ҚАЙ  -------------------------------

127
айырмасы  —  авторының  белгілі  болуы. 
Акын-жазуш ы,  ғалымдар  мен  коғам 
кдйраткерлсрінің  сңбектсрнщегі  “тоқсан 
ауыз  создің тобықтай  түйінін”  білдіретін 
аталы  сөзге  айналып,  халык  арасында 
жатталып кеткен сөз тіркестері жатады.
ҚАРА  Ш АҢЫРАҚ  —  үрпақтарын 
осіріп, “үлын үяга, қызын қията қондыр- 
ган”  үлкен  отбасының  қасиетті  атауы. 
Қара шаңырақты үлтгы к досгүр бойынша 
ата-ананың  кенже  баласы  немденеді  де,| 
ол  ата-ананы   өм ірінің  соңына  дейін 
асырауга міңдетгі  болады. 
I
ҚАРАЖҮРЕКТІК  —  адам  баласына 
жамаңдық  ойлаушылық.
ҚАРАҢҒЫ ЛЫ ҚҚА  БЕ Й ІМ Д Е Л У  
(Аоаіттаішя  к  темноте)  —  коздің  жарық- 
тылыгы  аз  жарыққа  бейімделу  процесі, 
фотопиялық жүйеден скотопиялық жүйе- 
ге  оту.  Процестің  едоуір  болігі  шамамен 
30  минутта  іске  асқанымен,  қараңғы- 
лыққа  4  сағатта  толық  бейімделеді.  Ең 
алдымен  қүтышалар толыгымен бейімдс- 
лсді (7 минут), ал таяқшалардың бейімде- 
луі  4  сагатқа  созылады.  Қараңғылыққа 
толық бейімделгсн коз одетгегіге қараган- 
да мындаған  есе  сезгіш болады.
ҚА РА П А Й Ы М Д Ы Л Ы Қ  (Скром- 
ность)  —  ақыл-парасатгы  іс-орекетпен, 
ізетгі  мінезбен  жүрттың сүйіспсншілігіне 
бөлену.
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС  (Общение)  -  
біріккен іс-орекет қажеттілігін тугызатын, 
адамдар арасыі ідагы байланыстың дамуын 
орнататын күрделі коп жоспарлы процесс. 
Адамдардың танымдык хабарлар алмасуы, 
озара  түсінісуі,  бір-бірін  қабылдауы.  Қа- 
рым-қатынастъщ үш жагы бар — интерак- 
тивті,  коммуникативті,  перцептивті.  Қ.-қ. 
дсңгейлері  —  мезо,  макро,  микро,  стан- 
дартгы, шаблонды, жабайы, рухани, іскер, 
ойын,  т.б.  Қ .-қ.  түрлері  —  олеумстгік 
багдарлаушы,  жеке  оастық  багдарлаушы, 
топтық,  топаралық жоне т.б.
ҚАСАҢ  ҚАҒИДАЛЫ  ОҚЫТУ  (Дог- 
матическое обучение) — діни оку орында- 
рында  қүргақ жаттау арқылы оқьпу түрі. 
Қасаң қагидалы оқьпуда мүғалім билігіне 
шек қойылмайды, шыгармашылыққа жол 
берілмейді.
ҚАСИЕТ  (Свойство)  —  1)  бір  заттың 
басқа заттан өзгешелігін  немссе  үқсасты- 
ғын көрсететін философиялык категория;
2)  адамның  озіне  тэн  адамдық  (жақсы 
немесе  жаман)  белгісі.  Жақсы  қасиетгер 
(имаңдылық, инабаттылық, ізеттілік, т.б.) 
адамда торбие  арқылы  калыптасады.
КА ТА РЛА С-М О ТО РЛЫ Қ  ӘДІС- 
ТЕМЕ  (лат. 
тогог —
  қозғалысқа  келтіре- 
тін) — адамның аффектілік реакцияларын 
зерттеу одісі. Аффектілік реакциялар ны- 
шандарын  вегетациялық функциялардың
(тыныс  алудың,  артсриялык  қысымның, 
тамыр  соғуының  жоне  т.б.)  озгерістері 
аркылы тіркеу одістерінен басқаша Қ.-м.о. 
оүл реакциялардың сойлеу жоне козгалыс 
процестеріндс  бейнеленуін  зерттеуге 
мүмкіндік  берсді.  Сыналушыға  кезектес- 
тіріле  бірқатар  создік  тітіркендіргіштер 
корсстіледі.  Қатардагы орбір созге ол еркін 
ассоциация ретімен басқа бір созбсн жауап 
беруге  жоне  осымсн  қатар  оң  жоне  сол 
қолдың  саусақтарымси  пневматикалық 
кілтгі басуға тиіс.  Сөзден болган эмоция- 
лық  күй  сөздік  жауаптар  бойынша  жоне 
қозгалу рсакцняларының бүзылуы  (олар- 
дың үзактыгының,  нысанының жоне т.б. 
өзгеруі)  бойынша  тіркелсді.  Сөйлеу жоне 
қозгалу  нышандарының  үштасуы  эмо- 
циялық күйлердің динамикасы н достүрде 
па йдал ан ылатын вегетациялық корсеткіш- 
терден горі  негүрлым  толық  бейнелейді.
ҚАТЕ  (Ошнбка).  Бүл  терминнің  бір- 
неше жалпы магынасы бар:  1) дүрыс үлгі- 
ден  ауытку;  2)  қате  сснім;  3)  біреу  қате 
сенімде болгандагы  күй;  4) эксперимент- 
те — тоуелді айнымалының тоуелсіз айны- 
малының  ауытқуларынан  баска  фактор- 
лардан болган кез кеяген өзгеруі; 5) дүрыс 
реакцияны  меңгсруді  кідіртетін  барабар 
емсс не дүрыс емес реакция;  6) статисти- 
када  —  ақиқат моннен  ауытқу.
ҚАТЕ  ЕСКЕ  ТҮСІРУ  (Парамнезия; 
грек. 
рага
  —  дүрыс  емсс, 
тпех
  —  ес, 
ауытқыган,  жалган  ес  орекеті)  —  қандай 
да бір затты бүрмалап еске түсіру орекеті.
ҚАТЫНАС,  БАЙЛАНЫС  (Комму- 
никацня; отношение) — психологияда озара 
оркет моделін,  ес  процесін,  фиэиология- 
лы қ  функцияларды,  тілді  түсіндіреді. 
Берілген  ақпаратты  хабарлау.
ҚАУЕСЕТ  —  түлгааралық  байланыс- 
тың  тон  сипатгы  түрі,  оның  барысында 
қайсыбір  нақты  болган  не  ойдан  шыға- 
рылған  оқигаларды  белгілі  бір  дорежеде 
бейнелейтін  сюжет  кең,  колемді  диффу- 
зиялық аудиторияга жетеді. Сипатталатын 
окнгамен  бірге  Қ.  қогамдық  пікір  мен 
коңіл-күйді,  аудиторияның  негүрлым 
жалпы  олеуметтік  стереотиптері  мен 
үстанымдарын  жоне,  ақырында,  аймақ- 
тагы ақпаратгық жағдаятты бейнелейді. Қ. 
екінің бірінде жалған, бүрмаланған ақпа- 
рат  көзі  болып  табылады.  Қауесеттер  екі 
түргьша  сараланады:  1)  экспрессивтік  — 
қауесеттің   м азм үны нда  білдірілетін 
эмоцнялык  күйлер  жоне  оган  сойкес 
эм оциялы қ  реакциялар  түрлері:  Қ .— 
қалау,  Қ.  —  қорқыту,  агрессиялық  Қ ;  2) 
а қ п ар ат ты қ   —  сю ж еттің  ан ы қты ғы  
дорежесі:  мүлдем  жалғаннан  болмысқа 
біршама  жақындыққа  дейін.  Қауесеттің 
тарауының негізгі факторы — ден қойгаи- 
мен  қанағаттанбау  салдарынан  пайда 
болатын ақпаратгық  вакуум,  ол кенеттен
-------------------------------   ҚАУ

Қ А У
128
гщеи  осер  етпеи,  қарсы  орекет  тудыруы  мінез-қүлқындагы  ауытқулардың  сырт- 
м үм кін .  К ейбір  балалар  қ и қ а р л ы қ қ а   I  қы-олеуметгік  жэне  педагогикалық  фак-  I 
бейімдеу келеді.  Қиқарлықгы  болдырмау  ТОрЛардан   болаты н ы   а н ы қ .  М үндай 
жолдары  —  баланын  өмірі  мен  қызмет-  I  уақытша ауытқулардын ен көп кездесетін  | 
орекетін дүрыс үйымдастырып, отбасында  I  себсптерінін  бірі  баланы ң  дамуының 
дүрыс  қарым-қатынастың  болуы,  бапага  I  жастық  ерекшеліктерінің  ата-аналар  мен  ] 
байсалдылықпен  талап  қою,  сондай-ак  I  педагогтар  тарапынан  жете  ескерілмеуі 
жүйке жүйесін ныгайту,  үйқгау, тамакта-1  болады.  Отандық  бала  психологиясында  ; 
ну,  дем  алу  режімдерін дүрыс  сақтау. 
I  баланың жекелей дамуында түрақты жоне  ;
Қ И Ы Н   БАЛАЛАР  —  түлгалы қ  да-  сыни жастардеп аталатын жастардың кезек 
муында  көрінеу  ауытқулары  бар  екенін  I  келуі, соңғысында оның дамудыңсапалық  і 
к ө р се тет ін   б ал ал ар   сан аты .  Ә детте,  жаңа  кезеңіне  өту  болатыны  анықталган.  | 
балаларды бүл санатқа қосқанда олардың  Бүл орайда баланың оскелең қажетсінулері  ■
 
о қ у -то р б и е  п р о ц есін ің   дүры с  өтуіне  I  мен  қабілеттері  әр  кезде  бірдей  одіпетгі 
кедергі  болатын  даралық-психологиялык  багамдала бермейді, сөитіп педагопікалык  ; 
ерекш еліктерін ің   сы ртқы   коріністері  ы қпалды ң  бүры ннан  бар,  б ірақ  енді 
і
 
негізге алынады.  Баланың мінез-қүлқын-1  барабар  болмай  қалган  шаралары  қолда-  | 
дагы  кіноратгардың себептері алуан түрлі  I  ныла  оереді.  Мүндай  жагдайда  сыни  жас 
болады,  о н ы ң   “ қ и ы н ”  деп  багалануы  I  нагыз  сыни  кезеңге  айналып,  баланың  1 
кобіне  нақты  психофизиологиялық  си-  м ін ез-қ ү л қы н д а  жагымсыз  қасиеттер 
патгамасын  көрсетпейді,  ол  туралы  ата-  калыптасуы мүмкін.  Бірқатар жагдайларда  ■
 
аналар мен педагоггардың пікірін білдіреді.  оқу-торбие процесіндегі кіноратгар балага  | 
Қазіргі  одебиетте  “қиын  балалар”  деп,  I  педагогикалық  ықпал  жасаудың  үнемі  | 
одетте,  мінез-қүлықтары  жалпы  қабыл-  барабар  болм айты ны нан  туы ндайды .  1 
данган нормалардан көп ауьгіқитын жоне  О тбасы ндагы   қ о л а й с ы з  м о р ал ь д ы к -  ] 
дүры с  торбиелеуге  кедергі  ж асайты н  I  психологиялық  ахуал  түлганың  дамуын-  I 
б алалар  аталады .  С о н д ы қ тан   оларга  I  дагы  ауытқуларга  себеп  болатын  жагдай-  | 
қатысты  “торбиеленуі  қиы н  балалар”  I  лар  коп.  Баланың  мінез-қүлқында  жоне  , 
деген термин синонимі қолданылады, осы  оның түлгалық қалыптасуында мектептегі  ■
 
арқылы олардың педагошкалык қапшалар  үлгерімі  үлкен  рол  атқарады.  Окуда  ор 
бойынш а  торбиеленуге  мүлдем  бейім-1  түрлі  себептерден  қатарынан  артта  қалу  * 
сіздігі  жоне  достүрлі  педагогикалық  ы қ-  мектеп  окушысында  сабаққа  жеккору-  | 
палдарды әсте қабылдамайтыны біддіріледі.  шілікпен қарау және озін сабақтан басқа-  | 
Торбие  процесінде  қиы нды қ  келтіретін  дай  ретте  корсету  пигылына  негіз  болуы  ' 
негізгі себептердің бірі  психикалық ауру-1  мүмкін.  Балаларды қиын балалар қатары- 
лар  болуы  мүмкін.  Мыс.,  психопатияга  на қосуга апарып согатын әр алуан мінез-  | 
не  ж астайы нан  бала  аутизміне  душар  |  қүлы қ ауытқулары не жүйке-психикалық

129
ауытқулардың  салдарынан,  не  түлғалық 
дамудың  қо л ай сы з  жагдайлары  мен 
факторларыньщ салдарынан болады. Әрбір 
жеке  жагдайда  педагогтан  ауыткулардын 
себептерін  талдап,  багамдау  жэне  бүл 
себептерді  жою  жөнінде  мүқият  жүмыс 
жүргізу  талап  етіледі.  Қазіргі  алдыңғы 
катарлы  мектептерде  қалыптаса  бастаган 
психологиялық  қы зм ет  бүл  жүмыста 
маңызды  рөл  аткаруга тиіс.
ҚИЫН  ТӘРБИЕЛЕНУШІЛІК  (Труд- 
новоспитуемоеть)  —  баланың  толімдік 
өсерге  үгынықты  немесе  үгы ны қсы з 
түрдегі қарсылыгы.  Қ.т. торбиешінің, ата- 
ананың  жаңылыс  орекетінен,  баланың 
жүйке жоне олеуметтік даму кемшілігінен 
жоне  т.б.  сипаттарынан  туындап,  оқу 
багдарламасын  игеруге,  олеуметтік  ролін 
орындауга  жоне  олеуметгік  бейімделуге 
кедергі  келтіреді.
ҚИЯЛ  (Воображение)  —  1)  психика- 
лық  процесс:  а)  субъектінің  саттық  іс- 
орекетінің  қүралдары  мен  соңгы  ноти- 
жесінің бейнелерін қүрады; о) проблемалы 
жагдаят  белгісіз  болганда  мінез-күлық 
багдарламасын  жасайды;  б)  іс-орекетті 
багдарламайтьш, бірақ оның орнын ауыс- 
тыратын  бейнелерді  жасайды;  в)  объекті- 
нің суреттелуіне сойкес бейнелерді жасай- 
ды.  Қиялдьщ  маңызды  моні  —  іс-өрекет 
басталганга дейін  нөтижесін  коруге  мүм- 
кіндік беріп, адамды сол арқылы іс-орскет 
процесінде  багдарлайды.  Қ.  процесі  де 
ойлау,  қабылдау,  ес  сияқты  аналитика- 
лық-синтетикалық сипатқа  ие.  Қ.  айқын 
болмысты  жаңа,  күтпеген,  одеттен  тыс 
баскаша  байланыс  пен  үйлесімділікте 
бейнелейді.  Қ. нысандары: агглютинация, 
осірелеу,  сүлбалау,  типтендіру;  түрлері: 
белсенді  Қ.  және  енжар  Қ ;  2)  психоло- 
гияда  сыртқы  дүние  заттары  мен  күбы- 
лыстарының субъективті бейнелерін қай- 
тадан  ж аңгырты п,  өңдеп  бейнелеуде 
корінетін  тек  адамга  гана  тон  психо- 
лопіялық  процесс.  Адамның  басында  Қ. 
пайда  болган  кезде  ми  қабьпъшда  бүрын 
жасалган  уақытша  байланыстар  түрлі 
озгерістерге  түседі  де,  жаңа  заттар  мен 
кубылыстардың  бейнесі  туып  отырады. 
Уақытша байланыстарды қайта тудырып, 
өңдеу  процесінде  екінші  сигнал  жүйесі 
шешуші рол атқарады. Әрбір адамнын  Қ. 
ерекшеліктері  сол  адамның  қүмартып 
қызыгуына,  жеке  басының  ерекшелік- 
теріне,  алдына  қойган  максатына  байла- 
нысты. Сондай-ақ қиялдың мазмүны мен 
түрі адамның жас ерекшел іктері мен білім 
тожірибелеріне  де  байланысты.  Қ.  — 
адамнын  барлық  психикалык  күбылыс- 
тарымен  үштасып  жататын  процесс.
Қ И Я Л -ҒА Ж А Й Ы П  
Е Р Т Е Г ІЛ Е Р  
(Фантастические  сказки)  —  қазақ  ауыз 
одебиетіндегі  ең  көне  жанрлардың  бірі.
қоз
Өзінің  шыгу  мезгілімен  ол  алгашқы 
қауымдық қогамды қамтиды.  Сондықтан 
ертегінің бүл түрінде адамзатгың ертедегі 
қогампық омірінің  коптеген  калдықтары 
сақталы п  қалган .  М ыс.,  матриархат 
заманына  тон  аналық  ру  мен  коптеген 
одет- гүрыптардың  коріністері  (дуалдық 
үйым,  аналык  мекен,  аналық  неке  жоне 
т.б.),  ерте  замангы  анимизм,  тотемизм, 
магия  сияқты діни  нанымдар  мен  сенім- 
дер,  т.б.  Бірақ көне доуірдің бүл корініс- 
терін кейінгі заманда халық тек қиял гана 
деп  түсінген.  Сол  себепті  де  ертекшілер 
оңгімесін  ерте уакытга  болган деп ескер- 
теді.  Қиял-ғажайып  ертегілері  жанрлық 
жагынан  біркелкі емес.  Оның күрамында 
алгашқы  қауымга  тон  карапайым  аңыз- 
әңгімелер  мен  батырлық  ертегілер  кезде- 
седі.
ҚИЯНАТ  —  оділетсіздік,  зорлы қ, 
октемдік, озбырлық.  Бүл үгым оділдік пен 
ізгілікке,  турашылдыққа,  шыншылдыққа 
қарама-қарсы  магынада  қолданылады. 
Біреуге қиянат жасап, мал-мүлкін тартып 
алган  немесе  намысын  қорлаган  адам 
қазақтың ескі одет заңы бойынша айыгпы 
деп саналган.
ҚОҒАМҒА  ПАЙДАЛЫ 
ЕҢ БЕК  
(Общественно-полезный  труд)  —  қогам- 
дық  қажетгіліктер  мен  мүдделерді  қана- 
гаттаңдыру бағытындагы қогамдьщ еңбек 
орекеті.
ҚОҒАМДЫҚ  ПІКІР  (Общественное 
мнение)  —  қогамдагы  моральдық,  саяси- 
идеологиялық,  экономикалық  қарым- 
қатынастан  туған  қауымдық кезқарас.
ҚОЗҒАЛЫС  (Движение)  —  массалар- 
дың орын  ауыстыруы.  Қ.  түрлері:  альфа, 
бета, гамма, дельта, доға,  коретін,  қарай- 
тын,  айқын,  ырықты,  ырықсыз,  стробо- 
скопиялық, таза (фи-феномен), эпсилон.
ҚОЗУ — тірі  организмдердің касиеті, 
қозатын  үлпаның тітіркендіруге  белсенді 
жауабы. Жүйке жүйесі үшін қозу — негізгі 
ф ункция.  Ж үйке  ж үйесін  қүрайты н 
клеткалардың  қозуды  ол  пайда  болған 
телімнен  басқа  телімдерге  жоне  корші 
клеткаларға отюзу қасиеті болады. Осының 
нотижесінде  жүйке  клеткалары  сигнал- 
дарды  организмнің  бір  қүрылымдарынан 
басқа қүрылымдарына беру қабілетіне ие 
болды.  Мүның  барысында  қозу  сыртган 
келетін  тітіркендірулердің  қасиеттері 
туралы  ақпаратты  тасымалдаушы  жоне 
тежелумен  бірге  организмнің  барлық 
органдары  мен жүйелерінің белсеңділігін 
реттеуші  болды.  Қозу  процесі  сыртқы 
стимулдың берілген органга тон абсолют- 
тік  қозу  табалдырыгынан  асып  түсетін 
белгілі  бір  қаркындылыгында  ғана  пайда 
болады.  Қозудың  негізінде  физикалық- 
химиялық  процестер  жатады;  қозуға  қа- 
батгасатын клеткалық деңгейде де, соңдай-
9-2003

130
Қ О З
а қ   жануар  мен  адам денесінің  бетінен  де 
тіркеуге келетін биоэлектрлік кубылыстар 
д а   о с ы   п р о ц е с т е р м е н   б а й л а н ы с т ы . 
Қозудың таралу одістері ж үйке жүйесінің 
н ы сан ы н а  байланы сты :  ең   қ ар ап ай ы м  
(диффузиялық)  жүйке жүйесінде  белсен- 
ділік  ор  түрлі  бағытгарда  біркелкі  өтіп, 
біртіндеп  ош еді.  Эволю ция  бары сы нда 
жүйке  ж үйесінің  күрделіленуімен  катар, 
қозуды ң  берілу  одістері  де  жетілдірілді, 
бүлар арқылы осы процесс жолдың аягьша 
д е й ін   қ а н д а й   д а   б о л с ы н   б әс е ң д е у с із 
таралады;  осы ны ң  өзі  қозудың  түтастай 
о р ган и зм д е  реттеуш і  ф у н к ц и я н ы   іске 
асыруына  мумкіндік береді.  Қозу процесі 
тежелумен бірге жогары жүйке қызметінің 
негізін қүрайды. Олардың динамикасы ең 
күрделісіне  дейін  барлы қ  м ін ез-қ ү л ы қ  
актілеріне әсер етеді,  ал олардьщ индиви- 
д у м д ы қ   ер ек ш ел ік тер і  ж огары   ж үй ке 
қызметінің  типін  анықтайды.
Қ О З У   Т А Б А Л Д Ы Р Ы Ғ Ы   (П о р о ги  
возвуждения)  —  нейронды   қозды раты н 
стимулдың минималь  энергиясы.  Психо- 
логи ялы қ  сезгіштік  табалдырықтары  тек 
статистикалық  процедура көмегімен  гана 
анықталады.
Қ О З У Д Ы Ң   Ж А Й Ы Л У   ЗА Ң Ы   (З а - 
кон  иррадиации  возбуж аетія)  —  физио- 
логияда — афферентгі жүйке импульстері- 
ніңтаралуы.  Бүл занды Е.  П.  Павлов зерт- 
теген.
Қ О З У Д Ы Ң   Ш О Ғ Ы Р Л А Н У   ЗА Ң Ы  
(З ак о н   концентрации  возбуж дения)  — 
мидың  тар  шектелген  жерлеріңде  жүйке 
п р о ц е с т е р ін ің   ж и н а қ т а л у ы .  Б ү л   з а ң  
бойы нш а  ж үйке  процестерінің  таралуы 
ж үйке  ж уйесінің  ф ункциялы   үйымдасу 
е р е к ш е л ік т е р ін е   б а й л а н ы с т ы .  М үнда 
б ар л ы қ   ж ү й к е  клеткалары   бір-бірім ен  
оздсрінің талш ықтары арқылы байланыс- 
қ ан .  А лайда  норм а  ж агдайы нда  ж үйке 
процестері  ш огырланган  сипатқа  ие.  Ол 
үйлестірілген мінез-қүльпс пен іс-орекел і 
қамтамасыз етеді. 
г ‘
Қ О Л Д А Н Б А Л Ы  
П С И Х О Л О Г И Я  
(П р и к л а д н а я   п с и х о л о ги я )  —  п с и х о - 
логияны ң  теориялары н,  ж аңалықтарын, 
принциптерін практикада шектес салалар- 
да, мыс., білім беруде, онеркосіпте, марке- 
ти н гте,  сп о р тта  ж о н е  қ о га м д ы қ   пікір 
сүрақтарында, т.б. қолданатын жоне қол- 
данылатьш  базалы қ  принциптерді  аны қ- 
тайты н  п си хол оп ія  салалары ны ң  бәрін 
белгілейтін  жалпы  термин.
ҚОНАҚ  КӘДЕ  —  қ о н а қ   күтудің  бір 
росімі  Қ.к.  бойынша  қонақ өз  онерін  кор- 
сетуге міндетті.  Қ онақ күту кезіңде істелетін 
іс-орекетгердің  бэрі  “қонақ  кәде”  деп  ата- 
лады.  Үрпақты  мсймандостыққа  үйретіп, 
олардың мейір-шапагаттарын калыптастыру 
үшщ  Қ.к.  росімінің тэрбиелік  мэнін  үрпақ 
тәрбиесіңде пайдалана білу қажст.
Қ О Н А ҚЖ А И Л Ы Л Ы Қ  —  қ а за қ   хал- 
қ ы н ы ң   ү л тты қ   д э с т ү р ін ің   салт-санага 
айналган  түрі.
Қ О Р Қ Ы Н Ы Ш   —  индивидтің  биоло- 
гиялы қ  не  элеуметгік  тіршілігіне  қатерлі 
ж агд аяттар д а  ту ы н д ай ты н   ж э н е   шын 
м эніндсгі  не  елестетудегі  қауіп   козіне 
багытгалган  эмоция.  Қ.  —  бір  норседен 
жүрексініп сескенгенде, шошыганда пайда 
болатын сезім, қауіп-қатер, үрей. Тіршілік 
|үш ін  к а у іп т і- ф а к т о р л а р д ы ң   н а қ т ы  
орекетінен  болатын  ауыру  н е  басқа  да 
зардап түрлерінен ерекш е Қ. олардан күн 
ілгері  болады.  Қатердің  сипатына  байла- 
н ы сты   қ о р қ ы н ы ш   с е зім ін ің   қ а р қ ы н - 
дылығы  мен тон сипаты ерекшелігі алуан 
түрлі  болады  (қауіптену,  қорқу,  шошу, 
үрей).  Егер  қауіп  негізі  а н ы қ   емес  не 
үгынылмаган  болса,  мүндай  күй  алаңдау 
деп  аталады.  Ф ункциялы қ  түргыдан  Қ. 
субъектіге  алдагы  қауіп  туралы  ескерту 
болады ,  о н ы ң   н егізін е  бары нш а  назар 
аударуга  мүмкіңдік  береді,  одан  қүтылу 
жолдарын іздеуге  итермелейді.  Қ.  аффект 
күш іне  жеткен  жагдайда  (үрейлі  қорқы - 
ныш ,  зоресі  қашу)  ол  м інез-қүлы қ  сте- 
реотиптеріне  үрьшдырады  (каш у,  сілею, 
қорганыш агрессиясы). Адамның олеумет- 
тік дамуында Қ. тэрбие күралдарыньщ бірі 
б о л ы п   к о р ін с д і:  м ы с .,  а й ы п т а л у д а н  
қорқьш ы ш ты ң қалыптасуы жүріс-түрыс- 
ты   реттей тін   ф актор  ретінде  пайдала- 
н ы л ад ы .  Қ о гам   ж агд ай ы н д а  и н д и ви д  
қ ү қ ы қ т ы к   ж он е  б а с қ а   да  элеум еттік 
институттарды ң  қо р гау ы н д а  болаты н- 
ды қтан,  адамның  қорқы ны ш қа  шамадан 
тыс бой алдыруы бейімделушілік магына- 
сы н ан   ай ы ры лы п ,  достүрде  ж агы м сы з 
қасиет  деп  багамдалады.  Қорқыныш тьщ  
қ а л ы п т а с қ а н   р е а к ц и я л а р ы   б ір ш а м а  
орнықты  болып  табылады  жоне  олардың 
м агы н асы з  ек ен д ігін   т ү сін ге н   к ү н н ің  
озінде  сақтала  беруі  мүмкін.  Сондықтан 
қорқы ны ш қа қарсы беріктікке тэрбиелеу, 
эдетте,  адамды  одан  бірж ола  арылтуга 
б а г ы т т а л м а й ,  қ о р қ ы н ы ш   б о л г а н д а й  
жагдайда озін-озі үстай білушілік қасиет- 
терін  дарытуга  багытталады.  Ж агдаятқа 
малшерлес емес  қорқы ны ш  реакциялары 
ор  түрлі  п с и х и к а л ы қ   аурулар  кезінде 
байқалады.  қ. 
Ф обіш ар.
Қ О Р Ш А Ғ А Н   О Р Т А   -   а д а м н ы ң  
тіршілік  етуін,  қалыптасуын,  іс-орекетін 
аны қтайты н  барлы қ  табиги.  қоғамды к, 
м атери ал ды қ  ж оне  рухани  ж ағдайлар. 
Сөздің кең мағынасында (макроорта)  Қ.о. 
үғымы  түтас  алғанда  қоғам д ы қ-экон о- 
микалы қ  ортаны  —  ондірісті,  қоғамдық 
қаты настар  ж үйесін,  олеуметтік  инсти- 
туттар  м ен   олеум еттену  н ы сан д ар ы н , 
м эдениетті,  қ о ғам н ы ң   норм алары   мен 
қүндылықтарын — қамтиды. Создің ш ек- 
темелі мағынасында (микроорта) Қ.о. түтас

қорш аған  ортаны н  бір  болігі  болып 
табылады да, оған адамның тікслси  әлеу- 
метгік ортасы — отбасы, достары, ондіріс- 
тік,  оқу  жоне  т.б.  үжымдар  мен  топтар 
қамтылады.
ҚОРЫТЫНДЫ  (Вывод)  —  1)  жалпы 
жоне  созбе-сөз  мағынасы  —  “сыртқа 
шығатынның бәрі”, организмнің кез келгсн 
реакшіясы немесе жүйенің онімі; 2) ақпарат 
теориясында  —  шыгатын  сіпнал.
ҚОРЫТЫНДЫ  ЖАСАУ  (Подведенне 
итогов)  —  аткарылган  істің  нотижесін 
түйіндеу.
ҚО РЫ ТЫ Н ДЫ   КЕЗЕҢ  (Заключи- 
тельный  этап)  —  белгілі  бір  тақырыптын 
немесе  зертгеудің түйіні.
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы   ТЕС Т  (Итоговый 
тест)  —  сыналушының  белгілі  бір  пон 
бойынша білім, білік, іскерлік дағдыларын 
анықтауга арналган тсст.
ҚОСАРЛАП  СТИМУЛДАУ  ӘДІС-
ТЕМЕСІ  (Методика двойной  спімуляшіи)
—  орыс  психологы  Л.  С.  Выготскийдің 
(1896-1934)  жогары  психикалық  функ- 
циялардың жанама сипаты турапы түжы- 
рымдамасы  негізінде  жасалган  психоло- 
гиялық одістсме.  Үғыкшардың қалыптасу 
процесін  зерттеуге  Л.  С.  Выготскнй  мен 
Л. С. Сахаров қосарлап стимулдау одісте- 
месін бірігіп колданды.  Негізгі моні — екі 
қатар  стнмулдар  аркылы  жоғары  психи- 
калык  функциялардың  іс-орекеті  мсн 
дамуы зсрттелді. Сгимулдын бірі  сыналу- 
шының іс-орсксті багытталган объектінің 
функциясын,  скіншісі  осы  іс-орекстгі 
үйгымдастыратын  бслгілер  функциясын 
атқарады.  Стимул-объсктіге  —  ор  түрлі 
түстср,  нышандар,  олшемдср,  ал  қүрал 
стим улға  ор  ф и гу р ан ы ң   сы рты нда 
жвзылған создер алынады. Олар эксперн- 
мсіптік матсриалдар болып саналады.  Бүл 
одістсме, сондай-ақ жанамаланган сс пен 
зейінді  зертгеуге дс  қолданылады.
ҚОСЫЛЫМДЫ  ОҚЫТУ  (Включеи- 
ное  обучеиие)  —  практнкалық  нотнже 
алуға  багытгалган,  арнайы  үйымдасты- 
рылып,  жоспарланган  оқу  іс-орскеті.
ҚОСЫМША  БІЛІМ  БЕРУ  (Допол- 
іштелыіое  образование)  —  азаматпірдың, 
қогам  мсн  мсмлскеттің  білімге  деген 
қажтггерін  жан-жақты  қанагаттандыру 
мақаітымен  барлық дсңгейдсгі  косымшл 
білім  бсру  бағдарламаларының  негізііше 
жүзегс  асырылатын  торбиелеу мен оқыту 
процссі.  Қосымша  білім  берудіц  негізгі 
м індеті  —  орбір  косібн   білім  беру 
деңгейіндс жоне орқашан білім станаарты- 
ның  жстілдірілуінс  байланысты  жүмыс- 
шының, қызмсткердің, мамашіыц білімін 
үздіксіз жетілдіру.
ҚОСЫМША  ДАМЫТУ  БАҒДАРЛА-
МАСЫ  (Дополиителыіая  образователыіая 
программа)  —  оқушылардыц  жске  басы-
ның дамуына,  косіптік  бағдарын  айқын- 
дауына, шыгармашылық сңбсгіне, қоғам- 
дық омірге бейьмделуіне; азаматгық сана- 
ссзімінің, жалпы  моденнетінің, салауатты 
омір  салтының  қалыптасуына,  бос уақы- 
тын  монді  үйымдастыруға  багытталған 
багдарлама.
ҚОСЫМША  САБАҚ  (Дополнитель- 
ные  занятия)  —  оқушының  үлтермеу- 
шілігін жойып,  білім  сапасын  артгырып, 
оқу  шеберлігі  мен  дагдысын  жетілдіріп, 
тиісті  бағдарлам а  деңгсйінде  білім 
меңгеруін  қамтамасыз  сту  шараларының 
бірі.  Қ.с.  жскелей  нс  топтык түрде  жүр- 
гізіледі. Бірер пон бойынша  үлгере  алма- 
ғаноқушыға  жазгы  демалыс  айларының 
біріндс Қ.с. берілуі мүмкін. Мүндайда ата- 
ана  пон  мүгалімімсн  кеңесіп,  бірлесе 
жүмыс  жүргізгсні  жон.  Ксйдс  үлгермсу- 
шілсргс  жақсы  оқіпындардың  жордсмі 
жсмісті осср етеді. Түлгааралык қатынас- 
тың  қалыптылыгын  сақтау  үшін  ондай 
кездсрді  пон  мүгалімі  мен  сынып  жетск- 
шісі  үнемі  наэарда  үстағаны дүрыс.  Қ.с. I 
үлгермсуші  топқа  материалды  алдын а л а 1
 
түсіндіру жолымсн  дс жүргізілсді. Жақсы 
окитын  окушыларға  Қ.с.  факультатив 
сабак түріидс бсрілсді.
ҚҮДАЙЫ,  Қ Ү РБА Н Д Ы Қ   БЕРУ  
(Жертвоііриіюиіеннс)  —  жақсылык  тілск- 
псн  ксмтарларга  берілстін  садака,  кудай 
жолына  жасалынатын  мал  сойымы.  Алла 
жолына  бсрілген  садақа.  Ертс  кезде  дінн 
нанымдагы адамдар қауіп-қатераен, қатты 
науқастан  аман  қалган  ксздс  ас  бсретін 
болган.  Қүдайыга  аукатты  адамдар  бір 
малды  сойып,  етін  елге  таратып  бсрстін 
болган  (күрбандык  беру)  нсмесе  мал 
сойып, етін түгелдсй асып ауыл адамдарьпі 
“қүдайы  тамаққа"  шақырған.  Ол  жаны- 
ныц аман қалғанын қүдайдың шапагаты- 
нан  дсп  санаудан,  аруақтар желеп-жсбеп 
жүрсін  дсгсн  тілсктсн  туган.  Кслген 
аламдар  қүран  оқы п,  ізгі  тілек  тілсп, 
баталарын  берісстш  болгпн.  Ксйде  шай 
қайнатып,  жсті  шслпск  нан  пісіріп  те 
“қүдайыга” шақырган. Тіпті жагымсыз түс 
коргсіше де осыішай  ырым  жасаган.
ҚҮЖАТ  ТАЛДАУ  Ә Д ІС І  (М етод 
аналнза  докумснтов)  —  білім   беру 
саласыішагы қызмст нотнжслерін зсрттеу. 
Әр түрлі  жоспар,  багдарлама,  оқу-одістс- 
мслік матсриалдар, лнцснэиялар жонс т.б, 
қүжатпір талданады.
Қ Ү ЗЫ Р,  БІЛ ІК   (Компетенция)  -  
1) жалпы алганда — кшісыбір тапсырманы 
орыішауга қабілсттілік немссе бір іюрсені 
жасау;  2)  тіл  мсн  пснхолингвистнкада  — 
тілдің  базалық,  абстрактілі  ережслсрін 
мсңгсру.  Бүл  жердс  Қ.  мен сойлеудс  тіллі 
қолдану  дсгснді  айыра  білу  ксрск.  Қ. 
теориясы  лііпгвпспікалык  білікшер  мен 
|  грамматнканың  тсориясы  болып  табы-
131  -----------------------------------------  
Қ Ү З

ҚҰҚ  ---------------------------------- 1  132
лады;  3)  сот  психиатриясында  сот  оты- 
рысына  қатысуға  психикалық  түрғьщан 
қабілетп деп есептелетін адамды белгілеуде 
қ о л д а н ы л а д ы .  Ә детте,  қ ү зы р л ы қ т ы  
анықтаганда адам  жауаптылықтьщ мэнін 
және айыптау үкімі шығарылуының заі 
салдарын  түсінеді,  адам  өзін  қоргауга 
қатысуға  қабілетті  деген  критернйлер 
есепке алынады.
Қ Ү Қ Ы Қ Т Ы Қ   Т Ә Р Б И Е   (П равовое
воспитание)  —  оқушыларга  еңбек  әрекі 
саласында  заңдар  мен  зацдық  күші  бар 
н о р м а л а р   ту р ал ы   м эл ім е т т е р   беру. 
