Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- СЕРТТЕНУ
- С Е Р І К Т Е С Т І РУ. . .
- СЕТЕРЛЕУ
- СИДАҢДАНУ
- СИПАЙ
- СИПАЛАҢДАУ
- СИРЕКТЕНУ
- СИЫҚСЫЗДАНДЫРУ
- СИЫР : Сиырдың ұйқысындай.
- С И Ы Р Б Ү Л Д І Р Г Е Н . . .
- СИЫРҚҰЙЫМШАҚТАЛУ
- СИЫРҚҰЙЫМШАҚТАНДЫРУ Сиырқұйымшақтандыр етістігінің қимыл атауы. СИЫРҚҰЙЫМШАҚТАНУ
- СИЫРТАҢДАЙЛАНУ
- СИЯПА
- СЛЁТШІ
- СОҒЫМДАУ
- СОҒЫСТЫРТУ
- СОДАЛАНУ
- СОЗЫЛМЫШ
- СОЙДАҚТАЛУ
СЕРКЕ: Серке бұттанды. Бұты серкенің бұты сияқтанды, сыриды. Соққан бейіт сықылды Үй шығады деп едім. Қырыққан с е р к е б ұ т т а н ы п, Би шы- ғады деп едім (Шешендік сөздер, 94). СЕРНЕШІ з а т. Серне жасаушы, сернеге қатысушы. Ал с е р н е ш і комбайнерлердің бірі əкемнің туған інісі болатын (Қаз. əдеб., 15. 12. 1972, 4).
Елімізде орнаған «жылан» фабрикалары» - с е р п е н т а р и й л е р жұмыс істейді (Білім жəне еңбек, 1985, №6, 25). Əр жерде жаңадан с е р п е н т а р и й л е р ұйымдастырылып та жатыр (Бұл да). СЕРТЕК... Содан бір бес метрін сатып алып келдім де, атқосшым екеуміз с е р т е к тігуге кірістік. Келесі жолы сол с е р т е к т і гимнастерканың сыртынан киіп алып едік, рақат болды да қалды (Ə.Нұршайықов, Ақиқат., 214). СЕРТТЕН е т. Өзіне өзі серт беру. Ол ауруханаға жатып қалса, ұзақ күнге үш рет көңілін сұрап, керек кітаптарын тасып тұрар едім деп с е р т т е н е м і н (Лен. жас, 15. 06. 1973, 1).
Өрмек қазық, с е р у ж і п, қылыш, адарғы, көтерменің (мосының) көмегімен күзу жіп, ерсі жіп, қарсы жіп, арқау арқылы тоқылады (ҚСЭ, 9, 48).
замандағы колхоздастыру, с е р і к т е с т і р у м е н қатар жүрген компескелеу кезінде Қызылқоға ауданы жабылып, Тайпаққа көшірілді (М.Мəжитов, Құныскерей, 4).
бе, əлде с е с к е н г е н д і к т і ң бе не- месе шаршап-шалдығудың ба, əйтеуір, өңі сынық (М.Мəжитов, Құныскерей, 195). СЕСКЕНПАЗ с ы н. с ө й л. Сескенгіш, қорқақ. Бірақ əкесінің мұндай жоқ нəрседен с е с к е н п а з екенін естімеген (І.Есенберлин, Алтын., 1, 34). СЕССІЗ с ы н. Сесі (сұсы) жоқ, ай- батсыз, ызғарсыз. Сұрап тұрып сұсты бол құн алардай, Бəсең болсаң, басынбай тұра ма бай. Таңертеңгі шəй үсті шақыртады,
(А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 39). СЕТЕРЛЕ... 2. а у ы с. Қадірлеу, қастерлеу. – Еженханның с е т е р л е п ұстайтын сенімді құлы сендер болғанда, шетке қағып, шөміштен қысатыны – біз бе сонда? (Қ.Жұмаділов, Тағдыр, 174). – Қой, əрі жылқышы, əрі тракторшы болғаның да жетер. Мені с е т е р л е г е н д е не шығады? (Е.Рахимов, Тентек., 105).
бұта-қараған, ептеп жапырағынан айыры- лып, с и д а ң д а н ғ а н терек, ақ балтырлы қайыңдар ұшыраса бастады (О.Бөкеев, Өз отыңды., 150).
сына түсірмеген, кімді жынды етпеген (Б.Соқпақбаев, Таңд., 58).
Жас өспірімдер үшін аса бір пайдалы ойындардың бірі – «с и қ ы р л ы т а я қ» (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 62). Табиғи денелерді қолданып ойнайтын ойындар: бестас, лек жалау, с и қ ы р л ы т а я қ, бақай пісті, жылмаң т.б. (Қаз. мектебі, 1974, №5, 14). СИҚЫРЛЫЛЫҚ з а т. Сиқыры бар- лық, сиқыршылық. Жоқ, өңі-түсінен де кекесінділік немесе с и қ ы р л ы л ы қ байқалмайды (Ж.Тұрлыбаев, Семсер, 297).
көр соқыр алып с и қ ы р ш ы ш а, айпақ- тұйпақ жер сипалайтындай, пəтшағар (А.Мекебаев, Алапат, 116). Ондайда осы бір 506 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі орта бойлы, толық денелі біткенді с и қ ы р ш ы ш а шыр айналдыратындай елестейтін (Бұл да, 149). СИМАЗИН з а т. Арамшөптерге қарсы қолданылатывн гербицидтердің бір түрі. Соңғы жылдары бау-бақтарда өскен арамшөптерге қарсы с и м а з и н, атразин, мондрон жəне пропазин сияқты гербицидтер кеңінен қолданылуда (Қаз. ауыл. шаруаш., 1966, №11, 29).
сөз қолданыста дене мүшелерін білдіретін сөздер елеулі қызмет атқарады (ҚазССР ҒА Хабарлары, 1974, №2, 30). СИНОНИМДЕСТІК з а т. Бір біріне синонимдес болғандық. Өйткені олардың негізгі ерекшеліктері осы айтылған мəндестік (с и н о н и м д е с т і к) жəне қарсы мəндестік (антонимдестік) қасиеттерімен байланысты (А.Ысқақов, Қазіргі қаз. тілі, 208). СИНТЕЗДІЛІК з а т. Өзара бірлікте болушылық, бірліктілік. Аталмыш театрдың кинодан, драмадан бір ерекшелігі – с и н т е з д і л і г і н д е (Лен. жас, 01. 11. 1974, 3). СИПАЙ з а т. в е т. ж е р г. Сиыр малының жұқпалы ауруы; сыпыр. ≈ Сиырға с и п а й тиіп, қырылып қалды. Сипай алғыр. қ а р ғ. Сипай ауруы келіп, қырылып қалғыр. Қураған қу қарасан, с и п а й а л ғ ы р (Қ.Мұқажанұлы, Ортеке, 223). СИПАЛАҢДА е т. Қайта-қайта сипанып əдемілену, сəндену. Бұл да үл- кен орамалмен бетін, мойнын сүртініп, с и п а л а ң д а п қалды (Ж.Жұмақанов, Замана., 39). СИПАЛАҢДАУ Сипалаңда етістігінің қимыл атауы. СИПАТТАМА: Сипаттама сөздер. л и н г в. Затты өз атымен атамай, оның ерекше бір қасиетін (белгісін) сипаттау арқылы əлгі затты бейнелі, мəнерлі түрде басқаша атаған сөздер (перифраз). С и п а т т а м а с ө з д е р көбінесе газет-журнал- дарда көбірек қолданылады (Б.Қалиұлы, Қазіргі қаз. тілі, 87).
алдындағы ұрыстарда Қайдаудың Ал- тын Ордадан алған өзіне жататын атты əскері əжептəуір с и р е к т е н і п қалған (І.Есенберлин, Алтын., 1, 167).
сұлу да, сұсты көрсететін кесек кес- кін мына кісіні тым с и ы қ с ы з д а н
алаң, 35). СИЫҚСЫЗДАНДЫРУ Сиықсыз- дандыр етістігінің қимыл атауы. СИЫҚСЫЗДЫҚ... Табиғат дүние- дегі бар с и ы қ с ы з д ы қ т ы үйіп- төгіп жапсыра берген тəрізді (С.Оспанов, Бақытты., 140). СИЫМСЫЗ с ы н. Көңілге қонбайтын, ақылға сыймайтын, жөнсіз. Басқа да кейбір жас ақындардан осындай с и ы м с ы з асқақтық пен сырдаң сусылдақтықты, тақырып аясының тарлығын көріп қалып жүрміз (Қаз. əдеб., 05. 04. 1974, 3).
сала қиылып, с и ы н у ш ы піріндей көріп ағакелеп, бірдеңелерді айтып барады (Жа- лын, 1974, №2, 73). СИЫР : Сиырдың ұйқысындай. Сиырдың ұйқы безіндей бұжыр-бұжыр д.м. Бұл екеуі əңгімелесіп отырғанда беті с и ы р д ы ң ұ й қ ы с ы н д а й мылжа- мылжа шикіл сары кісі қастарына келді (М.Дүйсенов, Меймандар, 103). Əлпеті біртүрлі – қожыр-қожыр, с и ы р д ы ң ұ й қ ы с ы іспетті (О.Бөкеев, Үркер, 13). Сиыр жұлма. Сиырдың шөпті жұлып жеуі. Осы сияқты басқа малдардың да шөпті қалай жейтінін білдіретін мынан- дай сөз тіркестері туған: жылқы тістеуік,
(Балдырған, 1971, №9, 18). Сиыр таңдай. Сиырдың таңдайы сияқты жолақ-жолақ, кедір-бұдыр. Жы- ланды өзені бетеге, жусан, бұйырған өскен боз топырақты жазық дала мен с и ы р т а ң
тасқында Ащыкөлге құяр еді (Т.Əбдіков, Өліара, 3).
шақырым жерде сала-сала болып с и ы р б ү й р е к т е н і п айдындар жатыр (Лен. жас, 05. 04. 1974, 4). СИЫРБҮЙРЕКТЕНУ Сиырбүйректен етістігінің қимыл атауы. 507 Байынқол Қалиев С И Ы Р Б Ү Л Д І Р Г Е Н . . . Ұ қ ы п т ы халықтар құсап, ұра жасап, алманы қысқа сақтап, өрік, шие, с и ы р б ү л д і р г е н, қарақаттарды қайнатып қоюды табиғатына сіңіре алмай-ақ кетті (Ш.Құмарова, Əйел шырағы, 77). СИЫРҚҰЙЫМШАҚТАЛ е т. Істің аяғы сұйылып кету, аяқсыз қалу. Зерттеу ту баста қызу-ақ басталған еді, бірақ келе-келе оның да аяғы сұйылып, с и ы р қ ұ й ы м
шығ., 169). СИЫРҚҰЙЫМШАҚТАЛУ Сиыр- құйымшақтал етістігінің қимыл атауы. С И Ы Р Қ Ұ Й Ы М Ш А Қ ТА Н Д Ы Р Сиырқұйымшақтан етістігінен жасалған өзгелік етіс. Басшылар үстінен жиі түсіп жататын арыз-шағымдарға əдетте жүрдім- бардым қарап, көбінесе с и ы р қ ұ й ы м
(О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 363). СИЫРҚҰЙЫМШАҚТАНДЫРУ Сиырқұйымшақтандыр етістігінің қимыл атауы. СИЫРҚҰЙЫМШАҚТАНУ Сиыр- құйымшақтан етістігінің қимыл ата- уы. Қыстың с и ы р қ ұ й ы м ш а қ т а н у ы н а н қорыққан олар өз малымыз тілін тістеп қала ма дейді, қолда бары- нан айырылғысы келмейді (Алғы шеп- тегілер, 175). СИЫРТАҢДАЙЛАН е т. Бүртік- бүртік болу, бұйралану. Бұл – кəдуілгі Сарыарқаның с и ы р т а ң д а й л а н ы п жататын қызыл күрең, қоянжон қырқалары (А.Сейдімбеков, Серпер, 3). Жолай қыраңы тастақ, ойпаңы шақат талай белес с и ы р т
10. 12. 1974, 3). СИЫРТАҢДАЙЛАНУ Сиыртаң- дайлан етістігінің қимыл атауы. СИЫРШЫ з а т. а с т р. Зоди- ак шоқжұлдыздарының бірі. Астроно- мия атауларының көпшілігі қазақша: Қарақұрт, Таразы, Суқұюшы, Жетекші,
т.б. (С.Сəрсенова, Астр. атау., 64). Олар əрбір шоқжұлдызға ат қойып отырған. Жетіқарақшы, Қарақұрт, С и ы р ш ы т.б. шоқжұлдыз аттары осылай пайда болған (Ол кім. Бұл не? 1, 409). СИЯПА з а т. с ө й л. Сияпат. Ондай с и я- п а н ы аттап, өкпелеген балаша торсаңдап т а й ы п т ұ ру ғ а қ и я п ат ы н а н қ о р қ а - ды (Ə.Кекілбаев, Үркер, 115). Хан енді бұл жорықта айрықша көзге түскендерге с и я п а тартылатынын хабарлады (Бұл да, 144). СИЯСОРҒЫШ з а т. Сияны сорып алатын қағаз (құрал). Сапарды ұрып жібермектей қолын с и я с о р ғ ы ш қ а қойды (Ұ.Доспанбетов, Ел есінде, 129).
орталығында жүрсем, үйдегі сандықты ашып, пантаны алыпты (Д.Досжанов, Жолбарыс., 59). СЛОВАК з а т. Словакия елінің тұрғылықты халқы. Чехтар мен с л о в а к т а р көптеген қазақстандық автор- лар мен басқа да совет авторларының шығармаларын өздерінің ана тілінде оқиды (Жетісу, 18. 05. 1983, 4). С л о в а к т а р шығу тегі жағынан чехтарға туыстас (ҚҰЭ, 7, 696).
СОБАЛ с ы н. ж е р г. Салбырап қалған, босбелбеу, ынжық; собалақ. Артықбай дейтін бір с о б а л осы ауылдан сельсовет болып сайланып еді, сол діңкіл: «Бармасаң протокол жасайды, «подсот» кетесің, - дейді (Б.Майлин, Таңд., 132). Малайға сенетін күн емес қой, əйткенмен мына с о б а л Еркеш бала күннен қолда өсіп еді (Бұл да, 365). СОБАЛАҚТАУ с ы н. Болбырау, бос- белбеулеу. – Жұдырықтау балалар ғой, не бітіреді мыналар, - деп қомсына күлімсіреді іштерінен бір с о б а л а қ т а у келіншек (Ж.Орманбаев, Тұзақталған., 29). СОБЕС з а т. с ө й л. Əлеуметтік қамсыздандыру бөлімі. Солардың ішіндегі бір алуаны – аудандық қамсыздандыру бөлімі – с о б е с қой (Ж.Молдағалиев, Самал, 17). СОБЫҚТЫ с ы н. Собығы бар, собығы өскен. Кеше ғана Ақшоқат өңірін тұтас алып жатқан сары с о б ы қ т ы самала- дай қалың жүгері бүгін селдір тартып, шағындана бастаған (Оңт. Қаз., 23. 12. 1972, 5).
(автожол, теміржол, əуе жолы, су жолы) тү- бекке жеткізілген, енді одан əрі қарай ау-
508 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі данаралық, колхоз, с о в х о з а р а л ы қ жол- дар дамытылды (Лен. жас, 04.09.1974, 4).
қысқарған сөздер жаңа сөз жасауға пассив қатысады: бүгінгі, колхозшы, с о в х о з ш ы, бес-алтысыз, т.б. (ҚазССР ҒА Хабарлары, 1984, №3, 35).
де қожайынға əйелі де, баласы да ұлардай шулап қарсы шыққан (Ш.Мұртазаев, Қызыл жебе, 109). СОҒЫМДАУ Соғымда етістігінің қимыл атауы. СОҒЫСКЕР з а т. Соғысу тəжірибесі мол, соғыс майталманы. Қанша с о ғ ы с к е р, тəжірибелі қолбасшы болғанымен Ноғай қолынан Құлағу жеңіліп қалған (І.Есенберлин, Алтын., 1, 157).
лай қойғанда, Жағатай ұрпақтары мен моғолдарды с о ғ ы с т ы р т п а ғ а н (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 199). СОҒЫСТЫРТУ Соғыстырт етіс- тігінің қимыл атауы. СОДА з а т. Ас əзірлеуге, дəрілікке, кір жууға пайдаланылатын, тұз тектес химиялық ұнтақ. СОДАЛАН е т. Содамен жуылу. Ойпыр- май, ə, қан түспесе не қылсын, тым азырақ аяңдаттым ба? Терін жақсы-ақ басып, с о
(Жалын, 1973, №4, 105). СОДАЛАНУ Содалан етістігінің қимыл атауы. СОЗБАУЫТ с ы н. с ө й л. Созалаң, созбақ. Бірімтай Мəтенованың ұйқыны келтіретін с о з б а у ы т, ызыңдаған дау- сын айнытпай салып отыр (Ғ.Төреханов, Таудан., 227). СОЗЫЛМЫШ с ы н. Созылатын, созылған (Т.Ахтанов, Шырағың сөнбе- сін, 14). С О З Ы Л Ы М Д Ы Л Ы Қ . . . Ж а л а ң тізбектің с о з ы л ы м д ы л ы ғ ы ілмек қатарының биіктік мəндері белгілі болған кезде анықталады (Ж.Əбдуғапарова, Три- котаж өндірісі, 123).
Апырмай, дауыстың дірілін, с о з ы м ы н сақтап, əуенді сан құбылтып қайырғанда қайран қалушы едік (Б.Нұржекеев, Күйтолғақ, 12).
– Бүгін бір құшақтасып ұйқыны с о я л ы қ ш ы, - деді Қараменді (Ж.Молдағалиев, Самал, 48). СОЙДАҚТАЛ Сойдақта етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Енді оған көшенің қабырғасына, дүкендердің ал- дына жапсырылған қызылды-жасылды қағаздар да, қағаз бетіндегі с о й д а қ т а л а жазылған қытай иероглифтері де ете- не ыстық көрінеді (Жалын, №6, 1972, 8). Таңатар тасы дəл біздің үстімізде мінбелей
Бусанған жұмсақ жерге с о й д ы м боп түскен із сайрап жатыр (Е.Тұрысов, Ақбақай, 14).
ұрғашы жылқыны – байтал, ал еркегін – с о й т а л дейді (Қаз. этнография., 2, 521). СОЙШАҢҒЫ з а т. к ө н е. Жылқының жіліншік сүйегін екіге жарып жасалған шаңғы. Өкінішке орай, с о й ш а ң ғ ы н ы ң үлгісін ешқандай музейден кездестіре алмадық (Д.Шоқпарұлы: Ер қанаты, 294).
жалғыз шауып келе жатқанын көрген сұлжұқ түрікменнің елу шақты с о й ы л г
кейін бұрып, Қобыландыға қарай ат қойды (І.Есенберлин, Алмас., 242).
Жас кезінде жортуылға, жаугершілікке көп жүрген, төселімді с о й ы л г е р л і г і-
лық., 174). СОЙЫЛДАТУ... - Өй менікі ойын емес пе! Өйтіп Наймантайды қойт-қойттамаңдар. Бұл ма, бұл мені айдаладағы біреуге с о й ы
Қыр хикая., 89). СОЙЫЛШАҢ з а т. Кішірек сойыл. – Қарағым-ау, найзаң бар ма еді? – деп ши ішіндегі с о й ы л ш а ң д ы алып шықтым (Ғ.Мұстафин, Жиырма бес, 86). СОЙЫЛШЫЛДЫҚ з а т. Ұрған сой- ылын дəл тигізетіндік, сойылгерлік. Ұрыс 509 Байынқол Қалиев кезінде аса найзагерлігімен жəне сілтегенін қапы жібермейтін күшті с о й ы л ш ы л д ы
таңы, 161). СОЙЫРҒАЛ з а т. к ө н е. Ханның біреуге сыйға берген, тарту еткен жері. XIV ғасырда Алтын Орда, Ақ Орда мемлекеттеріндегі жерді шартты түрде сыйға тарту көбінесе с о й ы р ғ а л деп атала бастады (ҚазССР тарихы, 2, 231).
асы саналады (Қ.Толыбаев, Бабадан., 139). СОҚА 1 : Соқа жығылды. Соқамен жер жырту аяқталды (тоқтады) д.м. Село жақтағы алқапта с о қ а ж ы ғ ы л ғ а л ы бір апта болған (Балдырған, 1972, №4, 6).
мезгілсіз кеткен қайырымды құрбының көз алдыма келген күнəсіз бейнесі с о қ а б а с
(Қ.Қазиев, Иманжапырақ, 75). СОҚАҚТА е т. Шоқырақтау, шоқақтау. Айдалада аш қасқырдай с о қ а қ т а п келе жатқан Кембілдің қанталаған көзінде өшпес кек, бітпес жараның ізі бар (А.Хангелдин, Қараторғай, 88).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|