Жазбаша айтыстар

Сыр бойындағы жазба айтыс жөнінде ғалым Т.Тебегенов өзінің зерттеу еңбегінде: “Ақындардың жазып айтысу дәстүрі қазақ әдебиетінің тарихында ХІХ ғасырдың екінші жартысы ХХ ғасырдың бірінші жартысында айрықша дамып қалыптасты. Әсіресе Сырдария мен Әмудария аралығындағы қазақ, қарақалпақ ақын-шайырлары мен Қаратау атырабындағы Шығыстың классикалық әдебиетінің дәстүрлерін меңгерген ақындар шығармашылығында жазбаша айтыстар тұрақты орын алды”, – деп жазды. Демек, жазбаша айтысты ауызша айтыстың заңды жалғасы ретінде ақындарды сауаттылыққа, тапқырлыққа, көркем бейнелеуге, ой ұшқырлығына тәрбиелейтін сөз өнерінің ерекше жанрларының бірі деуге әбден болады. Осы орайда зерттеуші Е.Әбдіхалықова: “Қазақтың сөз өнерінде ақындардың бір-бірімен жазбаша түрде айтысуы, хат арқылы сөз додасына түсуі тек қана Сыр бойы емес, басқа да өңірлерде кездесіп отырғандығы мәлім. Ш.Құдайбердіұлының “Жайлаудың баласымен айтысқаны”, М.Дулатұлының “Қарақұс һәм адам”, Ж.Басығариннің “Ғылым мен надандықтың айтысқаны”, т.б. айтулы туындылары жазба айтыстың көркем әдебиеттің бір түрінде дамығандығын дәлелдей түседі”,– деп тұжырымдайды. Біз бұл тұжырымды құптай отырып, жазба айтыс үлгісінің бастауы көркем әдебиетте ХІ ғасырдағы Махмұт Қашқари жазып қалдырған “Жаз бен қыстың айтысы” және ХІІ ғасырдағы Қожа Ахмет Иасауидің “Диуани хикметіндегі” “Жұмақ пен дозақтың айтысы” туындыларынан, сондай-ақ Иасауи шәкірті Сүлеймен Бақырғани жырларындағы діни ұғымдардың сөз сайысынан қылаң беретінін аңғарамыз. Мұнан жазба айтыс ХІ ғасырдан басталды деген пікір туындамауы тиіс. “Жаз бен қыстың айтысы” мен “Жұмақ пен дозақтың айтысы” сондай-ақ ХХ ғасырда дамыған жазба айтыс үлгілеріндегі ортақ ұқсастық қағаз бетіне түскендігінде жатыр. Бірінде екі немесе бірнеше адам бірі-бірімен хат арқылы айтысса, екіншісінде, жеке авторлар абстрактілі ұғымдарды бір-бірімен айтыстырады.

Қазақ ақындарында жазып айтысу дәстүрі елеулі орын алған. Бұл әсіресе шығыстың классикалық әдебиетінен үйренген ақындар тәжірибесінде жиі ұшырайды. Шығыс әдебиетін үлгі тұтқан айтыскерлер сөз сайысында әйгілі “Мың бір түн”, “Кәлила мен Димна”, “Шахнама” тәрізді классикалық шығармалардан мысал-аңыздар келтіріп отыруды да үлкен білімділік санаған.

“Қазақ поэзиясындағы жазбаша айтыстар – ақындық өнер шығармаларының көркем әдебиет ұғымын құрайтын жанрлық түр” деген пікірдің жаны бар. Сыр бойының дауылпаз ақыны Т.Ізтілеуұлы сөз өнерінде ежелден келе жатқан ерекше дүние – айтыс жанрында да қалам тербеген ақын. Тапқырлық сөз, шешендік үлгідегі өлеңдерінен байқағанымыздай, Тұрмағамбет ақынның суырыпсалма ақындық қасиеті де көп айтыскер ақындардан кем болмаған. Бірақ көзбе-көз отырып айтысқандығы жөнінде дерек бір жерде ғана көрініс тапқан (Тұрмағамбет пен Нұрғалидың айтысы, 1934 жыл). Ол жазбаша айтыстың дамуына өзіндік үлесін қоса отырып, Сыр бойындағы жазба айтыс мектебін қалыптастырушылардың бірі болған. Тұрмағамбет ақын жазбаша айтысып қана қоймай, әр кезеңде болған ақындар айтыстарына аралық сөздер айтқан. Айтыс ұзап бара жатса, басу сөзбен тоқтатып отырған, айтыстың тату түрде тәмамдалуына себін тигізген. Сөзіміздің дәлелі ретінде Тұрмағамбеттің Омар мен Таубайдың Жүсібіне, Омар мен Нұрмаханға, Қаңлы Жүсіп пен Кете Жүсіпке, Кете Жүсіп пен Даңмұрынға айтқан аралық сөздерін келтіруге болады.

Тұрмағамбет шығармашылығында жұмбақ айтысы мен хат арқылы жазбаша айтысу үрдісі үлкен орын алған.

Қазақтың нағыз сөз мәйегін, терең сырлы ой тұңғиығын, тұнық сөз тұмасын Т. Ізтілеуұлы басқа туындыларымен бірге жазба айтыста да молынан қолдана білген. Ақын шығармашылығының бағасын арттырып отырған да осы мәндес жырлары.