Жүсіп баласағҰНИ
жүктеу/скачать 1,34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Адамға екі нәрсе тірек тегі: Бірі – тіл, бірі – ділің жүректегі.
Жүсіп БАЛАСАҒҰНИ. ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ ОРЫС МЕКТЕБІНДЕ Казахский язык и литература в русской школе РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ–ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАСЫЛЫМ 2001 жылдың қаңтар айынан 1/2015 ҚАҢТАР
бастап шығады РЕСПУБЛИКАНСКОЕ НАУЧНО–ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ ИЗДАНИЕ
АҚЫЛДАСТАР АЛҚАСЫ: Жаңылхан АДАМБАЕВА, Рақыш ӘМІРОВ, Берікжан ӘЛМҰХАМБЕТОВ, Шәмша БЕРКІМБАЕВА, Роза БАТТАЛ, Әлімхан ЖҮНІСБЕК, Қарлығаш ЖҮНІСХАНОВА, Мәрия КӨПЖАСАРОВА, Қайсар ҚАДЫРҚҰЛОВ, Ольга МЫРЗАГЕЛДИНОВА, Фаузия ОРАЗБАЕВА, Күлпәш САРИЕВА, Пиалаш СҮЙІНКИНА.
«Білім және Ғылым» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің ай сайын шығатын республикалық ғылыми - педагогикалық жұрналы
3 МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ Мұғалімдерге көмек Бибігүл СЕРҒАЗИНОВА. Психологиялық ахуалдың сабақтың тиімділігіне әсері..............................................3 Бақытгүл НЕМЕРЕНОВА. Білім сапасын арттырудағы қолданылатын әдіс-тәсілдер............................6 Мұғалім мінбесі Гүлзағира ДҮЙСЕНОВА. Диалогтік оқытуды пайдаланудың маңыздылығы.................................................13 Дария КӨПШІЛБАЕВА. Курстан алған әсерім.....................................16 Тиімді әдіс – баршаға ортақ Бибігүл ТӨЛЕГЕНОВА. Диалогтік оқытудың бір түрі – зерттеушілік әңгіме........................................21 Айгүл АБДУОВА. Қазақ тілін оқытуда ақпараттық және компьютерлік технологияларды қолдану.....24 Күләш РАХЫМБАЕВА. «Миға шабуыл» стратегиясы........................29
Әдістеме әлемінде: қазақ әдебиеті Ұмсынай ҚОСУМОВА. Мәңгілік өмірді аңсаған Қорқыт...................32 Бақыт ЕРЖАНОВА. Қадыр Мырза Әлі. «Жеті».............................36 Тарихи тұлға тағылымы Гүлжанат АБАКАШЕВА. Абай Құнанбайұлы ой-пікірлерінің тағылымдық мәні...........................................40 Әдістеме әлемінде: қазақ тілі Жанат ЖҰМАБАЕВА. Менің қалам....................................................45 Баян ЖАПАРОВА. Етістіктен өткенді қайталау...........................55 Назымгүл БАЙМАҒАМБЕТОВА. Күзгі серуен.....................................................62 Лейла САДЕНОВА. Менің Отаным – Қазақстан арқылы зат есімді қайталау..........................................67 Майра ЕЛІКБАЕВА. Ұстаз................................................................76 Гүлназ ТҰРСЫНОВА. Анама не сыйлаймын?...................................80 Миргүл ЕРБОЛАТҚЫЗЫ. Құрманғазы Сағырбаев..................................86 Тотия МҰҚАШЕВА. Қатемен жұмыс...............................................92 Назгүл ҚАПАНОВА. Үндестік заңы.................................................99 Рыскүл ШАЙМҰРЗАҚОВА. Алтын күз......................................................104 Бастауыш білім бағанасы Татьяна ЛУПУ. Ғажайып әріптер...........................................112 Рая БАЙЖАНОВА. Қайдан келдің, бауырсақ?............................119 Білім сынағында Айсұлу НАЛИЕВА. Тест тапсырмалары......................................126 Мұғалімдерге көмек Бибігүл СЕРҒАЗИНОВА, Павлодар облысының Ақсу қаласындағы №4 орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі. ПСИХОЛОГИяЛЫҚ АХУАЛДЫҢ САБАҚТЫҢ ТИІМДІЛІГІНЕ ӘСЕРІ Мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер – ол даналықты жүректен ұға білу болып табылады. В.А.Сухомлинский. Тиімді жұмыс атқару үшін маман өзінің беретін пәнін, әр түрлі әдіс-тәсілдерді жетік білуі керек, оқушылармен тығыз қарым-қатынаста болуы қажет. Осы мәселелерді әрдайым сабақта, сабақтан тыс уақытта, белгілі бір мақсатта емес, әр түрлі жағдайларда қолданып отыру атқарылған жұмыстардың нәтижесін көрсетеді. Баланың жеке тұлға ретіндегі дамуына, өзіндік көзқарасының калыптасуына, ой-өрісінің кеңеюіне психологиялық ахуалдың қосар үлесі мол. 4 5 Міржақып Дулатов былай деген екен «… Жылқы біткен дүлдүл болмайды, құс біткен бұлбұл болмайды, адам баласы да солай. Жұрттың бәрі шешен, әнбоз, ақын, данышпан болып туа бермейді. «Күйсіз көңіл жүгірмейді» деген бар. Дүлдүлге де күй керек, бұлбұлға да жайлы орын, көңілді бақша керек. Адам баласы бәрінен де артық күй таңдайды. Тумысында зеректік болса да, ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне кетпейді». Көтеріңкі көңіл-күй есте сақтау үдерісін арттыра түседі. Бұрынғы бастан кешкен оқиғалар мен соған байланысты ақпарат есте берік сақталады. Осыдан сезім күйі мен ойлау сапасы арасындағы белгілі бір заңдылықтар байқалады: психологиялық комфортты жағдай танымдық мәселелерді шешуге мүмкіндік туғызады. Ал психологиялық дискомфортты жағдай оның орындалуын тежейді. Мейірімді, көтеріңкі көңіл-күймен істеген жұмыс қыза түседі. Психологтардың байқауы бойынша, көтеріңкі көңіл-күй еңбек өнімділігін арттыратын құдіретті фактор болып табылады. Ұстаздың ең басты парызы – сабақта көңіл қанағаттанарлық жағдай, көтеріңкі көңіл-күй, жалпыға бірдей өзара сыйластық кеңістігін қалып- тастыру. Сондықтан, сабақты бастамай тұрып, психологиялық ахуал тудырып, балаларды «ояту» қажет.
Жанға жайлы
психологиялық жағдай
оқушылардың шығармашылықпен қатар қиялдану үдерістерін арттырады. Танып-білу әрекеті жоғары қанағаттанушылық күйінде өтеді. Психологиялық комфортты жағдай оқушыны қарым-қатынастың елеулі өнегесінде тәрбиелеп, жаңа ақпаратты меңгеруге дайындығын көтере отырып, жаңа білімді игеруге сананың барлық саңылауларын ашады. Психологиялық комфортты жағдай психология- лық түйіспені (контакт) қамсыздандырады, ал психологиялық түйіспе ұтымды психология- лық ахуалдың болуына жол ашады. Ұтымды психологиялық ахуал: - оқушылардың шығармашылықпен қатар қиялдану үдерістерін арттыруға; - оқушыны қарым-қатынастың елеулі өнегесінде тәрбиелеуге; - жаңа ақпаратты меңгеруге дайындығын көтере отырып, жаңа білімді игеруге сананың барлық саңылауларын ашуға; - танып-білу әрекетінің жоғары қанағаттану- шылық күйінде өтуіне; - есте сақтау үдерісін арттыруға; - оқу еңбегін өнімді, сапалы болуына жетелейтін құдыретті фактор болып табылады. Атап өтілген жағдайлардың салдарынан ұтымды психологиялық ахуал балалардың психикалық дамуындағы ауытқудың алдын алып, жүйке ауруларына тосқауыл қою арқылы денсаулығы мықты, бiлiмi сапалы, адамгершiлiгi мол жас ұрпақ тәрбиелеуге жол ашады. Сабақ басында психологиялық ахуал туғызу үшін сан түрлі жағдай жасағанды жөн көремін. Бұл баланың бойындағы білімділік, танымдық, шығармашылық қасиеттерін аша түседі, оқушылар бір-бірімен жұмыс 6 7 істеп, сабақтың тиімділігі арта түседі, оқушылардың барлығы ат салысып, сабаққа қатысусыз қалмайды. Психологиялық ахуал туғызудың көбінесе ойын түрін қолданғанды жөн көремін. Ойын – бала табиғатымен егіз, өйткені бала ойынсыз өспек емес, жан-жақты дамымақ та емес. Ол – бала миын жаттықтыратын әрі тынықтыратын негізгі жаттығу. «Ойын – баланың өз ісі. Баланың ойынына кірісуші болма. Баланы бір нәрсе бүлдірмес үшін тек шеттен бақыла. Есте болуы керек, бақылау деген сөз – қарауылда тұрған солдаттай қабағыңды түйіп, қарап тұр деген сөз емес, олай тұрсаң бала ойынына кірісуші болма!» деген Мағжан Жұмабаев.
Бақытгүл НЕМЕРЕНОВА, Алматы қаласындағы №133 жалпы білім беретін мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі. БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІС-ТӘСІЛДЕР Бүгінде білім сапасын арттыру – ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазақ тілін оқыту үрдісінде білім сапасын қалай артттыруға болады? Жалпы, қазақ тілін ұлт мектептерінде оқытудың негізгі мақсаты – тіл үйрету, яғни, оқушылардың қазақша дұрыс сөйлеу, сауатты жазу дағдысын қалыптастыру, грамматикалық формалар мен сөйлем құрылысын меңгерту. Оқушыларға қазақ тілін меңгертуде жақсы нәтижеге жету үшін, мұғалім сабақтың түріне қарай әр түрлі әдіс-тәсілдерді орынды қолдануы керек. Оқушының тілін дамыту әдістерін сөз етпек бұрын, дидактикада әдіс-тәсілдерге қандай анықтама берілгеніне тоқталып кетейік. Әдіс (методос деген грек сөзінен туады – зерттеу немесе таным жолы) – тәсілдер жиынтығы. «Оқыту әдісі – мұғалім мен оқушылар жұмысының тәсілдері, солардың көмегімен білімді, іскерлікті және дағдыны игереді, оқушылардың дүниета- нымы қалыптасады, қабілеттері дамиды» (Педагогикалық энциклопедия). Демек, оқушының білімін, біліктілігін, дағдысын меңгерту, көзқарасы мен танымдылық мүмкіндіктерін қалыптастыру мақсатында мұғалімнің сабақ барысында қолданатын құралдарын әдіс-тәсілдер дейміз. Әдіс- тәсілдер мұғалімнің сабақ үстіндегі іс-әрекетінің құралы болып, оқушының оқу әрекетін белгілейді. Әдіс-тәсілдің таңдалуы оқылатын материалға байланысты болуы керек. Ғалымдар оқу әдістерін үш топқа бөледі: 1. Сөздік әдістер (әңгімелеу, әңгіме, баяндау, кітаппен жұмыс). 2. Көрнекілік әдістер тобы (демонстрация, бейне әдістері, бақылау әдістері). 3. Практикалық немесе машықтық әдістер
8 9 (лабораториялық, практикалық, графикалық жұмыс- тар, өзіндік оқу жұмыстары, жаттығулар, іскерлік, танымдық ойындар, ситуациялық, дискуссиялық әдіс). Қазақ тілін оқытуда білім сапасын арттыру үшін, ең алдымен, бұл пәннің ерекшеліктерін анықтап алу керек. Қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту үрдісінде бөлінбейтін екі мақсат бар: тілдік біліктілікті дамыту және тілдік материалды меңгерту. Бұлардың екеуі де практиканы, жаттығуды талап етеді. Сондықтан қазақ тілін оқытуда білім сапасын арттыру үшін қолданылатын негізгі әдістердің бірі – практикалық немесе машықтық тәсілдер болып келеді, соның ішінде негізгісі – жаттығу тәсілі. Жаттығулар тілдік біліктік- ті дамыту үшін, тілдік материалды меңгеру үшін, бас- тапқы біліктіктерді меңгеріп, оларды дағдыға айнал- дыру үшін қызмет етеді. «Педагогика» оқулығында жаттығуға мынандай анықтама беріледі: «Жаттығу – ол оқыту тәсілі, жоспарда ұйымдастырылған бірнеше рет қайталанатын іс-әрекет, білік пен дағдыны игеруде және олардың сапасын көтеру мақсатында орындалады». Оқушыны сөйлеуге жаттықтыру жұмысы тілдік материалдан тұратын жаттығулар арқылы жүргізіледі. Жаттығулардың түрі де, мақсаттары да әр түрлі. Оларды грамматикалық, лексикалық және фонетикалық жаттығуларға бөлуге болады. Жаттығу жұмыстары белсенді, жүйелі түрде және белгілі мақсатпен орындалуы керек. Тіл дамытуға арналған жаттығуларды құрастырған кезде, келесі жүйені пайдаланған жөн: тыңдау – қайталау – сөйлеу. Практика нәтижелі болу үшін, оқушыға не істеу керек екенін, қалай орындау керек және материалды қалай пайдалану керек екенін көрсету керек. Сондықтан осыдан туындайтын тағы бір тәсіл, ол – көрсету тәсілі. Бұл тәсіл коммуникативті бөлшектердің, сөздердің, грамматикалық формалардың мағыналарын анықтайды. Оқушының тілі жаттығу үшін мұғалім тілдік үлгілерді көбірек беруі керек. Мысалы, ілік септік формасын өткенде, оны тәуелдік жалғаумен байланысып тұрған грамматикалық формада беріп, жаттықтырған дұрыс. Мысылы, ағаш- тың жапырағ-ы, гүл-дің иіс-і, оқушы- ның дәптер-і. Сонымен қатар, белгілі бір мағыналы форманы беріп, оған бір грамматикалық тұрғыдағы сөздерді қатыстыру. Мысалы: Оқушының дәптері
оқушы үшін қызықтысы да, ол – суретпен жұмыс. Суретпен төменде берілген түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады. - Әңгіме құрастыр; - Берілген тірек сөздермен сөйлем құрастыр; - Кілт бойынша сөйлемдерді толықтыр; - Сурет бойынша сұрақтарға жауап бер; - Суретке қарап сұрақтар құрастыр; - Суретке ат қой; - Суретті әңгімеле; - Тірек сөздерді пайдаланып, суретті әңгімеле; - Берілген бір сөзге бірнеше сұрақ қой; - Суреттегі сөздерді жаз және т.б. Мұндай жұмыстарды орындағанда оқушының есте сақтау қабілеті арта түседі, тілі жаттығады. Алайда, көрнекілікті орынды пайдалану керек. Оқушылардың қазақ тілін меңгеруде қызығушылықтарын арттыру үшін және ауызекі сөйлеу тілдерін дамыту үшін ойын, ойын- жаттығуларды пайдаланған тиімді. Мысалы, жарыс
10 11 элементтерін пайдаланып, мынадай грамматикалық жаттығуларды өткізуге болады. Кім сұраққа неғұрлым көп жауап береді? Аспан қандай? Аспан таза. Аспан ашық. Аспан көгілдір. Аспан бұлтты. Ауа райы қандай? Ауа райы жақсы. Ауа райы суық. Ауа райы құбылмалы. Ауа райы салқын, т.б. Кім берілген сөйлемге көп сұрақ қоя алады? Бір оқушы сөйлем айтады. Терезенің алдында гүл тұр. Оқушылар берілген сөйлемге сұрақ қояды. Терезенің алдында не тұр? Терезенің алдында қандай гүл тұр? Гүл қайда тұр? Гүл терезенің алдында тұр ма? Тілді үйренуде материалды тілдік бөлшектерге бөліп оқыту аса тиімді. Бұл тәсіл оқушыдан тек қана есте сақтауды талап етпейді, оқушының өзіне тиісті операциялар арқылы ойланып айтуын талап етеді. Мысалы: Біз судың тазалығын сақтауымыз керек.
болады. Соңғы сөз тіркесіне көңіл бөліп, оның ілік септік пен тәуелдік жалғау формасында тұрғанын анықтаған дұрыс. Тазалық-тазалығы – дыбыс үндестігіне байланысты қатаң қ дауыссыз дыбысы ұяң ғ дыбысына ауысып отыр. Мұндай құбылыстарға үнемі көңіл бөліп отыру керек. Ал оны ғылыми негізде бергенде, оқушының танымдылық қабілеті артады. Түсіндіру – жаңа грамматикалық тақырыпты не болмаса грамматикалық форманы меңгерту үшін қолданылатын тәсіл. Түсіндіру әдісі мұғалімнің сөзі, баяндауы арқылы орындалады. Мұғалім дайын материалды баяндап қана қоймай, оны оқушы санасына жеткізуге, оқушының оны жақсы түсінуіне көңіл бөледі. Түсіндіру тәсілі әдіс ретінде жаттығу және көрсету тәсілдерін толықтырып отырады. Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқытуда есту және көру тәсілдері де жиі қолданылады. Қазақ тілі сабақтары тиімді өту үшін диалог, ситуативті жағдайлар әр сабақта қолдануы керек. Қазіргі кезде оқу үрдісінде жаңа технологиялар қеңінен пайдалануда. Сабақ түріне байланысты технология элементтерін оқу үрдісінде мұқият құра білген жағдайда оқушылардың білім сапасын едәуір арттыруға болады. Мысалы, модульдік оқыту технологиясы оқытуды ойын түрінде ұйымдастыру және әр түрлі белсенді формаларды пайдалануды талап етеді. Орынды пайдаланған оқыта-үйрету ойындар мен топтық, жұптық жұмыстар қазақ тілі сабағында оқушылардың сөйлеуіне зор мүмкіндік туғызады. Мысалы, «Бір-біріне диктант жүргізу» ойыны бірнеше мақсатқа жеткізеді. Біріншіден, оқушының сабаққа деген қызығушылығын арттырады, екіншіден,оқушының ауызекі сөйлеу тілін жаттықтырады, үшіншіден,сауаттылығын арттырады. Бұл ойынның шарты: Балалар 4 адамнан топтарға
Сонда сабақ барысында әр оқушы сөйлейді, жазады, тыңдайды және серігін тексерген кезде өзі тағы бір рет мәтінді қайталайды. Осындай оқыта-үйрету ойындарының көптеген түрі М.М.Жанпейісованың «Модульдік оқыту технологиясы оқушыны 12 13 дамыту құралы ретінде» атты кітабында берілген. Инновациялық технологиялардың құрамындағы жиі қолданылып жүрген тәсілдердің бірі, ол – сараланған тапсырмалар. Оқушы тапсырманы өзінің мүмкіндігіне қарай таңдауға ерікті. Бұл оқушының өз-өзіне деген сенімдігін арттырады, білімін шын мәнінде жақсартуға ықпал етеді. Оқушылардың білімін, білігін, дағдысын бағалауда қолданылатын тексеру жұмыстары да әр түрлі. Соның ішінде белсенді тәсіл түріне жататын өз-өзін немесе
оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын арттырады, білім сапасының көтеруіліне ықпал етеді. Әдіс-тәсілдердің түрі көп, бірақ оларды орынды қолдану ғана көздеген мақсатқа жеткізіп, білім сапасын арттырады. Өзге ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілді оқытып үйрету талабы тіл мамандарының алдына үлкен жауапкершілік артып отыр. Сондықтан да қазақ тілі сабағында оқушылардың білім сапасын арттыру мұғалімнен шеберлікті, ізденушілікі, әр түрлі әдіс- тәсілдерді оқушының білім деңгейіне қарай тиімді қолдануды қажет етеді.
1. Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев. А., Педагогика. 2004. 2. А.А.Миролюбова. Общая методика обучения иностранным языкам в средней школе. М., 1967. 3. М.М.Жанпейісова. Модульдік оқыту техно- логиясы (оқушыны дамыту құралы ретінде). А., 2002.
жүктеу/скачать 1,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|