Жумина Асем Галымовна Тулегенова Сымбат Ержанқызы «Жасушалық биотехнология» пәні бойынша
жүктеу/скачать 4,2 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЖАНУАРЛАРДЫ КЛОНДАУ. ХИМЕРАЛАРДЫ АЛУ. БИОЭТИКА
| 5. Вакциналар өндірісі
Дамушы елдерде жұқпалы аурулар əлі де 30%-дан 50%-ға дейінгі жағдайларда өлімге əкеліп соғады. Осы аймақтардағы аурулардың көпшілігі үшін тиімді химиотерапевтикалық препараттар жоқ, ал бар препараттар халықтың көбі үшін өте қымбат тұрады. Сонымен, вакциналар əлемнің осы бөлігінде жұқпалы аурулармен күресу үшін ең маңызды əдіс болды. Жұқпалы аурулардан тек 4%-дан 8%-ға дейін өлім болатын дамыған елдерде мүлде басқа жағдай болып жатыр. Дегенмен, осы жағдай əлемнің осы бөлігінде вакциналардың маңызы жоқ деген мағынаны білдірмейді. Өнеркəсібі дамыған елдерде жұқпалы аурулардың төмен деңгейі, шын айтқанда, маңызды дəрежеде вакцинацияны кең қолданудың нəтижесі болып табылады . Шешек ауруын толығымен жойған вакцинаның белгілі мысалына қоса басқа вакциналар да көптеген ауыр ауруларының таралуын күрт төмендеткен. Мысалы, жиырмасыншы ғасырдың басында дамыған елдерде дифтерия (Corynebacterium diphtheriae бактериясы тудыратын) жыл сайын əр миллион баланың 3000-на жұққан. Дифтерия нысанасы – кішкентай балалар болғандықтан, бұл жиілік сезімтал жастағыбалалардың бірнеше пайызына сай келеді жəне ауру жұққан балалардың 1/10 өлімге ұшыраған. Қазіргі кезде бұқаралық иммунизация бағдарламасы арқылы АҚШ-та дифтериямен жаппай ауру бір миллионнан 0,2-ден де төменірек, яғни мыңнан анағұрлым артық рет төмендеген. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін міндетті денсаулық сақтау саясаты тоқтап, көптеген кішкентай балалар егілмей немесе сапасыз вакцинаны алғанда, Балтық елдерінде дифтерия эпидемиясы болғанда иммунизация əсері анық байқалды. Басқа мысал - полиомиелит (РНҚ-сы бар вирус тудырады). Бертінде 1955 жылы АҚШ пен Канадада полиомиелитпен əрбір миллион адамның 200-і ауырған. Бірақ вакцинаны жасап шығару полиемиелитпен ауырғандардың санын 4000 еседен астам төмендетті, соңғы жылдарда бір миллионға шаққанда 0,05 төменірек болды. Осындай аурудың күрт төмендеуі қызылша мен қызамықпен ауырғанда сəйкесінше1950 ж. жəне 1960 ж. вакциналарды енгізгеннен кейін байқалды. Қазіргі кезде АҚШ үкіметі барлық балаларға 11 вакцина егілуін ұсынады. Екпелердің дамыған елдерде маңызды болатының екінші себебі бар – бұл экономикалық тиімділігі. Вакцинация ауру адамдарды емдеумен салыстырғанда анағұрлым арзан болып табылады. Тек заманауи антибиотиктер ғана емес басқа да химиотерапевтикалық препараттар өте қымбат, бірақ аурудың өзіндік құны, өнімділігін жоғалту мен денсаулық сақтауға қаржыландырудың жоғарлауы да өте қымбат болуы мүмкін. Ақырында, вакциналар мал дəрігерлік медицинада маңызды рөл атқарады,өйткені бағаның қысымы əдетте мынаны білдіреді: жануарлар фермада шектелген кеңістікте тіршілік етеді жəне бұл жағдай инфекцияның таралу мүмкіндігін арттырады. Вакциналарды жасаудың дəстүрлі əдістері көптеген маңызды вакциналардың өндірісінде əлі де пайдаланылады. Дегенмен, осы əдістерді қолданатын вакциналардың кейбір өндірістерінде күрделі қиыншылықтар болады. Рекомбинантты ДНҚ технологиясын жəне органикалық химиялық синтезді пайдаланатын жаңа əдістер керемет баламасымен немесе алмастырғыштармен, соның ішінде вакциналардың мүлде жаңа класымен қамтамасыз етті. Осы əдістерді дəстүрлі вакциналары жоқ ауруларға қарсы вакциналарды жасап шығаруда қолдануға болады. Дəстүрлі вакциналардың тірі жəне өлі түрлері болады. Тірі вакциналардың көбі аттенуицияланған (əлсізделген) вирустық немесе бактериялық штамдардан тұрады. Əдетте оларды ұзақ сақтау немесе жағымсыз жағдайларда өсіру сияқты мүлде эмпирикалық рəсімдер арқылы алады. Өлі вакциналар – бұл не бактериялардың өлі жасушалары, не анатоксиндер деп аталатын инактивацияланған нəруыздық токсиндер. Дəстүрлі вакциналардың көбі жеткілікті дəрежеде тиімді болып келеді, бірақ жаңа вакциналар мен вакциналар өндірісінің жаңа əдістерінің қажеттілігі күмəнсіз. Көптеген ауыр аурулар үшін вакциналар əлі жасалынып шығарылған жоқ. Одан басқа, кейбір дəстүрлі вакциналар жеткілікті дəрежеде тиімді жəне толықтай қауіпсіз болмайды. Дəстүрлі тірі вакциналарды қолданудан пайда болатын мəселелердің арасында бірінші орында штамдардың вирулентті күйге қайта айналу қауіпі тұр. Мысалы, ауыз (Сэбин) вакцинасы жалпы қауіпсіз деп саналған жəне оны 1960-шы жылдардан бастап АҚШ-та жəне Еуропада полиомиелитке қарсы егудің негізгі тəсілі ретінде қолданды. Дегенмен, вакцина штамының нуклеотидтік тізбектері белгілі болған кезде, олардың табиғи вируленттік штамдарға өте ұқсайтыны анықталды. Вакцина штамдарының бірінде тек екі нуклеотиді ауыстырылғаны байқалды. Аса маңызды болмайтын өзгертулерімен мутантты штамдар белгілі бір уақыттың арасында ревертацияға ұшырайды жəне шынында Сэбин вакцинасын пайдалануда бірінші дозаны қабылдаған əрбір 520 000 адамның ішінде шамамен біреуі полиомиелитпен (ВАСП, вакцина-ассоциацияланған сал болушылық полиомиелитпен) ауырды. Шамамен 1981 жылдан бастап АҚШ-та жабайы вирус жұққанда пайда болатын полиомиелит жойылды жəне кейінгі жаңадан осы аурумен ауырған жағдайлар вакцинациямен байланысты болған. Осы жағдайға байланысты 2000 жылы АҚШ-тың Денсаулық сақтау жəне əлеуметтік қызмет көрсету департаменті полиомиелиттен барлық балаларға екпелерді инактивацияланған полиомиелиттік вакцинаны (полиомиелитке қарсы тірі вакциналар пайда болмай тұрып қолданған вакциналарға ұқсайтын вакцина, 13.1-кестеге қараңыз) қолданып жасауды ұсынды. Дəстүрлі тірі вакциналарда пайдаланатын вирустар жасушалар өсіріндісінде өсірілуі керек, ал бұл жағдай жасуша-иесінен жасырынған вирустардың пайда болуына əкеліп, тағы да бір қауіп төндіреді. Полиомиелитке қарсы вакцинаның көбеюі үшін пайдаланатын жасушаларда сынақ-тəжірибелі жануарларда қатерлі ісіктің дамуына əкелетін вирус табылған жағдай болған. Иммундық жүйелері тапшы болатын адамдарда тіпті əлсізделген қоздырушылар да ауыр ауруға əкеле алатыны тағы да бір кемшілік болып табылады. Бұл дамушы елдерде күрделі мəселе болуы мүмкін, өйткені онда жеткілікті тамақтанбайтын көптеген балалар осындай кемшіліктерден азап шегеді. Өлі дəстүрлі вакциналармен байланысты басты мəселе – бұл олардың өздерінің күрделі реакцияларды тудыру ықтималдылығы. Мысалы, көкжөтелге қарсы «тұтас жасушалық» вакцина грам-теріс өлі жасушалардан тұрады. Осындай препараттарда бактериялардың сыртқы жарғақшалардың эндотоксиндер де деп аталатын негізгі компоненттері – липополисахаридтер (ЛПС) болады. Эндотоксиннің тіпті азғантай ғана мөлшері күшті токсикалық жауап тудыру мүмкін. Эндотоксин дене салмағының бір килограммына 1 нг-нан көбірек мөлшерде қояндар сияқты сезімтал жануарларда дене температурасының өлшемді көтерілуіне əкелу мүмкін жəне эндотоксинді енгізудің зардаптары осымен шектелмейді. Өлі жасушалардың тазаланбаған препараттарында əдетте басқа да уытты заттары болады. Өлі бактерия жасушаларынан жасалған препараттар тудыратын жағымсыз əсерлерден қорыққандықтан көптеген елдердің үкіметтері балаларды көкжөтелден вакцинациялауды міндеттіден (немесе ұсынылғаннан) еріктіге өзгертті. Екінші мəселе - вакциналарды жасау үшін көп мөлшерде қауіпті патогендерді өсіретін қызметкерлер арқылы таралу ықтималдығы. Үшіншіден, бұл вакцинадағы ағза немесе токсин толығымен өлі немесе қауіпсіз болмауы мүмкін. Əдетте өлтіру немесе инактивация рəсімі жұмсақ жəне ағза немесе токсинді белгілі бір иммунитетті қалыптастыруға қабілетін жоймай инактивациялайды. Бірнеше жағдайда жаппай инфекциялар мен уытты əсерлер егілген адамдардың көбін өлтірді, өйткені вирустық вакциналарға кездейсоқ тірі вирустар түскен, ал анатоксин негізінде жасалған вакциналарда толығымен инактивацияланбаған токсиндер болды. Соңғы мəселе инфекциялау агентінің жеткілікті санын өндіруге мүмкіндіктің үнемі жоқтығы болып табылады. Мысалы, безгек паразиттерін үлкен масштабта адам қан жасушаларын пайдаланып, өсіру тым қымбат болады жəне вакцинаға белсенді вирустарды енгізу қаупі төнеді. Басқа мысал ретінде жасуша өсіріндісінде өсіре алынбайтын В гепатитінің вирусын алуға болады.тау Пайдаланған әдебиет: 1. А.Н. Глейзер, Х. Никайдо. Микроағзалық биотехнология: қолданбалы микробиологияның негізгі қағидалары: оқулық - Алматы : Дәуір, 2013. - 715 б. 2. Вечканов Е.М., Сорокина И.А. Основы клеточной инженерии: уч. пос. Ростов-на-Дону, 2012. – 136 с. 3. Тұрашева С.Қ. Клеткалық биотехнология: Оқулық. Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011 – 260 б. 4. Р.Адамс. Методы культуры клеток для биохимиков. Москва, Мир, 1983. 5. Р.Фрешни (под ред.). Культура животных клеток. Методы. Уч.пос. Москва: Мир, 1989. ДӘРІС 8. ЖАНУАРЛАРДЫ КЛОНДАУ. ХИМЕРАЛАРДЫ АЛУ. БИОЭТИКА Жоспар: 1. Ядроны тасымалдау әдісі 2. Жануарларды клондау саласында негізгі зерттеулер 3.Я.Уилмут тәжірибесі 4. Химераларды алу әдістері 5. Жануарлар жасушалық биотехнологиясында биоэтика жүктеу/скачать 4,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|