жиырмаларда.  Жауаптарын ертеңдер

110 
 
 Е.  Мергенбаев  өзінің  «Қазақ  тіліндегі  сөзөзгерім  жүйесі»  (1994) 
деп  аталатын  еңбегінде  көптік  жалғауын  сөзбайлам  қосымшалар 
қатарына қосады да, зат есімге тән категория деп санайды [28; 20]. 
Көптік  жалғауы  заттардың  біреу  емес,  көп  екендігін  білдіреді 
және  үш  түрлі  морфологиялық,  лексикалық,  синтаксистік  жолмен 
жасалады  деген  пікірді  Ғ.Айдаровтың  «Күлтегін  ескерткіші»  (1995) 
атты еңбегінен де кездестіреміз [29;86-87]. 
 Ә.Хасенов  «Тіл  білімі»  (1996)  еңбегінде:  «Көптік  категориясы  
дегеннің ұғымы кең. Олай дейтініміз: көптеген тілде көптік мағына сан 
(число) категориясы арқылы беріледі»,- деген [31; 269]. 
Профессор  К.Аханов  «Грамматика  теориясының  негіздері» 
(1996)  еңбегінде  жекелік  және  көптік  ұғым  тілде  грамматикалық  сан-
мөлшер  категориясының  пайда  болуына  әсер  етті  дей  келе,  жекелік 
және  көптік ұғымы есімдіктерге, оның ішінде  жіктеу есімдіктеріне тән 
деп,  етістіктердегі  жекелік  және  көптік  ұғым  өз  алдына  жеке 
аффикстермен  емес  көбінесе  жақтық  мағыналарды  білдіретін  жіктік 
жалғауларымен  беріледі  деген  тұжырымға  келген 

32;  14

.  Сөйтіп, 
жақтық  форма  жақтық  мағынаны  ғана  емес,  сонымен  бірге  жекелік 
немесе көптік мағынаны білдіруі де  мүмкін (бардым - бардық), - деген 
[32; 150]. 
Қазақ тілінде жекелік және көптік мағынасы есімдіктер бойынан 
нақты  көрінеді.  Жекелік  және  көптік  ұғым  жақтық  мағыналарды 
білдіретін  жіктік  жалғауларымен  ғана  емес,  сонымен  қатар  тәуелдік 
жалғауы мен бұйрық рай көрсеткіштерінің жекеше түрімен де беріледі. 
Мәселен, менің әжем,  сен кел, мен келейін және т.б. 
Профессор  С.Исаевтың  «Қазіргі  қазақ  тіліндегі  сөздердің 
грамматикалық  сипаты»  (1998)  еңбегінде  қазақ  тіліндегі  көптік 
категориясы, негізінен, заттың көптік ұғымымен байланысты да, көптік 
жалғау  арқылы  беріледі  деген.  Бірақ  көптік  категория  сөз  болғанда  ол 
көптік жалғаумен шектеліп қана қоймай, көптік мағына грамматикалық 
тұрғыдан  жекелік  мағынаға  қарама-қарсы  мағына  ретінде,  заттың 
сандық  ұғымының  шеңберінде  өмір  сүретіндіктен,  көптеген  тілдерде 
сан категориясы, мәселен, орыс тілінде категория числа, қазіргі қырғыз 
тілінде сан категориясы деп аталынып жүр дейді [32;53-56]. 
Өздік  етіс  категориясы  өзінің  табиғаты  бойынша,  көптік  мағына 
беруден  гөрі  жеке  меншік  ұғымды  беруге  бейім.  Дәл  осы  ұғымды 
тудыру  үшін,  М.Қашқаридың  айтуына  қарағанда,  әр  сөзге  «өзіңе,  өзі» 
сөздерін  қосып  айтқан  абзал,  егер  олай  болмаса,  айтылып  отырған  ой 
толық  берілмейді,  әрбір  субъектінің  жұмысты  өзі  үшін  орындап 
отырғандығы 
айқын 
таныла 
бермейді 
деген 
пікірлерді 
М.Ә.Жүнісованың  (1998)  «Ескі  түркі  тілдеріндегі  етіс  категориясы» 
атты авторефератынан кездестіреміз [33;11]. 

111 
 
М.Ә.Жүнісованың пікірін құптай отыра, жеке меншік мағынамен 
қатар  өздік  есімдіктері  нақтылау  және  белгілі  мағынаға  ие  деп 
есептейміз.   
Жекешелік  мағынасына  қатысты  профессор  Т.Ә.Әбдіғалиеваның 
«Қазіргі  қазақ  тіліндегі  грамматикалық  категория  мәртебесінің 
функционалдық  сипаты»  атты  еңбегіндегі  (2000)  пікірі  орынды 
айтылған.  Ол:  «…  тілдің  грамматикалық  құрылысынан  үнемділік 
принципінің  басқа  да  бірсыпыра  орны  бар.  Олардан  болымдылық 
сияқты  кең  көлемде  орын  алатын  зат  есімнің  жекешелік  мағынасын 
мысалға келтіруге болады.                         Ол да лексикалық мағынамен 
бірге берілетіні белгілі. Мысалы, кітап алдым, хат жаздым т.б. мұндағы 
кітап, хат сөздерінің жекеше мағынасы анық, ол ешбір тілдік көрсеткіш 
арқылы жасалып тұрған жоқ», - дейді [34; 6]. 
Ж.О.Тектіғұл 
аталған 
докторлық 
диссертациясының 
авторефератында  көптік  көрсеткішінің  мағыналық,  тұлғалық  жағынан 
өзгеруін  зерттеген.  Өте  ежелгі  дәуірде  жалпы  алтай  тілдеріне    ортақ 
(түркі,  моңғол,  орал  тілдері)  өмір  сүрген  жинақтау-көптік 
көрсеткіштерінің  жалаң  және  күрделеніп  қолданылуынан  көптеген 
грамматикалық элементтер дүниеге келгендігін анықтаған. Мысалы,  -л 
жинақтау  –  көптік  көрсеткішінен:  1)  –л,  -ла,  -ле,  -ла  –р,  -лых  көптік 
жалғаулары қалыптасқан. Мысалы, көне түркі: ата –л  «ат - тар», ичал 
«таулар»;  2)  караим  тілінде  –лых  тұлғасының  көптік  көрсеткіші 
қызметінде  жұмсалуы  кездеседі:  карайлых  «караимдар»,  куллух 
«құлдар»  т.б.; 3)  –лық,  лік;  -дық,  -дік  жинақты,  абстрактілік  мәнді  зат, 
сын есім тудыратын жұрнақтар пайда болған, қаз.:  жүзімдік, алмалық, 

жүктеу/скачать 2,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: