К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
| дәм елиш «отдых», көз қараш «взгляд», қәләм сап «ручка», көз әйнек
«очки», төгикуш «страус», қолтуқ таяқ «костыль», т.б. тек мағынаның қалыптасуы тұтастығына себебі бір тигізерін жоққа шығармаймыз. Қазақ тілінде де осы сөздердің де кейбіреуі бірге, кейбіреуі бөлек жазылған, бірақ жазу емлесіне қарап, күрделі сөз болмайды деген қорытынды тумайды. Тек, өзгешелік терминдік аталымында ғана. Өзбек тілінде күрделі сөздерді (мураккаб сузлар) деп атайды да, оларды морфологиялық құрылымына қарай үш түрге бөледі. Кушма сузлар (біріккен сөздер), жуфт сөзлар (қос сөздер), қисқартма сөзлар (аббревиатура). Өзбек тілінде күрделі сөздерді (мураккаб сузлар) деп атайды да, олардың морфологиялық құрылымына қарай үш түрге бөледі: кушма сөзлар, (біріккен сөздер), жуф сөзлар (қос сөздер), қисқартма сөзлар (аббревиатура). Өзбек тілінде тіркесті күрделі сөздер туралы айтылмайды. Оның себебі қалыптасқан дәстүр бойынша, күрделі сөздерді бірге жазу негізгі шарт болып саналады да, көп дау- дамай тудырмайды. Сондықтан өзбек тіл білімінде күн тәртібінде күрделі сөздерді бөлек жазу мәселесі қойылмаған [43]. Күрделі сөз туралы С.Исаев: “Сөздерді (екі я одан да көп сөзді бipiктipy арқылы жаңа мағыналы күрделі сөз тудыру синтаксистік тәсілдің бip жолы болып саналады”, - дейді. Сөйтіп, тілші сөздерді бipiктipy, тipкecтipy, қосарлау сөзжасамның жеке-жеке үлгілері екенің айтады Н. Сауранбаев сөздің жасалуында сөздік қордағы негіз сөздер ұйтқы болатындығын келтіре отырып, олардың мағыналық жағынан дамитындығын, сапалылық өзгеріске түсетіндігін айтады. Оған мысал ретінде: отарба, шайтанарба, құртауру, көкжөтел, құрқулақ, құдабала, жemiama, қызылбұрыш т.б. тілдік деректерді жатқызады. Демек, ғалым тілдің лексикасы тек қана дара сөздерден тұрмай, бip 77 ұғымды білдіретін, бipiгiп, тipкeciп келетін жаңа сөздердің қалыптасу жолдары барын атап көрсетеді [44]. Сөзқосым тәсілі арқылы бipiккeн, кipiккeн атаулар жасалады. Ондай атаулар қазақ тілінде көптеп саналады. ‘ Бipiккен сөз дегеніміз жеке-дара сөздердің өзара шоғырлана тұтасуынан жасалған дербес лексика-грамматикалық мағыналары бар туынды сөздер.” Екі я онан да көп түбip сөздер біртұтас дыбыстыққұрамға қосылып, бip лексикалық мағына беріп, бip ұғымды білдіріп,бip лексикалық единица жасайды. Мысалы, еңбекақы, асқазан, зейнетақы, гулсерік, бессайыс, елтаңба, әнұран, әуежай, бағдаршам, жеделхат, жанкүйер, желкерме (парашют), қолжазба, қолхат, мұражай, сусабын (шампунь), дәйексөз (цитата), оққағар (телеохранитель) т.б. сөздер осы сөзқосым (словосложение) тәсілімен жасалған. Сөзқосым тәсілін біріктіру, кіріктіру тәсілдері деп екі бөлуге болады. Бipiктipу тәсілi арқылы жасалған сөздердiң жеке сыңарларының әрқайсысы өздерінің жеке тұрғандығы дыбыстық құрамын толықсақтайды: қолбасшы, оттегі, таусағыз, бақайқұт, бақталас, каракөз, қасқыртаңдай, бойтұмар, көлбақа, көрқап, көртышқан т.б. Бұл бipiктipy тәсілі арқылы жасалған туынды сөздердіңқұрамындағы сыңарлар дыбыстыққұрамын толық сақтаған, бipaқ сыңарларының дербес кезіндегі мағынасы сақталмай, бipтұтac лексикалық мағынаға көшкен. Кіpiктipy тәсiлi арқылы жасалған сөздердің құрамындағы сыңарлар дербес колданылғандағы дыбыстық құрамын толық сақтамай, бipтұтac жымдасқан дыбыстық құрамғa көшеді. Мысалы: білезік(білек+жузік), апар (алып + бар), түрегел (тұра+кел), көгала жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|