К. Е. Раманкулова, А. М. Омаралиева, И. Килибаев

263
10.2.1 Шығарылатын өнімнің бəсекеге қабілеттілігін талдау
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі оның сипаттамаларының жиынтығы 
ретінде, сондай-ақ белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру дәрежесі бойынша 
да, оны қанағаттандыру шығындары бойынша да бәсекелес тауардан осы 
өнімді ажырататын қызметтерді сату мен тұтынуға байланысты анықталады.
Бәсекеге қабілеттілікті талдау өнімнің өмірлік циклінің барлық 
кезеңдерінде үздіксіз және жүйелі түрде жүргізілуі керек. Мұндай тәсіл 
кәсіпкерге өзі шығаратын өнімнің бәсекеге қабілеттілігі төмендей бастайтын 
сәтті анықтауға және тауар ассортиментіндегі оңтайлы өзгерістер, жаңа 
нарықтарды іздеу, жаңа және жаңғыртылған бұйымдарды әзірлеу мен өндіру, 
өндірістік қуаттарды кеңейту және құру қажеттілігі туралы уақтылы шешім 
қабылдауға мүмкіндік береді.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін талдау және бағалау осы рәсімнің 
неғұрлым маңызды кезеңдері айқындалған үлгілік схема (10.3-сурет) 
бойынша жүргізілуі мүмкін. Осы тәсілге негізделген бәсекеге қабілеттілікті 
бағалау талданған және бәсекелес тауарлардың параметрлерін сатып 
алушының қажеттіліктерімен белгіленген деңгеймен салыстыруды және 
алынған нәтижелерді салыстыруды қамтиды.
Бірінші кезеңде бәсекеге қабілеттілікті талдау және бағалау мақсаттары 
белгіленуі тиіс, өйткені олар өнімнің өмірлік циклінің әрбір сатысында 
(әзірлеу, өндіру, сату, пайдалану немесе тұтыну) бастапқы ақпараттың 
мазмұны мен көлемін айқындайды. Сонымен, егер сіз осы өнімнің қазіргі 
жағдайын ұқсас серияларда анықтағыңыз келсе, онда оларды негізгі 
параметрлер бойынша тікелей салыстыру жеткілікті. Егер белгілі бір нарықта 
өнімді сату перспективаларын бағалау қажет болса, онда мұндай талдау үшін 
осы нарық әлі де шығатын тауарлар, сұраныс динамикасы, тиісті 
заңнамадағы болжамды өзгерістер және т. б. туралы ақпаратты пайдалану 
қажет.
Өнімге қойылатын тұжырымдалған талаптар оның бағаланатын 
параметрлерінің тізімін анықтауға негіз болады. Айта кету керек, өнімнің 
бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір тұтынушы үшін қызығушылық тудыратын 
қасиеттерімен ғана анықталады. Осылайша, тұтынушылық мүдделерден тыс 
тауарлардың барлық қасиеттері, барлық параметрлері бәсекеге қабілеттілікті 
бағалау кезінде оған қатысы жоқ деп қарастырылмауы керек. Осыған 
байланысты, нормалардың, стандарттардың, ережелердің, тұтынушының 
нақты талаптарының артуы (егер бұл асып кету Мемлекеттік және біраз 
уақыттан кейін енгізілетін өзге де талаптардың озық көрсетілуінен 
туындамаса) тауардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етпейді. Ол 
тұрғысынан тұтынушының ғана емес, ұсынылады пайдасыз көрсетеді, бірақ 
тіпті мүмкін азайту өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, мысалы, егер артуына 
ықпал ететін болады және оның бағасы.
Бағалауға жататын жиынтықты айқындау және тауардың бәсекеге 
қабілеттілік параметрлерін салыстыру кезінде негізгі параметрлердің бір 

264
бөлігі өнімнің тұтынушылық қасиеттерін (техникалық параметрлер), ал 
екіншісі – экономикалық (құнын) сипаттайтынын негізге алады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалауда нормативтік параметрлерді, 
яғни осы өнімді сатуға арналған елдердің заңнамалық актілеріне, қауіпсіздік, 
экология және т.б., техникалық регламенттер, стандарттар, техникалық 
шарттар және басқа да қолданыстағы нормативтік құжаттарға сәйкес келуі 
керек параметрлерді талдау маңызды рөл атқаруы керек. өнімдер. Бұл 
параметрлердің өзгеруі халықаралық келісімдердің, уағдаластықтардың, 
келісімшарттардың талаптарын бұзуға әкеп соғуы мүмкін және тауар 
өндірушінің (экспорттаушының) нарықтағы позицияларын жоғалтуға әкеп 
соғуы мүмкін. Өнімнің нормативтік параметрлері мен бәсекеге қабілеттілік 
шарттарына патенттік тазалық, сондай – ақ саудадағы тарифтік емес 
шектеулер (сандық – эмбарго, квоталау, лицензиялау; техникалық-
техникалық регламенттер мен стандарттардың талаптары; тауарларды буып-
түюге және таңбалауға қойылатын арнайы талаптар; өнімге және өнім 
берушінің сапа жүйесіне арналған сертификаттардың болу талаптары) 
жатады.
Талдаудың осы кезеңінде өнім параметрлерінің осы параметрлердің 
деңгейі мен шекараларын анықтайтын міндетті ережелерге, стандарттар мен 
нормаларға сәйкестігі анықталады. Егер олардың кем дегенде біреуі 
қолданыстағы нормалар мен стандарттарда белгіленген міндетті деңгейге 
сәйкес келмесе, онда өнімді басқа параметрлер бойынша салыстыру 
нәтижесіне қарамастан бәсекеге қабілетті деп санауға болмайды. Осыған 
байланысты белгілі бір елдің нарығында қолданылатын стандарттар мен 
заңнамалық нормаларға сәйкестікті зерттеу бірінші кезекте жүргізілуі керек 
және мұндай сәйкестік анықталған жағдайда ғана өнімнің бәсекеге 
қабілеттілігін бағалау жалғасуы керек.
Бағалауға жататын өнім параметрлерінің тізбесін айқындау кезінде, 
сондай-ақ нормативтік параметрлерді талдау кезінде басшылыққа алған жөн:
- қолданыстағы халықаралық (ИСО, МЭК және т. б.) және өңірлік
стандарттармен;
- ұлттық шетелдік және отандық стандарттармен;
- елге әкелінетін өнімге қойылатын талаптарды белгілейтін 
экспорттаушы елдің және импорттаушы елдің қолданыстағы заңнамасында, 
нормативтік актілерінде, техникалық регламенттерінде;
- жеткізуге арналған құжаттамамен;
– осы өнімді өндіруші фирмалардың каталогтары, проспектілері және 
стандарттары;
- патенттік және конъюнктуралық-экономикалық құжаттамамен;
- өнімді сертификаттау нәтижелері.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау нәтижелерінің дұрыстығы және 
сәйкесінше кейінгі шешімдердің негізділігі салыстыру базасын таңдауға 
байланысты. Өндіруші тұтынушылардың қажеттіліктерін салыстыру базасы 
ретінде бәсекелес өнімді, гипотетикалық үлгіні, аналогтар тобын және т. б. 
ала алады.

265
Қарастырылып отырған типтік әдістемеге сәйкес өнімнің бәсекеге 
қабілеттілігін бағалаудың келесі кезеңі аналогтар тобын қалыптастыру болып 
табылады, яғни нарықта сатылатын және салыстыру үшін қолданылатын 
ұқсас тауарлар. Аналогтар тобына кіретін барлық өнімдер келесі өлшемдерге 
сәйкес келуі керек:
1) бәсекелес және бағаланатын өнім мақсаты мен пайдалану шарттары 
бойынша ұқсас болуға және тұтынушылардың бір тобына бағдарлануға тиіс;
2) бәсекелес тауар бәсекеге қабілеттілік деңгейін бағалау мақсаттарына 
жауап беруге тиіс;
3) бәсекелес тауардың бағалау кезіндегі нарықтағы өкілдігі және оның 
перспективаға өзгеру үрдісі шынайы ақпаратпен расталуға тиіс.
Өнімнің сапасын талдау және бағалау үшін оның техникалық жетілуін 
сипаттайтын көрсеткіштердің мынадай топтары (техникалық көрсеткіштер) 
пайдаланылады.
1. Өнімнің қолданылу саласын және оны орындауға арналған негізгі 
функцияларды сипаттайтын мақсат көрсеткіштері.
2. Өнімнің белгілі бір функцияларды орындау қабілетін анықтайтын 
сенімділік көрсеткіштері, олардың жұмыс көрсеткіштерін қажетті уақыт 
аралығында немесе қажетті жұмыс уақытында белгіленген шектерде сақтау. 
Сенімділік нақты көрсеткіштердің жиынтығы ретінде анықталады: 
сенімділік, беріктік, тұрақтылық, сақтау.
3. "Адам – өнім – пайдалану ортасы"жүйесінде көрінетін өнімнің 
тұтынушының 
гигиеналық, 
антропометриялық, 
физикалық, 
психофизиологиялық және психологиялық қасиеттеріне жарамдылығын 
сипаттайтын эргономикалық көрсеткіштер.
4. Өнімнің эстетикалық қасиеттерін сипаттайтын эстетикалық 
көрсеткіштер: оның ақпараттық экспрессивтілігі, форманың ұтымдылығы, 
дизайнның өзіндік ерекшелігі, композицияның тұтастығы және т. б.
5. Өнімді дайындау, жөндеу және пайдалану кезінде жоғары еңбек 
өнімділігін
қамтамасыз 
ету 
үшін 
конструктивтік-технологиялық 
шешімдердің тиімділігін айқындайтын технологиялылық көрсеткіштері 
(еңбек сыйымдылығы, материал сыйымдылығы және т.б.).
6. Стандартты, біріздендірілген және түпнұсқалық құрамдас 
бөліктердің өнімде пайдаланылу дәрежесін, сондай-ақ басқа бұйымдармен 
біріздендіру деңгейін сипаттайтын біріздендіру көрсеткіштері.
7. Өнімнің тасымалдауға бейімділігін айқындайтын (өз жүрісімен 
немесе көлік құралдарының нақты түріне қатысты) тасымалдауға 
жарамдылық көрсеткіштері.
8. Өнімнің патенттік тазалығын (оның жаңашылдық дәрежесін) және 
патенттік қорғалуын сипаттайтын патенттік-құқықтық көрсеткіштер (өнімді 
Қазақстан Республикасындағы авторлық куәліктермен және болжамды 
экспорт немесе отандық өнертабыстарға лицензияларды сату елдеріндегі 
патенттермен қорғау дәрежесі). Бұл көрсеткіштер өнімнің бәсекеге 
қабілеттілігін анықтауда маңызды рөл атқарады. Оларды іс жүзінде өнім 

266
сапасының көрсеткіштері ретінде ғана емес, оның бәсекеге қабілеттілігінің 
нормативтік көрсеткіштері ретінде де қарастыруға болады.
9. Өнімді пайдалану немесе тұтыну кезінде қоршаған ортаға зиянды 
әсер ету деңгейін сипаттайтын экологиялық көрсеткіштер.
10. Өнімді пайдалану немесе тұтыну кезінде адамның (қызмет 
көрсетуші персоналдың) қауіпсіздігін негіздейтін өнімнің ерекшеліктерін 
айқындайтын қауіпсіздік көрсеткіштері. Оларға электр қауіпсіздігі, 
радиациялық қауіпсіздік және т. б.
Өнімнің өзіндік ерекшеліктеріне және оны қолдану жағдайларына 
байланысты 
пайдаланылатын 
бағалау 
көрсеткіштерінің 
жүйесі 
толықтырылуы немесе қысқаруы мүмкін. Сонымен қатар, шешілетін 
мәселенің сипатына сүйене отырып, осы көрсеткіштердің бір бөлігін бағалау 
кезінде шектеулер ретінде пайдалануға болады, мысалы, нормативтік 
параметрлер арасында.
Нарықта ұсынылатын тауарларға баға бере отырып, сатып алушы 
олардың тұтынушылық қасиеттерін салыстырумен қатар, оларды сатып алуға 
және пайдалануға байланысты болатын шығындардың мөлшерін, яғни 
тұтыну бағасынан анықтай алмайды. Өнімнің тұтынушылық қасиеттері 
деңгейінің және оның шығындарының оңтайлы арақатынасына қол жеткізу 
үшін сатып алушы шығындар бірлігіне максималды пайдалы әсерге қол 
жеткізетін өнімді таңдайды.
Жалпы алғанда, тұтыну бағасы біржолғы және ағымдағы шығындарды 
көрсететін келесі элементтерден тұруы мүмкін:
- тауардың сату бағасы:
- тауарды пайдалану орнына дейін тасымалдау және оны сақтау 
шығындары;
- орнату, монтаждау, жұмысқа қабілетті күйге келтіру құны;
- қызмет көрсетуші персоналды оқытуға арналған шығындар;
- отынға (электр энергиясына) арналған шығындар);
- қызмет көрсетуші персоналдың жалақысы;
- кепілдіктен кейінгі сервиске және қосалқы бөлшектерді сатып алуға 
арналған шығындар;
- салықтар;
- сақтандыру жарналары;
- ресурсты әзірлегеннен кейін бұйымды кәдеге жаратуға арналған 
шығыстар;
- күтпеген шығындар.
Жоғарыда аталған компоненттермен қатар тұтыну бағасына тауардың 
жеке ерекшеліктерін сипаттайтын басқа элементтер де қосылуы мүмкін.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде оны сату шарттарын 
көрсететін ұйымдастырушылық және коммерциялық көрсеткіштер де 
ескерілуі керек. Бұл көрсеткіштер бәсекеге қабілеттілік деңгейін жан-жақты 
бағалау үшін қосымша ретінде пайдаланылады. Оларға жеткізу мерзімдері 
мен кепілдіктерін, төлем шарттарын (мысалы, алдын ала төлем, сатып алу 
фактісі бойынша төлем, бөліп-бөліп төлеу, кредит беру, бастапқы және 

267
кейінгі жарналардың мөлшері) және т. б. сипаттайтын көрсеткіштерді 
жатқызуға болады.

жүктеу/скачать 6,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: