К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
| бір «один», в африканском языке йоруба местоимение как «некто»
происходит от слова как «один», в африканском языке это слово «ате» означает и «кто-то» и «человек», а слова «пи» означают и «что –то и вещь..» [39;28-29]. Белгісіздік есімдіктерінің этимологиясы жайлы пікір айтқан М.Томанов «Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасында» (1992) белгісіздік есімдіктерінің ең байырғы түрі бір сөзімен айтылады деген, мәселен: қазақ: бір кісі, біреу, бірдеме, бір нәрсе; алтай: бір кіжі, бір нәмә, кажі бір (кейбір); құмық: бір қат; ноғай: бір кім, бір зат; тува: бір кіжі т.б. [28;136]. Ал қазақ тілінің белгісіздік есімдіктері шығу төркіні, жасалу жолы жағынан күрделі екі салаға бөлінеді. Біріншісіне, тілдегі кейбір сөздердің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтай келе белгісіз мағыналарға ие болып, сол негізде белгісіз есімдіктері қатарына 114 ауысуы арқылы яғни лексикалық тәсілмен (бір, біреу, кей, әр,әлде, пәлен) жасалған сөздер жатады. Екіншісіне, морфологиялық тәсіл арқылы (бір-неше, бір-нәрсе, кей-бір, әлде-біреу, әр-кім) жасалған сөздерді жатқызамыз. М.Оразовтың «Қазақ тілінің семантикасы» (1991) деп аталатын еңбегіндегі пікіріне тоқталсақ, белгілілік және белгісіздік категориясы түркі тілі, оның ішінде башқұрт тілі материалдарында тексеріліп жүр дейді. Зерттеушілер бұл категорияларды лексикалық мағыналардан іздемей, грамматикалық категориялардан іздеген. Үндіеуропа тілін зерттеушілердің бірі ретінде М.Н.Никитиннің денотаттық мағынаны белгілілікпен, сигнификатты белгісіздікпен байланысады деген пікір, болжамдарын кездестіреміз [40;87]. Біз денотат мағынаның белгілілікпен байланысы дегенде нақты объекті мен жеке заттың аталуын жалқы есімнің белгілігі деп түсінсек, ұғымға бай жалпы есімдердің аталуын белгісіздікпен байланыстырамыз. Ә.Хасеновтың «Тіл білімінде» (1996) белгілілік және белгісіздік орыс тілінде грамматикалық дербес категория емес деген пікір айтылса, роман – герман тілдерінде, мәселен, ағылшын, неміс, француз тілдерінде белгілілік және белгісіздік дербес грамматикалық категория болып есептелінеді деген тұжырым кездеседі. Қазақ және орыс тілдерінде кез келген кітап - мына кітап (любая книга – определенная книга) деген тіркестерге белгілілік және белгісіздік мағынасы бар. Бірақ бұл мағыналар қазақ және орыс тілдерінде таза лексикалық жолмен беріліп тұр», - дейді ғалым Ә Хасенов [30;273-277]. Ғылыми әдебиеттерде көбінесе белгісіздікке сипаттама берумен ғана шектеледі. Мысалы, қазақ тілінің энциклопедиясында (1998) белгісіздік есімдіктері заттардың, құбылыстардың санын, сапасын, амалын, мекенін, мезгілін тұспалдап, көмескі айту үшін қолданылады деген мәлімет кездеседі [16;117-118]. А.А.Реформатский «Введение в языковедение» оқулығында (1960) неміс, ағылшын, француз тілдеріндегі белгілілік және белгісіздік артикльдердің грамматикалық қызметі жөнінде айтқан. Белгілілік артиклімен жарыса қолданылатын категория ереже бойынша грамматикалық тұрғыдан әңгімелесушіге белгіліні, әлде сөйлесу кезінде әңгімелесушілердің көз алдындағыны не бір ерекше жеке бөліп көрсетілген затты білдіреді, ал белгісіздік артиклімен жарыса берілген категория керісінше грамматикалық жағынан жалпы түрде алынып, жеке бөліп көрсетілмеген және сөйлесу барысында көз алдарында жоқ нәрсені білдіретіндігін анықтаған. Аталған еңбекте белгілілік және белгісіздік мағыналар үш жолмен: 1) «бір» сөзі арқылы; 2) болымсыздық мағынасында ілік 115 септігінің орнына табыс септігін қолдану арқылы; 3) интонация арқылы берілетіндігі көрсетілген [41;298]. Қазақ тіліндегі есімдіктер жүйесінде жіктеу, сілтеу, өздік есімдіктері белгілілік мағына білдірсе, белгісіздікті – сұрау, жалпылау, белгісіздік, болымсыздық есімдіктерінің мағыналарымен байланыстыруға болады. Нақтылайтын болсақ, жіктеу есімдігінде жақтылық, субъектілік мағына, сілтеу есімдіктерінде адамның көз алдында, не алыста тұрған нәрсені нұсқап көрсету мағынасы, ал өздік есімдіктеріндегі жеке меншіктілік мағынасы белгілілікпен ұштасып жатса, қалған есімдіктердің бойындағы яғни белгісіз затты, іс-әрекетті, құбылысты сұрап білу, жалпылау, болмайтын зат пен әрекетті білдіретін мағыналар белгісіздікпен сәйкестенеді деп есептейміз. Ал ғалым В.А.Звегинцевтің «Очерки по общему языкознанию» (1962) еңбегінде: «Грамматическое значение, которое называется «определенностью и неопределенностью» существительного, имеет своим содержанием известное отношение между значением слова и действительностью», - деген пікірі орынды айтылған [42;356]. Неміс, ағылшын тілдерінде белгілілік және белгісіздік мағыналары артикльдер арқылы берілетіні туралы деректерді кездестіреміз. Мәселен, артикль – бұл хабарлау кезінде заттың, белгілі немесе жаңа, белгісіз екендігін көрсетеді. Тыңдаушы үшін заттың белгілігі мен белгісіздігі көбінесе хабар айтылып тұрған жағдайға немесе контекске негізделеді [43;399]. Әрине, егерде зат бірінші рет айтылса немесе зат сөйлеу барысында жаңа болып көрінсе, тыңдаушы үшін ол зат белгісіз болады, ал егерде зат екінші рет айтылса не болмаса көз алдындағы зат туралы айтылса тыңдаушы үшін белгілі болады. Тіл білімінде белгілілік-белгісіздік посессивтілікпен (тәуелділік, меншіктілік) байланысты. Посессивтілік – меншіктілікті білдіретін тілдің әмбебап категорияларының бірі. Оның негізгі мағынасы – кейбір тұлға немесе затқа оның қатысы арқылы объектінің атауын анықтау (қатысты номинация) [44;388]. Бұл мәселе ғалым З.К.Ахметжанованың “Функционально- семантические поля русского и казахского языков” (1989) еңбегінде зерттелген. Ғалымның пікірінше, поссесивтілік қазақ тілі білімінде зерттелмеген. Мәселені орыс тілі материалы негізінде зерттей отыра, функционалдық-семантикалық (ФС) өрістің құрамында көрінетіні анықталған. Посессивтіліктің ФС өрісі заттық түп негізі бар өріс топтарына кіреді. Тәуелділік, меншіктілік грамматикалық категориялары түп негіз компонент қызметінде жұмсалады да, сырт аймағында сөздің контекстік, лексико-синтаксистік, лексикалық құралдары көрініс табады. Мысалы: біздің үй, сатып алған кітап, жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|