Жауапты редакторлар

139

Байынқол Қалиев

көрмеген  əйел  ғой,  ел  жұмысы  оңай  ма, 

б і р е у  і р е п,  б і р е у  с о й ы п, басын 

қатырады, сосын, кейігеннен айтып отыр 

ғой, - деседі (Б. Майлин, Таңд., 410). 

БІРКƏНШІК  з  а  т.  к  ө  н  е.  Көмекші, 

жəрдемші; орындаушы. - Əзір жалғыз өзім. 

Кейін бір б і р к ə н ш і к аламын ғой дедім 

(Ғ. Мүсірепов, Таңд., 3, 549).

БІРКЛЕТКАЛЫ с ы н. Бір ғана клет-

кадан тұратын. Кейбір саңырауқұлақтар 

б і р к л е т к а л ы, ал басым бөлігі – көп-

клеткалы (Ботаника, 237). 

БІРҚАҚПАЙ з а т. ə д е б. Сынайтын, 

түйреп  өтетін  мақала.  Соңғы  кездерде 

«Ара» мен «Жалын» жұрналдарында «б і р

қ а қ п а й» деген рубрикамен тапқырлық 

сөздер  жариялана  бастады  (Қаз.  əдеб., 

02.08.1974, 3). 

БІРҚАЛЫПТЫЛЫҚ з а т. Өзгеріссіз, 

бірқалыпты жағдай. Осы б і р қ а л ы п т ы 

л ы қ т ы ара-тұра бүркіттің «шаңқ-шаңқ» 

еткен дауысы бөліп кетеді (Т. Мəмесейіт, 

Таудан., 307).

БІРҚОЛДАНЫМ с ы н. л и н г в. Бір

рет қана қолданылатын (сөз). Б і р қ о л

д  а  н  ы  м  сөзде  (окказионал  сөзде),  шір-

кін,  осындай  жаңа  астар  болса,  соны 

қолданысты  ешкім  жатсынбас  еді  (Қаз. 

əдеб., 31.08.1984, 10). 

БІРҚОС е с. ж е р г. Біраз, бірсыдырғы. 

Оның  досы  Қасым  Аманжолов  «Қос-

басарды» б і р қ о с жақсы шертуші еді (Қаз. 

əдеб., 14.01.1977, 2). 

БІРЛЕП  ү  с  т.  Жекелеп,  жалғыздап; 

жеке-жеке. Қай дақылды өсіру де оңайға 

түспесі  белгілі.  Мақта  мен  қызылшаны

б і р л е п егіп, талдап жинайды (Ұ. Бағаев, 

Дала жұлдыздары, 48). 

БІРЛЕУ е т. к ə с і б. Жас өскінді си-

рету,  араларын  алыстату.  Құлақтанып 

келе жатқан қауын, қарбызды б і р л е у... 

(Т. Тобағабылов, Түсінсең еді., 23). Оның 

бергі  жағында  алдыңғы  еккендерді  б  і  р

л е у, түбін қопсыту, т.б. жұмыстар бар (Лен. 

жас, 30.11.1972, 2). 

БІРЛІК¹ з а т. д і н и. Біреу ғана екендік, 

жалғыздық. Абай Алланың б і р л і г і мен 

пайғамбардың  хақтығына  шүбə  келтір-

меген (Жұлдыздар отбасы, 2010, 5, 36). 

БІРЛІК²  Бестас  ойынының  бірінші 

кезеңі. Бастас б і р л і к т е н басталады. 

Бестасты  иіргеннен  соң  біреуін  қақпатас 

етіп  алып,  қалған  төрт  тасты  жеке-жеке 

бір-бірден қағып алады (Б. Төтенаев, Қаз. 

ұлт. ойын., 48). 

БІРМҮШЕЛІК с ы н. м а т. Алгебралық 

ұғымдағы бір-мүшеге тəн, соған қатысты. 

Б  і  р  м  ү  ш  е  л  і  к  сандардың  тарихы... 

(О.Жəутіков, Мат. даму., 233). 

БІРСЕРМЕР з а т. к ө н е. Қылыштың 

бір түрі. Батыр көзін алдында отырған жі-

гіттің беліндегі б і р с е р м е р г е қадап ой-

ланған қалыпта (Н. Мұраталиев, Үміт, 11). 

