К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
| ішекті домбыра, ақ қасқа бие дегенде қос ішекті, ақ қасқа күрделі
топтар екі-екі сөзден құралған, алдыңғылары лексикалық мағыналарын 82 жоймай, соңғыларын анықтайды да, екеуі жиналып белгілі бір заттың сыны қызметінде жұмсалады. 2) Біріккен сөздердің сөз тіркестерден екінші айырмашылығы да бар. Сөз тіркесі – кемінде толық мағыналы екі сөзден (кейде түйдекті тіркестен) құралып, жаңа грамматикалық мағына (синтаксистік қатынас) білдіру үшін сабақтаса байланысқан сөздер тобы. Бұл анықтамада «жаңа грамматикалық мағына» дегенге ерекше назар аударуға болады. Әдетте толық мағыналы сөздің әрі лексикалық, әрі грамматикалық мағыналары болады, мысалы зәулім сарай, Орал өңірі деген сөз тіркестерінің құрамындағы – сын есім (зәулім) мен зат есім (сарай) және жалқы есім (Орал) мен жалпы есім (Өңір) ол сөздің грамматикалық мағыналары. Солардың өзара тіркесуі нәтижесінде жаңа анықтауыштық мағына пайда болады. Осындай анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш, баяндауыш дегендер – толық мағыналы сөздердің тіркесуі нәтижесінде пайда болған жаңа грамматикалық мағыналар. Сөздердің бірігіуінен жаңа мағына тумайды, о бастағы синтаксистік қатынасын жойып, лексикалық мағына тудырады. Келесі №2 кестеде біріккен сөздер мен түйдекті тіркестердің ерекше белгілері көрсетіледі: Түйдекті тіркестер: Біріккен сөздер: Кесте №2 – Түйдекті тіркестер мен біріккен сөздердің айырмашылығы М.Балақаев сөз тіркес пен біріккен сөздердің айырмашылығын көрсетеді, олардың аражігін ашады: 1) сөз тіркестердің компоненттері лексикалық қасиетін жойып, тұтасып, бір сөзге айналмайды: бірі екіншісінің мағынасын толықтырады не көмекші болады. 2) сөз тіркесі кемінде екі толық мағыналы сөзден құрылып, грамматикалық мағынаға ие болады; 3) сөздердің бірігіуінен грамматикалық мағына тумайды 1) Бірінші айырмашылығы: Сөз тіркестердің компоненттері тұтасып, бір сөзге айналмайды 1)Бірінші айырмашылығы: Біріккен сөздердің компоненттерінің дербестігі жоқ 2) Екінші айырмашылығы: Сөз тіркес толық мағыналық екі сөзден құралады 2)Екінші айырмашылығы: Біріккен сөздердің бірігуінен жаңа мағына тумайды 83 сөздердің синткасистік қатынастары жойылып, жаңа лексика- грамматикалық мағына туындайды [17, 232]; 4) тіркескен сөздердің арасы ашық, алшақ болады, біріккен сөздің арасы бітелген, тұйық болады. Сондықтан біріншілердің арасына басқа сөз қосып, не басқа сөзбен орын ауыстырып айтуға болса, екіншілердің арасына басқа сөз не морфема қосуға, басқа сөз қоюға, орын ауыстыруға болмайды; Сөз тіркестер (қарлы биік тау, биік-биік қарлы таулар, қарлы биік тау) орын ауыстырып басқа сөздер қосуға болады, біріккен сөздер (адалбақан, жарғанат, итаяқ, тасбақа) арасына сөз не морфема қосуға болмайды. Біріккен сөздер, М.Б.Балакаевтың пайымдауынша, ол бастағы кемінде толық мағыналы екі сөзден тұтасып жымдасу нәтижесінде әдепкі лексика-грамматикалық мағыналарынан айырылып(не күңгірттеніп) жаңа лексикалық, соған лайық жаңа лексика- грамматикалық мағына тудыратын сөздер бірлестігі [17, 232]. Біріккен сөздер бірігіп, басқа сөздермен отасқанда, біртұтас сөз болғанда, бұрынғы мағыналық дербестігін, лексико-грамматикалық мағыналарын, бұрынғы синтаксистік қатынасын да, байланысын да жояды. Жаңа сапалы туынды сөзге айналады. Академиялық грамматикада біріккен сөздерге келесі анықтама беріледі: «Біріккен сөз деп сыңарлы мағына жағынан да, тұлға мағына жағынан да бірігіп біртұтас мағынаны білдіретін біртұтас дыбыстық құрамдағы, бір екпінмен айтылып, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқаратын сөздерді айтамыз» [10, 254]. Біріккен сөздерді топтастыру үшін олардың синтаксистік байланысын зерделеу керек. Осындай сөздердің құрамында фонетикалық байланыстардың екі түрі болады: 1) Біріккен сөз құрамындағы сыңарлар ұласқан қалпында бір екпінге ортақтасып, бір екпінге ие болып тұруы, айтылу тұтастығы олардың байланысын күшейтіп жымдастыра түседі. 2) Біріккен сөздер аралығында дыбыс үндестігі байқалады. Ол жағдай кездейсоқ емес – әдетте түбір мен қосымша арасында болатын ілгерінді, кейінді дыбыс үйлесімдері біріккен сөздер аралықтарында да болады, мысалы, Бегәлі, Дәметкен, Аягоз – кіріккен сөздер, осындай дыбыс үндестігі біріккен сөздерде де байқалады. Біріккен сөздердің арасында синтаксистік байланыстары да байқалады: 1) біріккен сөздердің көбі изафеттің 1-түрі ретінде саналады: «изафет» І-ші түрінде біріккен сөздердің екі сыңары қосымшасыз бірігеді, қараңыз: Қаламұш, шашбау, абжылан, абырой, адамзат, жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|