Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ШАҚПАҚ 1 з а т. а с т р. Үшарқар жұлдызының күнбатысында көгілдір түсті бір жұлдыз бар. Оның қазақша аты – Шақпақ (Ригель) (Х.Əбішұлы, Аспан сыры, 80). ШАҚПАҚ 2 ... з а т. ж е р г. Төрт бұ- рышты бір бөлік қағаз. Қағаздың жыр- тылған бір ш а қ п а ғ ы н алды да, сау- сағының ұшымен тілінің астындағы насы- байды іліп тастады (Ə.Асқаров, Таңд., 14). ШАҚПАҚТА... ү с т. Төрт бұрыштап, шаршылап. Төс қалтасынан бір парақ ақ қағаз алып, əлгіні ш а қ п а қ т а п бүктеп, жырта бастады (Ə.Асқаров, Таңд., 13).
Қара маржан, 57). ШАҚШАБАСТАР з а т. х а л қ. Түрікмендер. Парсы патшалығының қарамағындағы ш а қ ш а б а с т а р (түрікмендер) мен Хиуа хандығының қарақшылары Əбілхайырды жан-жақтан қасқыр талағандай алақтатқан (Ж.Ахмади, Айтұмар, 386). Сондай кезде кіші жүз еліне ш а қ ш а б а с т а р да əлек са- лып, жылқыларын шауып алып, шетке шыққан адамды өлтіріп, үшінші жау болып отырған-ды (Бұл да, 398). ШАҚЫЛДАҚ 1 ... Ш а қ ы л д а қ – үлкендігі тышқандай ғана, таудағы жарта- ста болатын аң. Сырттай қарағанда қоян пішіндес, бірақ құлағы кіші. Ол жауы төне Байынқол Қалиев 648 бастағанын сезсе, шақылдап қоя береді. Інде тіршілік етеді (Қазақст. ауыл. шару- аш., 1987, №5, 43). Үкі негізінен аламан, сұртышқан, саршұнақ, қосаяқ, ш а қ ы л
(Наурызым, 190). ШАҚЫЛДАҚ 2 з а т. Астықты құстардан қорғау үшін, қаңылтыр- дан жасалған, шақылдаған дыбыс шығаратын құрал. Кемелжан екеуміз тарыны қоримыз. Қолымызға сақпан, қаңылтырдан ш а қ ы л д а қ алып кеш- ке дейін жүгірумен тыным таппаймыз (Р.Қилыбаев, Өмір өткел., 12).
қонақты) қазақ халқы «Ш а қ ы р ы л м а ғ а н қ о н а қ – жұт» деп қатты жек көреді (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 2, 71). ШАҚЫРЫЛУСЫЗ с ы н. Шақы- рылмаған, өз еркімен келген. Ш а қ ы р ы л у с ы з келген қонақтар да осында (С.Жүнісов, Ақан сері, 278). ШАЛ е т. Саз аспабында ойнау; тар- ту. Шудың жынысында қамыс сыбызғы ш а л ғ а н түйеші, Қаратаудың бөктерінде қурай сыбызғы тартқан қойшы ұзын со- нар əңгімеге талшық болды (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 114). Бір ауық қолына дом- быра ұстап, Сүгір мен Əлшекейдің майда қоңыр күйлерін ш а л д ы (О.Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 16).
Қаз. қолөнері, 211). ШАЛА: Шала ұйқас ə д е б. Ұйқасы онша мықты емес ұйқас. Мəселен, біз бəрі- міз білетін егіз ұйқас, шалыс ұйқас, қау- сырмалы ұйқас, ішкі ұйқас, аралас ұйқас,
бойында кездесіп отырады (Қаз. əдеб., 18. 03. 1983, 6).
ол оның орнына ауыл совет председателі болған (Б.Соқпақбаев, Таңд., 43). Тіршілік қалыбы бұрынғының сасық байларынан аумайтын, ш а л а ғ а т дүмше біреу (Бұл да, 62). ШАЛАН з а т. к ə с і б. Теңіздегі қалқымалы зауыт. Хабар əуелі ш а л а н ғ а, шаланнан балық қабылдайтын кемелер арқылы оның қолына араға бір жұма салып кешеулеп жетті (Ə.Сараев, Тосқауыл, 49). ШАЛАП: Шалабын шайқады... Он екі де бір нұсқаң жоқ, неменеге ш а л а б ы ң д ы ш а й қ а й с ы ң! (Қаз. əдеб., 01. 04. 1977, 4). ШАЛБАР : Шалбарына жіберіп қойды. Бұт киіміне сиіп қойды. – Желаяқ, əй, желаяқ! Ш а л б а р ы ң а ж і б е р і п қ о й ғ а н шығарсың, ə? (М.Қаназов, Ақ тайлағ., 168). ШАЛБАС с ы н. Ақшыл, сұр. Үйір басы – енгезердей салқы төс ш а л б а с теке жортуыл-шабыста оза шауып, үйірдің алдын бастап отырады (С.Елубаев, Ойсыл қара, 73).
ең үлкен құшақ та жетпейді (Туған жер, 142). ШАЛҒАЙЛАСА ү с т. ж е р г. Ілесе, қа- тарласа, қапталдаса, шаужайласа. Қара шалмен ш а л ғ а й л а с а жеткен жігіттер де бұған қолын бұлғап, бірінен-бірі дауыс асыра айқайлап жатыр (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 61). Үйге кірсе өзімен ілесе кіреді, шықса ш а л ғ а й л а с а бірге шығады (Бұл да, 289).
əйелдерден туған ш а л ғ ұ р т дейтін қан аралас нəсілдің ұрпақтары (Қаз. əдеб., 15. 11. 1991, 6). ШАЛҒЫЛЫҚ з а т. Бүркіттің екі қанат ұшарының аралығы. Ал екі ш а л ғ ы л ы ғ ы н ы ң аралығы екі, ені жарым метр болып кездеседі (Саятшылық, 81). Оқыс серпілген Қосбармақ қос құлаштай ш а л ғ
(Лен. жас, 05. 12. 1970, 4). ШАЛҒЫНШЫ з а т. з о о л. Далалы, шалғынды жерде тіршілік ететін үлкендігі торғайдай ғана, аяқтары мен тұмсығы тым қысқа, құйрығы ұзын құс. Олар – балшықшы, бізтұмсық, қызғыш, шүрегей, ш а л ғ ы н ш ы, қаншыр, шүрілдек, т.б. (Қорғалжын, 67, 74, 80). ШАЛҒЫОРАҚ з а т. Қолмен шөп ша- батын құрал, шалғы, белорақ. Өгіз соқамен жер жыртып, ш а л ғ ы о р а қ п е н шөп шапты (К.Зəкенов, Жұлдызды. 38).
елгезек ш а л ғ ы ш қиялай көлденеңдеп, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 649 дірілдеп тұрып алуды шығарды. Қол- тығы сөгілген қобыз ш а л ғ ы ш қ а бара- бар үн бере бастады (Қаз. əдеб., 25. 12. 1981, 9).
те атайды, өйткені су түбінен жем сүзген кезде құдды шалғы шапқандай басын оңды-солды шайқалтып отырады (Ертіс өңірі, 22).
Сөз тізгінін ұстаған жез таңдай ш а л д а у ы т, өзі келгендер мен тізімі бүктел- мегендерді қақылдап атады (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 24).
қисайыңқырап тұрған кішкентайының о жер-бұ жерін дұрыстап, бетінен өпті (К.Ахметбеков, Қасірет, 1, 481). ШАЛЖАЙЫҢҚЫРАУ Шалжайың- қыра етістігінің қимыл атауы. ШАЛЖЫҒАР з а т. Шалды мас ететін күшті қымыз. – Ал бетегеге тойған биенің қымызы «ш а л ж ы ғ а р» болатынын байқаған шығарсыз, - деп əзілдеді Қабекең (Коммунизм нұры. 08. 10. 1970, 2). ШАЛҚАЙЫҢҚЫРАУ Шалқайыңқыра етістігінің қимыл атау. ШАЛҚАРЛАН... Қазақ өнерінің қара шаңырағы қашан да ш а л қ а р л а н ы п, ұлттық өнеріміздің өзекжарды туындыла- рын көпшілікке таныстырып келеді (Лен. жас, 17. 04. 1976, 4).
шоқ ақшулан қылы бар жылқыны түсінің қандай екеніне қарамастан ш а л қ ұ й р ы қ деп жататын (Н.Қазыбеков, Дала., 12). ШАЛҚЫМА з а т. м у з. Лепіртіп, шалқытып тартатын күй. Қазақ күйді ш а л қ ы м а, жайылма, ілме, ақпа, төкпе, шертпе деп атамай ма?! (Қаз. əдеб., 14. 01. 1977, 2).
рика ларымыздың мүмкіндігі үзік- туырлықтың, бау-шудың, құрдың, ш а л м а
на еш күмəн жоқ (Лен. жас, 23. 11. 1972, 3). ШАЛМА 2 з а т. Жіпті шалып, екі а д а м о й н а й т ы н о й ы н . Б і р т і н д е п материалдық дүниелерді қолданып ой- найтын ұлт ойындарының сан алуан түрлері де қалыптаса бастады. Солардың алғашқыларының бірі – «ш а л м а» ойыны (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 58). ШАЛМА: Шалма тастау. Атпен қуып жүріп, бір ұшы ілмектелген арқанды (шал- маны) лақтырып, асау аттың мойнына түсіру тəсілі. Тұрмыста ш а л м а т а с т а у – өмірлік іс. Атқа шапқыш, шалма тастағыш жігіттер қашаған ұстау ісінде өзінің шеберлігімен көптің алғысына бөленеді (Қ.Толыбаев, Бабадан., 119). Жылқы ұстау тəсілдері: ш а л м а т а с
(Қаз. этнография., 2, 537). ШАЛМАЛА е т. Асау жылқыға шалма тастау арқылы ұстау. ШАЛМАЛАУ Шалмала етістігінің қимыл атауы. Ш а л м а л а у үшін алдымен шалма арқан дайындалады (Қаз. этногра- фия., 2, 537).
Күзге қарай шешесі екеуі шойын жолдың ш а л о н ы н а ілігіп, Түркібасы бекетін бетке ала діттеп, туған жерге тартты (М.Байғұт, Бұла бұлақ, 58).
су көтермей тұлан тұтып отырған Еркін ш а л т к е т т і (О.Бөкеев, Өз отыңды., 43). ШАЛУ Шал етістігінің қимыл ата- уы. «Уды у қайтарады» демекші, шалдан сыбызғы ш а л у ы н сұранды (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 120).
терек Жайқалмағы желден-дүр. Ш а л у л ы ғ ы белден-дүр, Төренің кежігуі елден-дүр (Шалкиіз жырау: Нар заман., 24). ШАЛШЫҚШЫ з а т. з о о л. Шал- шықтарда тіршілік ететін, ұзын аяқты, имектеу келген ұзын тұмсықты, сұр құс. Ш а л ш ы қ ш ы жəндіктермен жəне басқа да ұсақ құрт-құмырсқалармен қоректенеді (Қазақст. жануар., 17).
зергердің құрал-сайман салған ш а л ы с ы н ы ң түбінен бұрын-соңды бізге кезікпеген, беймəлім бір аспап қолымызға ілікті (Д.Шоқпарұлы: Қаз. əдеб., 22. 06. 1984, 13).
650 Кемелбекті ш а л ы қ ұрғаны шын болса, оны адам ұсқынынан айырылған қорқынышты түрде көретін шығармын, - деп қауіптеніп еді (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 411).
бірімізге сілтеп, ш а л ы қ б а с т а н ы п кеткеніміз не? (Қаз. əдеб., 18. 11. 1988, 2).
бұған біткен құстың алабөтен тектілігі, алғырлығы мен ш а л ы м д ы л ы ғ ы ат байлайтын алтын қазығы болар еді (Туған жер., 107).
сырласамыз, мұңдасамыз. Ажырасқанда сыбызғы ш а л ы с ы п, үні үзілгенше қош- тасамыз (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 118). ШАЛЫС: Шалыс күрес. Екі ойыншы бастарын қарсыласының аяқ жағына келтіріп, шалқасынан жатқан күйі, қолдарымен ұстаспай, оң аяқтарымен бірін-бірі сирақтарынан шалып алып, аударып түсіру күресі. Ш а л ы с к ү р е с ойыны жайлау үстінде, көк майсалы алаңда немесе кілем үстінде ойналады (Қ.Толыбаев, Бабадан, 120).
қайтып келген балдызыңды қайтеді, - деп Аймағамбет көрінеу ш а м ш а қ ы р ғ а н болды (Ж.Түменбаев, Қардағы із., 91). ШАМАЛ з а т. с ө й л. Самал. Жақсыда пəйіз қалмады, Ш а м а л қаққан шырақтай (Майлықожа: Қаз. əдеб., 14. 06. 1984, 14).
кіді халық, Ш а м д а н т с а ң, бүркіт сөзбен бүруі анық. Абайлап сөйлескен жөн адуынмен, Аңқылдап, құлар жерін біліп алып (М.Əлімбаев, Көңіл күні, 30).
Құдайдың өзі білсін (Қ.Ысқақ, Ақсу., 140). ШАМҚАЛ з а т. х а л қ. Білтелі мылтық. Əбілқайыр орыс патшайымына елші жібергенде сұрағаны алты жүз ш а м қ а л екен. Орыс патшасы қазаққа соны да қимаған ғой (Қ.Тоқмырзин, 3, 257). ШАМҚОЙ с ы н. Шамданғыш, шам- шыл, шамкес. Озат атанып үйренген адам да бəйгеде алдына ат түссе аузымен жер тістесе де озуға тырысатын сəйгүлік сияқты
паз., 188). ШАМШИТ з а т. б о т. Тропиктік аймақтарда өсетін, жалпақ жапырақты ағаш. Ш а м ш и т пен үйеңкі мұз дəуіріндегі «сұрапыл қысқа» төтеп бере алмады (Соц. Қаз., 09. 09. 1969).
жəне ш а м ш и т т ы ормандар, қарағай жəне майқорағай ормандары көп кездеседі (Ботаника, 288). ШАМЫҒУ Шамық етістігінің қимыл атауы. ШАМЫҚ е т. Ашулану, шамырқану, шамдану. Көкірек шері тарамаған қам кө- ңіл əйелдер бөтен еркектің зіркіліне ш а м ы ғ ы п, тəйтіктік көрсетіп шыға келді (ƏСараев, Тосқауыл, 6). ШАНАҚ: Шанақ арба. Шөп, сабан тасуға арналып, кеңдеу, енділеу етіп шарбақ жасалған арба. Үш күннен бері екеуміз Қостөбе жақтағы аңыздан ш а н а қ а р б а м е н сабан тасып жүрміз (Н.Ораз, Сиқырлы., 276). ШАНАҚСЫЗ с ы н. Шанағы жоқ, шанақ орнатылмаған. Құсайын жегінде жалғыз аты бар, ш а н а қ с ы з арбаның алдыңғы тұсындағы арбакеш пен бөшкенің екі аралығына аяқтарын салбырата отырды (К.Ахметбеков, Егіз қала, 170).
Меркібай жалғыз қызының тойын жұрт қатарлы беркелі өткізу үшін ештеңеден аянбады (Т.Мəмесейіт, 2, 173). ШАНАШ: Шанаш бет. Шанаштай, быттиған бет. Сол арада сен мына ш а н а ш б е т і н е мысқыл шаптырып, шықылықтап күліп тұрдың (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 238).
(С.Қасиманов, Қаз. қолөнер, 221). ШАНДЫРЛА е т. Шандыр тартпа- мен тарту, шап айыл салу. Желқом ерді ш а н д ы р л а п тұрып, мықтап ерттеді (Ж.Аймауытов, Шығ., 31). ШАНДЫРЛАУ Шандырла етістігінің
651 ШАНЖА... Мерген бар өнерін салып- ты, үш ш а н ж а н ы қарағайға көлденең сүйеп, оның үстін шетен, қарағашпен жау- ыпты (Б.Мұқаев, Жалғыз жаяу, 97). ШАНЖАУЛАН е т. Сирею, азаю. Жеткенде алпыс беске азу түсіп, ұртыңды тіліңменен тығындайсың. Жетпісте замандасың ш а н ж а у л а н ы п, Көп іске көңіл шауып жұғынбайсың (Қ.Толыбаев, Бабадан., 83). ШАНЖАУЛАНУ Шанжаулан етіс- тігінің қимыл атауы. ШАНШАР 1 ... Бірнеше ондаған күндер өткен соң ш а н ш а р д ы ң личинкалары жұлдызқұрттың ішкі органын жеп таусып, құжынап сыртқа шыға келеді. Ал жұл- дызқұрттың қампиған бос терісі ғана қа- лады (Қ.Қайымов, Қызықты зоология, 26). ШАНШАР 2 ... Ш а н ш а р д ы ң еркегі ұрпағына ұя жасап, қамқорлық етеді. Ал ұрғашысы оны торып жүріп, шабағын жеп қояды (Қ.Қайымов, Зоология., 77). ШАНШУДАЙ: Шаншудай қадалды. Өте жайсыз тиді, өңменінен өтті. – Ау, Жұпар, жай ма? – деді осы кез Нұржамал қоңыраудай сылдырап. Нұржамалдың бұл сөзі Жұпарға ш а н ш у д а й қ а д а л д ы (С.Досымов, Директорлар, 30).
дейтін ауру болады (ҚСҒ, 9, 9). Бұзылған сапасыз жемшөптен ш а н ы ш қ а қ ауру- ымен ауырады (Ө.Жолымбетов, Айгөлек, 53). Кейде жұмыс көлігі көп уақыт желдің не жауынның астында тұрса ш а н ы ш қ а қ ауруына ұшырайды (Жетісу, 23. 10. 1963, 3).
ызғырыққа, аспанды қаптаған ақсұр бұлтқа қарап, «Япырай, күн жарықтық бір қиғылықты салғалы тұр-ау» деп күбірледі (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 13).
төбесіне жеткенде арттағы адам «Таяғыңды дəл сол араға шаныш» деп ш а н ы ш т ы
ып бара жатып найза-қылышпен қарақшы ш а н ы ш т ы р у, түйрету, шаптыру сияқты машықтардан өткізеді (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 55).
Үркер, 265). ШАҢБАҚТАНУ Шаңбақтан етіс- тігінің қимыл атауы. ШАҢБАСТЫ с ы н. Шаңды ба- сатындай, сіркіреп өткен (жаңбыр). Екінші күндегі салтанатты шеруге дейін жалқау жауған ш а ң б а с т ы жаңбыр да ипподромның шырқын бұзған жоқ (Лен. жас., 24. 09. 1974, 4).
ж е р г. Отырып демалды, шынықты, су- сын ішті. Жігіттер осы бетон науалардың жақтауында отырып ш а ң б а с т ы жа- сады. Жалпы тілмен айтқандай, тынығып отырып, сусын ішті (Ж.Өмірбеков, Заман- дасым., 124).
Бір жылдық шөп түрлерінің арасы- нан рапс, тумагүл, ш а ң б ы р жəне басқаларын өндіріске енгізудің болашағы зор (Э.Шəкенов, Мал азығы., 77).
Астына мінген өгіз екен. «Айналайын- дар, өзімді ұстасаң ұста, өгізімнің мұрны- нан ұстай көрмеңдерші, ш а ң ғ а қ еді», - деп безек қағады. Ұрыны ұстаушылар өгіздің мұрнына жармасады. Сол кезде ұры өгізін тебініп қалады. Өгіз ата жөнеледі. Аттыға да жеткізбей кетеді(Ə.Хасенов, Қазақ тілі, 44).
мір ішіндегі ағашы. Ол ш а ң қ а р ы н, қалма, тоғын деп те айтылады (Қаз. этно- графия., 1, 188). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|