БІРСІНДЕ ү с т. Əрқайсысы, жеке-же-

ке. Б і р с і н д е п садақ асынған, Біртіндеп 

жауды  қашырған,  Атқан  оғы  зырқырап, 

Еділден өтіп жоғалған (Мұрат Мөңкеұлы: 

Ана тілі, 05.04.1990, 4). 

БІРТАБАН  з  а  т.  Сақасы  жатқан 

жерден бір табан ілгерлеп барып ататын 

асық  ойыны.  Сəмет  «шықетер», «омпа», 

«өлтір»,  «б  і  р  т  а  б  а  н»  сияқты  атып 

ойнайтын  ойындарға  шорқақ  болатын. 

Отырып  «құжтеке», «жемекіл»  ойнады

(Ғ. Мұстафин, Көз көрген, 38). 

БІРТЕКТІЛІК  з  а  т.  Біркелкілік, 

бірөңкейлік. Елдігін сақтауды көздеген кез-

клген мемлекет алдымен ұлттық б і р т е к 

т і л і г і н (идентичность) қалыптастыруға 

ұмтылады (Түркістан, 24.07.2008). 

БІРТУАР  з  а  т.  Нар  түйенің  бір 

тұқымы.  Қазақтар  түйені  тұқымына 

қарай бекбатша, қолбатша, қылағай, оқпақ, 

жамбоз, қалбағай, б і р т у а р, арақоспақ, 

мырзақоспақ  т.б.  деп  атайды  (Қаз.  мал 

атаулары, 48). Б і р т у а р – таза қанды 

нар  түйенің  бурасы  (лөк)  таза  қанды  қос 

өркешті  түйенің  інгеніне  шағылысуынан 

пайда болған түйе (Бұл да, 52). 

Б І Р Т УА РЛ Ы Қ   з   а   т.   Е р е к ш е 

жаралғандық; қайталанбастық. Абайдың 

қайталанбас б і р т у а р л ы ғ ы осы арада 

жатыр (З. Қабдолов, Əуезов. əлемі, 319). 

БІРШЕЛЕК з а т. с ө й л. Бір шелек сүт 

беретін сүтті сиыр. Ал, сиыр... сиыр нағыз 

б і р ш е л е к т і ң өзі болса керек. Демек, 

ол да бір колхоздың ең алдыңғы қатарлы 

сиыры (Ж. Нəжімеденов, Ақ шағыл, 177). 

БІРІЗДЕНДІР е т. Бір жүйеге түсіру, 

бірдей  ету.  ≈  Қазақ  тілінің  түсіндірме 

сөздігіне сөз алуды, оларға анықтама беруді 

б і р і з д е н д і р г е н абзал. 

БІРІЗДЕНДІРУ Біріздендір етістігінің 

қимыл  атауы.  Тіл  білімі  терминдерін  б  і 

р і з д е н д і р у керек (Б. Қалиұлы, Қаз. 

термин., 129). 

140

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

БІРІЗДІ  с  ы  н.  Бірдей,  жүйелі.  ≈ 

Топтастырған сөздерің б і р і з д і болсын. 

БІРІШЕК¹ з а т. в е т. Көпшілік малда

кездесетін  ішек  ауруы.  Мал  шаруашы-

лығында жиі кездесетін б і р і ш е к, тентек, 

біршімек сияқты ауруларды жою əдетке ай-

налды (Қазақст. ауыл. шаруаш., 1970, 10, 53).

БІРІШЕК² с ы н. Болдырмайтын, шар-

шамайтын  (жылқы).  Əлде  нағыз  жердің 

түбіне дейін қалыспай шаба беретін б і р і 

ш е к жылқы тақылеттес пе екен? Кім білсін 

(А. Мархабаев, Ғарыштағы., 125). 

БІРЫҢҒАЙЛАСТЫР е т. Бірыңғайлас 

ету, реттеу, жүйелеу. 

Б І Р Ы Ң Ғ А Й Л А С Т Ы Р У 

Бірыңғайластыр етістігінің қимыл атауы. 

БІСМІЛЛƏЛАП ү с т. Бісміллə, бісміллə 

деп қайта-қайта айтып. Сыдыкеңнің өзі 

«б і с м і л л ə л а п» жүріп екі-үш бағанды 

қалқайтып  қадап  та  жіберді  (Лен.  жас, 

28.08.1974, 3). 

БІТЕТ  Біте  етістігінен  жасалған 

өзгелік етіс. Есіктің жарық-тесігін б і т е 

т і п т і (А. Хасенова, Етістік. сипаты, 278). 

БІТЕТУ  Бітет  етістігінің  қимыл 

атауы.

БІТЕУЛЕ  е  т.  Қуыс,  тесік  нəрселерді 

бекіту, бітеу. 

БІТЕУЛЕН  Бітеул е  етістігінен 

жасалған  ырықсыз  етіс.  –  Зынданның 

үй тігілсін есігіне, Б і т е у л е н с і н, сақ 

болсын  тесігіне.  Ішкі  үйінде  зынданның 

дауаланам,  Көнсеңдер  шаруасы  көп  мен 

тіліме (А. Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 112). 

БІТЕУЛЕНУ  Бітеулен  етістігінің 

қимыл атауы.

БІТКЕН е с і м. Барлығы, бəрі, түгел; 

атаулы. Кенет тағы қағылды, Зұрна б і т 

к е н өкіре, ішін тарта шиқылдай, əлемді 

басына көтерді (І. Есенберлин, Шығ. жин., 

9, 243). Тоғай  б  і  т  к  е  н  тонын  шешті 

(А.Нұртазин, Көк тоғай, 8). Ондайда осы 

бір  орта  бойлы,  толық  денелі  қара  жігіт 

маған қыз б і т к е н д і сиқыршыша шыр 

айналдыратындай көрінетін (А. Мекебаев, 

Алапат, 149). 

БІТПЕС з а т. э т н. Ою-өрнектің бір

түрі.  Ұмытылып  бара  жатқан  ою-өрнек-

тердің өзі сан алуан: шұғыла, б і т п е с,

арқар мүйіз, сүрме, айшық, жұлдыз, тыш-

қан ізі, т.б. (Қаз. əдеб., 13.07.1984, 12). 

БІТУАЖАЛЫҚ  з  а  т.  Біртуажа 

болушылық,  бітістірушілік.  –  Қайреке-

ау, мен б і т у а ж а л ы қ қ а жарамай-

мын ғой. Бүлдіріп алсам қайтем? – дейді 

(М.Сүндетов: Қаз. əдеб., 15.02.1985, 8). 

БІТІМДЕ  е  т.  Бітімге  келу,  келісу. – 

Байғұтан  қарағым!  Алау  түтіндеп  өшеді, 

дау б і т і м д е п өшеді. Лажы болса өртті 

өшірген жақсы (Ж. Ахмади, Айтұмар, 82). 

БІТІМДЕСТІК  з  а  т.  Жаратылысы, 

бітімі бірдейлік, ұқсастық. Міне, осы дас-

тандардың мазмұндық, көркемдік кестесін 

зер салып қараған кісі көп тарапта қазақ эпо-

сымен ішкі үндестіктері мен б і т і м д е с-

т  і  к  т  е  р  і  н  табу  кəміл  (Соц.  Қаз., 

11.06.1974, 4). 

БІТІМДІЛІК з а т. Көріктілік, əдемілік, 

пішінділік.  Бұл  анықтама  дəлдігін  тап-

пағандай көрінсе де, осы сирек б і т і м д і- 

л і к Əзиза апайдың бағы да, соры да бол-

ғанын ойлайсың (Лен. жас, 21.10.1983, 2). 

БІТІНƏ с ы н. Шағын денелі, аласа бой-

лы, бірақ қу, арам, пасық (адам) (Қаз. этно-

графия., 1, 590). Ескертіп қоям сен б і т і 

н ə ғ а, бұдан былай Қосқораны төңіректейтін 

болсаң, сирағыңды қырқам! (Р. Тоқтаров, 

Ғасыр наны, 145). Жігіттің біреуі б і т і н ə 

қара да, екіншісі ұзын сұр. Екеуін де жыға 

таныды (Т. Əлімқұлов, Күрең өзен, 104). 

БЮСТГАЛЬТЕР з а т. Əйелдердің төс 

киімі. Б ю с т г а л ь т е р кеудесін қысып, 

астынан қос анар алға тепсініп шыға келді 

(Лен. жас, 06.08.1974, 3). 

В

ВАЙНАХ з а т. Шешен халқының екін-

ші атауы. Өздерін в а й н а х атаған халық 

хурит, урарту, этрус қауымдарының құра-

мында жүрді (Қ. Олжай, Қанат байла., 240). 

ВАКУУМДЫ с ы н. Вакуумы бар, ва-

куум орнатылған. ≈ В а к у м м д ы лампы 

(ҚСЭ, 2, 586). 

ВАЛАН з а т. Бадминтонның ары-бері 

ұшатын  құлақшасы.  Ақ  жолағы  бар  қы-

зыл сумкадан тұтқасы шығып тұрған бад-

минтонның екі қалағын шығарып, в а л а н 

ы н тауып алды (Ө. Қанахин, Құдірет, 189). 

ВАЛЕТ  з  а  т.  Ойын  қартасының  ер 

адам  суреті  бар  бір  түрі.  Су  сұраса  сүт 

141

Байынқол Қалиев

берген,  айран  берген,  Қартайып  қалып-

сың-ау,  қайран  жеңгем!  Қарғаның  в  а  л  е 

т  і  н  д  е  й  едірейіп,  Қасыңа  мына  біреу 

қайдан  келген? (М.  Мақатаев,  Соғады 

жүрек, 1, 98). 

ВАРЯГ  з  а  т.  Орыс  халқының  негізін 

қал аған  т айпа.  Автордың  өз  ат а-

бабасының  қорғаған  жерін XV-XVII ғ. 

дейін  Мəскеуден  бері  асып  көрмеген 

в а р я г т а р ғ а телігендегі мақсаты не? 

(Жас Алаш, 20.09.2012, 5). 

ВЕЛОЖАРЫС  з  а  т.  с  п  о  р  т.  Вело-

сипедпен жарысу. Əлем в е л о ж а р ы с 

ы  н  ы  ң  жетінші  кезеңінде  совет  жарыс-

кері  Валерий  Лихачев  екінші  болып

мəре сызығын қиды (Лен. жас, 19.05.1973, 

4). 

ВЕНГРШЕ  ү  с  т.  Венгр  тілінде.  – 

«Жуəрмек»  деген  в  е  н  г  р  ш  е,  яғни  ма-

дьярша «қыршын», «уыздай жас» деген сөз 

(Қаз. əдеб., 20.09.1985, 9).

ВЕРБАЛДЫҚ с ы н. л и н г в. Етістікке 

тəн,  соған  қатысты.  Онда (-аған, -еген 

формасында)  в  е  р  б  а  л  д  ы  қ  қасиет 

қалмаған, тек етістіктен туынды сын есім 

жасайтын  формаға  айналған  (А.Ысқақов, 

Қазіргі қаз. тілі, 263). 

ВИБРАЦИЯЛЫҚ с ы н. т е х н. Тербеліс 

діріліне  тəн,  соған  қатысты.  В  и  б  р  а 

ц и я л ы қ реттеуші, в и б р а ц и я л ы қ 

түрлендіргіш т.б. (ҚСЭ, 3, 26). 

ВИДЕОФОН  з  а  т.  т  е  х  н.  ж  а  ң  а . 

Бірін-бірі  көріп  тұрып  сөйлесетін  теле-

фон. Қазір телефон арқылы жұртты ауыз-

ба-ауыз сөйлестіріп қана қоймай, бетпе-бет 

жүздестіретін құрал – в и д е о ф о н да бар 

(Білім ж. еңбек, 1974, 10, 15). Армстронг бол-

са в и д е о ф о н арқылы советтің екі бақылау-

шысымен  хабарласуға  кірісті  (Жалын, 

1972, 5, 58). 

ВИЛИС  з  а  т.  Газ-69  машинасы 

халық  тілінде  осылай  да  аталынады 

(О.Сəрсенбаев, Жиде гүлде, 7). 

ВОЛГА з а т. Кеңестік кезеңдегі ең үлкен 

жəне ат күші мол жеңіл машина. 

ВОЛГАЛАТЫП ү с т. Волганы мініп, вол-

ганы  жүйткітіп.  Қолы  жеткендер  шай-

қалтып – в о л г а л а т ы п, жигулилетіп бара-

тын болыпты деседі ғой (К. Сегізбаев, Біз 

қалада., 370). 

ВОЛЬФРАМДЫ с ы н. Вольфрам бар, 

вольфрам  қосылған.  В  о  л  ь  ф  р  а  м  д  ы 

қорытпалар (ҚСЭ, 3, 70). 

ВЬЕТНАМ  з  а  т.  Вьетнам  респу-

бликасының негізгі халқы. В ь е т н а м тілі, 

в ь е т н а м əдебиеті (ҚСЭ, 3, 89). 

ВЬЕТНАМДЫҚ  с  ы  н.  Вьетнамға 

тəн,  вьетнамға  қатысты.  Біздің  заман-

ның басынан-ақ в е т н а м д ы қ тайпалар

бір  тұтас  болып  топтаса  бастады  (ҚСЭ, 

3, 99). 

Г

ГАЗ з а т. т е х н. Машинаны, тракторды 

жүргізу үшін аяқпен басатын техникалық 

құрылғы. Басқа амалы қалмаған соң, «атаңа 

нəлет»  деп  əлдекімді  ысқырта  бір  боқта-

ды да, г а з д ы түбіне дейін басып, тракто-

рын қара тайқардай тырағайлата жөнелді 

(Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 6). 

ГАЗДЫ:  Газды  су.  Газы  бар  су,  газ 

қосылған су. Олардың қай-қайсысы г а з д ы-

с у, газсыз су, минералды су дегендерден жал-

пы хабардар (Ə. Ыдырысов, Тұлға., 225). 

Газсыз   су.  Газ   қосылмаған   су, 

газданбаған су. 

ГАЗЕЛ з а т. ə д е б. Ертедегі Шығыс 

халықтарындағы  белгілі  бір  ұйқасқа 

құрылған  махаббат  лирикасы.  Фирдоу-

си,  Сағди,  Физули,  Низами,  Науаи  өлең-

жырларын, г а з е л д е р і н, дастандарын 

кесек-кесегімен  жатқа  айтып  беруге 

жалықпайтын  (М.  Əлімбаев,  Көңіл  күн-

дел., 14). 

ГАЗЕТКЕР  з  а  т.  Газет  қызметкері. 

Мерғали Ешмұхамедов - əйгілі аудармашы, 

«Социалистік  Қазақстанның»  алғашқы 

номеріне атсалысқан байырғы г а з е т к е р

(М. Əлімбаев, Көңіл күнд., 167). Кейде г а 

з е т к е р л е р і м і з талғамсыздық та бай-

қатып алады (Қаз. əдеб., 08.10.1982, 10-б). 

ГАЗЕТШІЛІК  з  а  т.  Газетте  қыз-

мет  етушілік,  журналистік.  Ұлттық 

университеттің журналистика бөлімшесін 

тамамдап, г а з е т ш і л і к қызметке енді 

ғана  кіріскен  шағым  еді  (Ə.  Ыдырысов, 

Тұлға., 256). 

142

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

ГАЗИК...  Аккумуляторының  қуатын 

азайтып  алды  ма,  əлде  басқа  кінараты 

шықты  ма,  ол  «г  а  з  и  г  і  н»  итеріп  от 

алдыратынға жеткен (К. Ахметбеков, Егіз 

қала, 396). 

ГАК з а т. с ө й л. Қаңылтырдан жасап 

малдың мойнына таққан қоңырауды гак деп

те атайды (Білім жəне еңбек, 1985, 10, 15). 

ГАЛОШСЫЗ  с  ы  н.  Галош  кимеген, 

галошы жоқ. Г а л о ш с ы з ботинкамның 

мықтап  сорлайтынын  сезсем  де,  істерге 

амалым жоқ (Б. Соқпақбаев, Таңд., 426). 

ГАЛОШТЫ  с  ы  н.  Аяғында  галошы 

бар, галош киген. ≈ Г а л о ш т ы кемпірлер 

бірінен соң бірі келіп жатыр.

ГАЛСТУКСЫЗ  с  ы  н.  Галстугі  жоқ, 

мойынтақсыз.  Осы  күні  үлкенді-кішілі 

кеңседе қызмет істейтіндердің бəрі галстук 

тағады. Г а л с т у к с ы з өз өмірін көзге 

елестете алмайтындар да бар (Б. Омарұлы, 

11-ші қаламұш, 37). 

ГАРМОНША  ү  с  т.  Гармонь  тəрізді, 

гармонь сияқты. ≈ Г а р м о н ш а созылып, 

ызыңы құлақтан кетпеді. 

ГАСТРОЛОГ з а т. м е д. Ішкі ағзалар 

ауруларының  дəрігері.  Ол  Натальяны

невропатолог, эндокринолог, хирург, г а с

т  р  о  л  о  г,  терапевт  сияқты  барлық 

дəрігер  мамандардың  қарауына  шақырды

(М. Құдайқұлов, Құпия., 98). 

жүктеу/скачать 8,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: