К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
| қауындық, балалық; 4) –лы, -лі сын есім тудырушы қосымшалары да
молдық, бір заттың, сапаның екінші бір затқа, сапаға қатысты молдығын, көптігін білдіреді. Мысалы: мұзды, сазды, ақылды, ағалы – інілі; 5) көптік жинақтау көрсеткішінің жалпылама көптік мағынасынан дүркінділік, қайталама іс -әрекетті білдіретін –ла, -ле етістік тудырушы жұрнақ, мысалы: сабала, гүлде, арала т.б. [35;31-32] Орыс тіл біліміндегі осы сұрақтарға қатысты ерекше пікірлерді келтірейік. Зат есімнің жекеше түрі жөнінде Л.В.Якимованың «Значение единственного числа имен существительных в современном русском литературном языке» деген ғылыми еңбегі (1955) бар. Бұл кандидаттық диссертацияда жекелік мағына – көптік ұғымға қарама-қарсы қойылған, флексия арқылы берілген бір санының ұғымы деп аталған. Жекеше формадағы зат есімдер көп заттың ішінен бір ғана затты атап, нұсқап көрсетумен қатар, зат есімдердің әртүрлі реңктері мен лексика- стилистикалық мағыналарын білдіру үшін қолданылады екен [36;2]. Т.П.Перетятько «Лексические средства означения неопределенного большого количества предметов» (1972) деп аталатын авторефератында белгісіз көптікті білдірудің аса жалпы, әмбебап 112 қызметінде көп, көптеген, қаптаған, толып жатқан, көпшілік сөздері қолданылса, ал ағыл-тегіл, есепсіз көп, сансыз көп, мол, молшылық сөздері алдыңғылармен салыстырғанда белгісіз көптікті білдіру мағыналары кемдеу деген пікір айтады. Тілде көптікті білдірумен қатар, заттың аз ғана санын білдіру үшін жұмсалатын лексикалық құралдар бар екендігі, мысалы, аз, аз ғана, титтей, бір жұтым, құртақандай, құрттай, түйіршік, ұшқын және т.б. анықталған [37;4]. Берілген мысалдардағы көп және аз мағыналарын білдіретін әмбебеп ұғымдар мөлшер үстеулерден, есімшелі етістіктен, сын және зат есімдерден жасалғанын байқауға болады. «Қазіргі орыс тілі. Сөзжасам» оқу құралында (1973) жекелік мағынаға ие сөздер зат есімдерге жұрнақ жалғану арқылы жасалатыны жайлы айтылған [38;249]. Мұндай құбылыстар қазақ тілінде де кездеседі. Мысалы: көл- көлшік, үй-үйшік, қап-қапшық, қала-қалашық, кітап-кітапша, сандық- сандықша, өзен-өзенше т.б. Бұл қолданыстардан жекелік мағына кішірейту мағынасымен берілгенін байқауға болады. Тіл білімінде көптік категориясы жекешеге қарағанда арнайы және көбірек зерттелген. Ғалымдар көптік жалғаудың тарихы мен этимологиясына, түркі тілдеріндегі варианттарына, мағыналық және тұлғалық жағынан өзгеруіне, қосымша мағыналары мен көптік мағынаның үш тәсілмен жасалуына зерттеу барысында ерекше мән берген. Ғалымдардың пікірлеріне сүйене отыра, көптік ұғымы заттың көптігін ғана білдіріп қоймай, жақ-сан категориясымен, жалпылық және белгісіз ұғымдармен тығыз байланысты деп санаймыз. Көптік мағынаға семантикасы жағынан қарама-қарсы жекелік мағына бір (біреу ғана, біреу-ақ) санының және аз, жалғыз, дара сөздерінің мағыналарымен тығыз байланысты. Бір сөзі зат есімдермен тіркесіп келгенде (бір кітап, бір терезе, бір қасық) жекелік мағына анық байқалады. Адамзат есімдерімен тіркескен кезде белгісіздік мағынаға ие болады, кішірейту мағынасынан да көрінеді. Жекелік мағына нөлдік форма арқылы беріледі. Жіктеу есімдіктері (мен, сен, сіз, ол) және өздік есімдігі нақты жекелік мағынаға ие. Сонымен қатар жекелік категориясының морфологиялық көрсеткіштері ретінде тәуелдік, жіктік жақ жалғауларының жекеше түрін, етістіктің шақ, рай категориясының жекеше түрін атауға болады деп есептейміз. Көптік мағынаның семантикалық тәсілмен берілуі түрлі сөз табының көптеген сөздер тобын қамтитынын байқадық. Сондай-ақ, грамматикадағы көптік мағына берудің ең негізгі тәсілдерінің бірі – синтаксистік тәсіл. Мәселеге қатысты пікірлер Н.Оралбаеваның «Зат есімнің көптік категориясы» (1959), С.Кеңесбаевтың «Қос сөздердің кейбір жасалу жолдары» (1964) деп аталатын мақалаларында, А.Қайдаровтың «Парные слова в современном уйгурском языке» еңбегінде айтылып кеткен. 113 Ғалымдар көптік мағына беруші синтаксистік тәсілдің екі жолын көрсеткен: 1) жеке сөздердің тіркесуі арқылы көптік мағынасын беру, мысалы: мың түрлі ой, екі аяқ қымыз, үш қап бидай, бірнеше кітап, әлденеше мотоцикл, көп адам, талай уақыт, сыпыра жұрт, өңшең кедей, соншама алтын, қалың елім, ауыр әскер, ел болып, мемлекет болып, құс атаулы, гүл атаулы, қаптап кетті, самсаған қол, жинаған ел және т.б., 2) бала-шаға, қыз-келіншек, кемпір-шал, жаман-жақсы, алыс-жақын, мая- мая шөп, қап-қап астық, сөйлей-сөйлей, келе-келе, шай-пай, сарт-сарт, бұрқ-бұрқ т.б. [22;26-29]. Келтірілген мысалдардың барлығында көптік мағынамен қатар жалпы мағына бар. Мәселен, орыс, қазақ десек бір ғана бір ғана орысты, қазақты емес жалпы ұлт атауын, көп орыс пен қазақты айтамыз. Тіл құрылысында көптік мағына заттың белгісіздігін беруші тәсілдердің бірі болып табылады. Басқаша айтатын болсақ, көп зат дегеніміз зат санының белгісіздігі. Енді осы мәселенің зерттелуіне шолу жасау барысында есімдік, нақты айтсақ, белгісіздік есімдік тақырыбын қозғауға тура келеді. Тілді зерттеген ғалымдардың пікірінше, (Ә.Хасенов, М.Оразов) жалпы тіл білімінде, әсіресе үндіеуропа тілін зерттеушілер арасында белгілілік пен белгісіздік категориясын зерттеу бұрыннан бар нәрсе болса, түркі тілдерінде белгілілік пен белгісіздік категориясы жоқ делінеді. Қазақ тілінің оқулықтарында, грамматикаларында белгісіздік мәселесі тек қана белгісіздік есімдік аясында ғана қарастырылған. Осы мәселе жөнінде Н.М.Құрманбаев өзінің «Происхождение грамматических категорий» (1981) зерттеуінде былай деген: «В неопределенных местоимениях многих языков все еще узнаются их именные основы. Часто такой основой служит имя числительное «один» часто употребляется в смысле «некий», «некто», в казахском неопределенном местоимении біреу «некто» содержится числительное жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|