Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
БОРАЛА е т. Борау, жан-жағына ұшу (шашырау). Балтаны көкеме ұқсап сілтеп жатырмын, əй бірақ олай-бұлай б о р а л а п ұшқан жаңқалар мардымсыз (Қ. Омаров, Əке, 84). БОРАЛАУ Борала етістігінің қимыл атауы. БОРАНА з а т. ж е р г. Тырма. Осы маңайдағы үш-төрт ауылдың соқасы мен б о р а н а с ы менің мойнымда (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 377). БОРАСЫНДАН Борасында етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Енді, міне, аяғы жаяу б о р а с ы н д а н ы п тұрып, ақ түтек боранға айналды да кетті (Жұлдыз, 1972, 5, 129). Б О РАС Ы Н Д А Н У Б о р а с ы н д а н етістігінің қимыл атауы. БОРБАЙ: Борбай созды болды. Борбайларын созды, шаршап-шалдықты. Сонымен екеуі ауылға б о р б а й с о з д ы б о л ы п, əрең жетіп еді (Қ. Тоқмырзин, Үш кие, 64). БОРДАҚЫЛАНЫЛ Бордақылан етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Күтуіндегі екі жүз өгізшенің қақ жартысы кемеліне келтіріле б о р д а қ ы л а н ы л ы п, етке тапсырылды (Қазақст. ауыл шаруаш., 1963, 8, 21).
орнына іргеде ши арасында тұрған б о р ж ы ғ а н айран бер деп бəйбішесіне ым- дапты (Қаз. əдеб., 31.12.1976, 4). Б О РЖ Ы Қ : Б о р ж ы қ бе т. Б ет і боржиған, быттиған. Мүлкібай деген б о р ж ы қ б е т сары бала асхана есігінен басын сұқты (Ə. Көшімов, Жас аңшы, 110). БОРЖЫҢҚЫРА е т. Аздап боржию, быттиыңқырау. Сондықтан да б о р ж ы ң қ ы р а ғ а н қызыл беттегі бұршақтай қара сүйеліне дейін қызарып кетті (Ш. Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 25).
табиғатта жалпы адамзаттың жүйкесін қажытып, б о р к е м і к т е н д і р і п бара жатқан өзгеріс, құбылыстар бар ма? (Б. Шаханұлы., 1, 255). Қабылдың қолына Айымкүлдің көңілін б о р к е м і к т е н д і р г е н түйіншегі түсті (Д. Рамаданов, Тастүлек., 12). БОРКЕМІКТЕНДІРУ Боркеміктендір етістігінің қимыл атауы. БОРКЕМІКТІ с ы н. Бостау, босаңдау, болбырлау. Аш пейілді жалаңқая саудагер б о р к е м і к т і, батпан құйрықты албан- ды бекерге таңдаған жоқ (М. Əуезов: Жұлдыз, 1974, 8, 6).
қозғап, бірін домалатып сапырылыстырып жатады (Қ. Тұрсынқұлов. Есіңде ме., 74).
122 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі БОРЛАН е т. с ө й л. Бордақылан. Құйрығы бітеу қойда бар, Қысы-жазы б о р л а н ғ а н, Жүйрік жырау атта бар, Бəйгені жылда қоймаған (Бұқар жырау: Ана тілі, 12.07.1990, 5).
сұрап нетесің? Мен тастан шыққан тас бұлақ. Сен б о р л а с т а н шыққан бекесің (Айтыс, 2, 151). БОРПЫ з а т. Кендірдің борпылдаған ұлпасы. – Иə, жігітім, ажал деген сондай, ойламаған жерден келеді, - деді май-май болған қолын кендір б о р п ы с ы м е н асықпай сүртіп жатып (І. Есенберлин, Ал- тын от., 408).
Ойпырмайдың быттиған тұрпы-ай, піскен бауырдай іркілдеп жатқан б о р п ы қ құмды алақандай айбатты табан іреп сойып өтіпті (Д. Досжанов, Жолбарыс, 126).
Кілең сор, тақыр, ал болмашы б о р с а ң, құмайтты жерге түскен түйенің ізін тынбай соққан жел жауып кетеді (І. Есенберлин, Маңғыстау, 11).
бірін көруге ұялғандай тиін бөрік, суыр бөрік, көртышқан бөрік, б о р с ы қ б ө р і к
бүркеп алыпты (Қ. Ысқақ, Ақсу., 479). БОРСЫТЫҢҚЫРА е т. Аздап бор- сыту, борсыта түсу. Аю үшін жемтікті жерге көміп тастап, үш-төрт күн б о р с ы т ы ң қ ы р а п барып жегеннің жас еттен гөрі əлдеқайда дəмдірек боларына əбден көзі жеткен (К. Сегізбаев. Жап-жасыл., 13).
Мынауың б о р т а с қой. – Ендеше осы бір б о р т а с т ы керекке жаратамыз (Б. Дəулетбаев, Сүмбілшаш, 120). БОРША з а т. з о о л. с ө й л. Борша- тышқан. Ағаш арасынан б о р ш а жиі кездеседі (Қ. Аймағамбетова. Табиғаттану, 51). Қыст ан қиналмай шығу үшін жануарлардың бір тобы азық қорын жи- найды. Олар – тиін, аламан, бұраубас, шақылдақ, б о р ш а жəне т.б. (Бұл да, 33). БОРШАТЫШҚАН з а т. з о о л. Кемір- гіштер тобына жататын, ақтиін сияқты, бірақ арқасында ақ жолақтары бар орман жануары. Б о р ш а т ы ш қ а н ағаш тұқымын, бүрін, саңырауқұлақ, жи- дек, астық дəнін жеп қоректенеді (Қаз. табиғ., 1, 267). Күн райы ашық боларда орман ішінде б о р ш а т ы ш қ а н қатты шиқылдайды (Шопан сырласы, 328). БОРЫҚ: Борық тартты. Ақ сүйре- гін жеу үшін борықты су астынан тар- тып, суырып алды. Тізіліп өзен үстінен, Ұшады құстар аспандап. Балдырлы қамыс ішінен Т а р т а д ы б о р ы қ қасқалдақ (Ж. Тоғашев, Атырау., 21). БОРЫҚТЫҚ з а т. а у ы с. Жұмсақтық, бостық, жасықтық. – Аға, мен журнали- стика факультетіне түсем! – дедім, енді əлгі бір сəттегі б о р ы қ т ы ғ ы м ғайып боп (Ə. Ыдырысов, Тұлға., 20). БОРЫШ: Борышын атқарды. Бо- рышын өтеді, қарыздар болып қалмады. ≈ Ол өзінің азаматтық б о р ы ш ы н адал а т қ а р д ы. БОРЫШТЫЛЫҚ з а т. Борыш- ты болушылық, борышкерлік. Анаға сүйіспеншілік, жарға құштарлық, Отанға, туған топыраққа б о р ы ш т ы л ы қ сезімдерінің бəрі махаббатқа байланысты (Ə. Нұршайықов, Махаб. жырл., 524). Бұл салт ұрпақтарға ата алдында өздерін мəңгі шəкірттік жəне мəңгі б о р ы ш т ы л ы қ сезімін тудырып, ата-аналарын өлгенше құрметтейтін қасиет қалыптастырады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 1, 24). БОСАҒА: Босаға майлау. э т н. Жас- тар жеке отау құрғанда немесе жаңа үйге кіргенде жақын-жуықтары құтты болсын айта келіп, босағаға май жағып, бата беру ғұрпы (Қаз. этнография., 1, 523). БОСАҒАБАУ з а т. Туырлықтың босағаға байланысты бауы. Оюлап қолдан тоқыған басқұр, уықбау, б о с а ғ а б а у, керегебау дегендер түр-түрімен айқұш- ұйқыш жүргізіліп тасталған (Б. Шаханұлы, Таңд., 1, 321).
басшыларға тəуелді (Ана тілі, 27.02.1992, 3).
123 Байынқол Қалиев жұмыстардан б о с а ң қ ы р а д ы (Ə. Ыды- рысов, Таңшолпан, 139).
адам еді ғой, қазір б о с а у ы л ғ а шыққан (Жұлдыз, 1975, 4, 121).
натын, босанғаннан кейінгі жəне жаңа ту- ған сəбилер бөлімдері болады (ҚСЭ, 2, 423).
Дəутайұлы, Аты жоқ., 376). БОСТАН... Б о с т а н ы бар-ды теректің, Болаты бар-ды беректің (Шалкиіз: Ертедегі əдеб. нұсқа., 109).
құйған шойын. Құс кеуде, інген ерін, түлкі азу, Бөкен бел, қасқыр тірсек, бура қойын (А. Нұртазин, Көк тоғай, 25). Бота шаптырым. Шамамен 3-4 шақырымдай қашықтық. Намаздыгер кезінде бүкіл ел тайлы-таяғы қалмай ауыл- дан б о т а ш а п т ы р ы м беткейдегі биік белге жиналды (С. Досанов, Қыран., 154). БОТАЙ з а т. ə с к. Үсті бетонда- лып, ішіне пулемет орнатылатын жер- ден қазылған бекініс, дзот. Қаланың төңірегіндегі жау бекінісі – б о т а й л а р қарауытады. Шеткі бір б о т а й д а н пу- лемет атылып жатқандай (Қ. Жұмаділов, Соңғы көш, 2, 57).
балшықтан күйдіріліп жасалған ыды- стар əдетте тобатай, тостаған, көзе, қыш құмыра, тең құмыра, б о т а қ а р ы н деп сыйымдылығына қарай түрліше аталады : əрқайсысының пайдалану орны, қызметі əрқилы (Жұлдыз, 1972, 5, 206).
түйесі б о т а л а ғ ы ш, биесі құлын тастағыш боп алды (Р. Отарбаев, Біздің ауыл., 400). БОТАЛЫ: Боталы түйе. Ойынға қатысушылардың бірі түйе, келесісі оның ботасы, қалғандары ботаны қоршаушылар болып ойнайтын балалар ойыны (Қаз. эт- нография., 1, 528). БОТАМДА е т. Ботам-ботам деп ер- келету. Өмір бақи, «б о т а м д а п» жүріп, өздерін ұмытады (Лен. жас. 30.12.1972, 3). БОТАМДАУ Ботамда етістігінің қимыл атауы. БОТАМДАТ е т. «Ботам», «ботам» деп жылау. ≈ Атамдатсаң атамдат, б о т а м д а т п а. БОТАМДАТУ Ботамдат етістігінің қимыл атауы. БОТАШ з а т. э м о ц. Ботаны жақсы көргендер оны ботақан, боташ деп те айта береді (Ə. Қарағұлов, Шоқ ине, 72). БОТИ қ. Боты. Үстінде плащы, аяғында кең қоныш б о т и ы бар (Б. Соқпақбаев, Таңд., 427).
Жə, жетті! Б о т ы р а м а! Тірі отырмын ғой (О. Бөкеев, Өз отыңды., 329).
арқанға байланған қалтқы б о я қ бөліне берді. Енді Қапаш қайығын сол б о я қ қ а бейімдейді (Лен. жас, 09.08.1973, 3). БОЯҚША ү с т. Бояқ (бакен) тəрізді, бояқ секілді. Қаратерең алыстай берді. Со- нау ұшанда балықшалар қайығы б о я қ ш а қараяды (Қаз. əдеб., 12.07.1974, 2).
кемдігінен əзірге мақсатында жете алмай жүрген б о я у б а с сары қыз жөнінде ойлауға тырысты (М. Мағауин, Таңд. шығ., 1, 393).
биіктеп, бетінің жылтыры б о я у л а н а құлпырып кетті (Т. Əлімқұлов, Сырлы наз, 340). 124 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі БОЯУЛАНУ Бояулан етістігінің қимыл атауы. БӨБЕ: Бөбе жапырақ. б о т. Уақ, май- да, кішірек жапырақ. Жапырағы (қожа- кендірдің) қарама-қарсы орналасқан, б ө б е ж а п ы р а ғ ы болмайды (ҚСЭ, 6, 578). БӨГДЕСУ Бөгдесі етістігінің қимыл атауы. БӨГДЕСІ е т. Бөгде деп білу, бөгде санау. Бір жағынан аласыз көңілдің бөтенсімей, б ө г д е с і м е й жан тартқандығын да сез- діргендей (К. Сегізбаев, Біз қалада., 43). БӨГДЕСІН е т. Бөтенсіну, жатсыну. Сырттан шыққаным еді деп б ө г д е с і н і п, бөтекеден қақсам, адамгершілігім, ағалық, əкелік парызым қайсы?! (К. Сегізбаев, Жап- жасыл., 409).
бірнеше рет келген ол базар маңайындағы үйлер мен б ө г е н а й л ы заттарды көкейіне мықтап түйіп алған-ды (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 105).
мүйізіне іліп алыпты, бесік ақ қайың- нан жасалған екен, б ө г е н д і г і н е қоңы- рау таққан (Ш. Айтматов, Ақ кеме, 227). Б ө г е н д і г і н е байланған көне қоңырау соңғы рет сыңғырлауда (Соц. Қаз., 15.01.1977, 4).
Бөркіңді б ө г і р е б а с қ а айналды- рып салып ем, үкісі ғана ұйысып қалыпты (Ғ. Мүсірепов, Ұлпан, 101). БӨДЕНЕ: Бөдене талант. Шағын ғана қабілет иесі д. м. М. Шаханов шағын ғана дарыны бар əдебиет, ғылым, өнер қайраткерлерін б ө д е н е т а л а н т қ а теңейді (Жас Алаш, 20.01.2011). БӨДІРГЕ з а т. з о о л. Қырғауылдың жас балапаны. ≈ Б ө д і р г е ұстап алдым. БӨДІРЕТ з а т. Бір жағы тапсырыс беретін, екінші жағы оны орындайтын келісім (подряд) (Ғ. Мүсірепов, Оян. өлке, 1., 198). БӨДІРЕТШІ з а т. Бөдірет алушы, бөдірет келісімін орындаушы (подрядчик). БӨЖЕК з а т. с ө й л. Үбіжай. Мұнысы баланы «Ал, б ө ж е к келе жатыр» деп қорқытқандай болды (Қ. Омарұлы, Əке, 38).
өткенде үш-төрт өттік, Міндік те тарлан атқа б ө ж е к т е т т і к. Сарғайтқан сағынғаннан сорлы Қосан, Тұсыңнан айтып өлең талай өттік (Жеті ғасыр., 2, 251).
кезде ел ішінде көп киілетін бөз, б а л ы м б ө з, қазан бөз дейтін маталарды үстіне ілмей, көйлегін кілең таза ақтан тіктіретін болған (Ел аузынан, 239).
бір қырын жүзгенде əйелдің шашақ- ты шархатындай ғана б ө к е б а й д ы ң үлкен септігі бары теңізші атаулыға мəлім (Ə. Сарай, Атырау, 78).
болушы еді. Ол б ө к е н с і з болмауға тиіс (Ж. Əлмашұлы, Тар дүние, 476).
Етекте орналасқан жайлау – ой жайлау, одан биіктегісі – б ө к т е р ж а й л а у, бөктерден жоғарғысы – төр жайлау, ең биіктегісі – кер жайлау деп аталады (Қаз. этнография., 1, 283). БӨКТЕРМЕЛІ ... Қазақ тілінде бөктеруге байланысты сөз тіркестері көп: бөктер, б ө к т е р м е л і, бөкте- рулі, бөктерінді, бөктеріншек т.б. (Ата салты., 102).
Байыңның шапаны б ө к т е р і л і п қалыпты, соны жамай салсаң да жұмыс қой (Б. Майлин, Майдан, 63). БӨКТЕРІЛУ Бөктеріл етістігінің қимыл атауы. БӨКІЛДЕП ү с т. с ө й л. Өңк-өңк етіп, өңкілдеп. – Өк, əй, өк! Оның айтқанынан қорқып, б ө к і л д е п қаша жөнелетіндей мен ақымақ сиыр емеспін (Н. Ораз, Сиқыр- лы., 255). БӨКІТ е т. ж е р г. Жосыт. Құба жон- да екеуден-екеу б ө к і т і п тартып келеді (Ə.Кекілбаев, Үркер, 8).
125 Байынқол Қалиев БӨЛЕКЕЙ с ы н. Бөлек, жеке, басқа. Əуелі б ө л е к е й пікірлерді айтып, жалпы пікірді солардың дəлелдерімен қуаттап байымдау бар (А. Байтұрсынов, Шығ., 219). БӨЛЕКСІН Бөлексі етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Кілең орыс əйелдерінің ішінде б ө л е к с і н і п, қаймығып жүрем (Т. Ахтанов, Шырағың., 7).
БӨЛЕКСІНУ Бөлексін етістігінің қимыл атауы. БӨЛЕШАР з а т. Бөледен туған бала (ұл, қыз). Екеуі сұраса келе бөледен туған б ө л е ш а р боп шықты (Т. Əлімқұлов, Шежірелі., 24). БӨЛЖІРЕП ү с т. с ө й л. Ылжырап. Бірақ б ө л ж і р е п пісіп, жарылайын деп тұрған сары қауындай сопайған түрінде көз тоқтатып, зерлеп қарауға мəжбүрлейтін өзгеше бір сүйкімділік бар (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 29). БӨЛТЕБЕР з а т. м и ф. Үңгірде тірші- лік ететін, адамға ұқсас құбыжық мақ- ұлық. Б ө л т е б е р – үңгірде тіршілік ететін құбыжық, адамға көрінбеуге тырысатын, аса епті, аса сақ, аса күшті, ірі мақұлық. Ол қараңғы түнде ұрланып жүреді. Бойы 2-2, 5 м-дей сүйегі адамға ұқсас (Егем. Қазақст., 24. 11. 1992, 4). БӨЛТІРІКТІК з а т. Бөлтірекке тəн қасиет. – Оның рас, жігітім. Егер заманы солай болса, бөрі бөрілігін, бөлтірік б ө л т і р і к т і г і н де істеуі ғажап емес (Ə. Хасенов, Жат жазасы, 93). БӨЛШІЛ с ы н. Бөліп бергіш, бөлісіп жегіш; қолы ашық. Б ө л ш і л, б ө л ш і л, б ө л ш і л бол, Туысқанға жөншіл бол. Желек жапқан жас келін, Көпке жаққан елшіл бол (Ж. Ахмади, Айтұмар, 134).
де жаңа біткен (С. Ғаббасов, Қандауыр, 17). БӨЛІШКЕ з а т. с ө й л. «Булочка» сөзінің қазақша айтылуы. Бес-алты б ө л і ш к е домалап аяқ астына түсіп те кетті (З. Қыстаубаев, Ақ түн, 3). БӨРЛІГІС Бөрлік етістігінен жасалған ортақ етіс. Б ө р л і г і с е бөркін атып аспанға Бəйге бөліп қуғанға да, қашқанға (Е. Дүйсенбай, Бозала таң, 257).
көрген көнекөздер бұл сақылдаған сары аязды б ө р і с ы р ғ а қ деп атайды (Ана тілі, 16.02.2012). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|