Қ үқы қты қ  тэрбие  адамның  қүқы қты қ 
мэдениетімен  байланысты.  Қ үқы қты қ 
м эдениет  мазмүны   ж алпы адам затты қ 
рухан и   м ә д е н и е т   м а зм ү н ы н а   ен еді. 
Сондықтан да қүқы қты қ тәрбие адамгер- 
ш ілікті  адам  тэрбиелеу  теориясы ны ң 
қүрамды  бөлігі  ретінде  қарастырылады. 
Қ ү қ ы қ т ы қ   м ә д е н и е т   е к і  тү р ғы д ан  
қаралады.  Біріншісі  кең  мэнінде.  Бүл 
қүқы қты қ  межелер,  қүқы қты қ  қатынас- 
тар,  қ ү қ ы қ т ы қ   м екем елер  эрекетінің 
ауқымын  қамтиды.  Екіншісі,  түлғалық, 
п ед аго ги к ал ы қ   ж эн е  п си х о л о ги ял ы қ  
м э н ін е   қ ар ау .  Қ ү қ ы қ т ы қ   т эр б и е н ің  
мақсаты  —  оқушыны  мемлекет  заңдары 
м ен  қ о га м д а   ө м ір   сү р у   ер еж ел ер ін  
қ ү р м еттеу ге,  қ о гам   заң д ы л ы қ тар ы н  
бүзуға  тэзімсіздікке,  қоғамдық  тәртіпті 
с а қ т а у ғ а   т ә р б и е л е у .  Т ү л ға н ы ң   осы  
сапалары  болаш ақ  қогам  азаматының 
қүқы қты қ  мэдениетінің  мэнін  қүрайды. 
Қүқықтьпс  тэрбиенің  қүқықтьпс  лекто- 
рийлер,  кинолекторийлер,  жасөспірім- 
дердің  заңтану  мектебі,  қүқы қты қ  білім 
клубтары   ж э н е   т.б .  н ы сан д ар ы   бар. 
Олардың  мақсаты  —  жеткіншектер  мен 
жасөспірімдерді еліміздің заңдарына жэне 
халқына қүрмет сезімін  білдіруге тэрбие- 
леу,  қүқы қты қ  білімдерді  меңгерту,  оны 
насихаттау.  Қ ү қ ы қ т ы қ   тәрб и ен ің   бір 
ж олды қ  жүргізілу  нысандары:  лекция, 
баяндама,  эңгіме,  пікірталас,  олимпиад_, 
кештер,  сайыстар,  т.б.  Қ үқы қтық тэрбие 
эд іс те р і  үш   т о п қ а   б ө л ін ед і:  с ө зд ік - 
а қ п а р а т т ы қ   т о п қ а   л е к ц и я ,  э ң г ім е , 
эңгімелеу,  өнеге,  түсіндіру,  дэлелдеу, 
насихаттау,  бекерге  ш ыгару  эд істер і 
жатады.  Үқтыру,  машықтаңдыру  тобына 
кіретін эдістер; үйрету тапсырма, жатгық- 
тыру,  талап.  Ынталандыру  ж эне  тежеу 
эдістер тобы: ьгаталандыру әдістері (сенім, 
жагымды  баға,  м ақтау,  мадақтауды ң, 
түрлері:  алғыс  айту,  эр  түрлі  сыйлықтар 
жэне т.б.), тежелу эдістері (жазалау түрлері: 
үялту,  сөгіс,  ескерту)  жатады.
ҚҮМАРТУ  —  адамның  басқа  ниеі 
терінен үстем болатын жэне оның барлық 
талпы ны стары   мен  күш терін  қүш тар 
затына  шогырландыратын  күшті,  берік, 
барлығын  қамтитын  сезім.  Қүмартудың
қалыптасуының  себептері  эр  алуан:  ол 
үгьгаылган идеялық сенімдерге негізделуі, 
тэн и   елігуден  басталуы,  патологиялық 
тамырлары болуы мүмкін (мыс., түлғаның 
параноялық дамуьі  жағдайьгада).  Қүмар- 
туьга түлганың өзі мақүддап,  қоштауы не 
болмаса  жагымсыз,  жабыспа  бірдеңедей 
көріп  күйініп  жазғыруы  мүмкін.  Қүмар- 
тудың негізгі нышаны оның пәрменділігі, 
еріктік  жэне  эмоциялық  жағдаятгардың 
тоғысуы  больщ. табылады.  Адамгершілік, 
парасатгы'бастау  мен  қүмартудың  біріге 
то ғы су ы   үлы   іс т е р д ің ,  е р л ік т е р д ің , 
ашылыстардың  қозгаушы  күші  болатын 
жагдайлар аз смес.
ҚҮРАСТЫРУ  (Конструированне;  лат. 
Ісопхігио
  —  ж а с а й м ы н ,  қ ү р а м ы н )  — 
балабақшада  балаларды  қүрастырмалы 
ойыншықтармен  эрекетке  баулу  ойыны 
мен сабагы.  Қ. баланың шыгармашылығы 
мсн кэркемдік талгамын, қабілетін, ойьга, 
кэруі  мен  қимыл  үйлесімін  дамытады.
ҚҮРАУЫШ  (Комлонент;  лат. 
сотро- 
пеп5
 — қүраушы) — бір нәрсенің қүрамды 
бэлігі,  элементі.
ҚҮРҒАҚ  ЖАТГАУ  (Зубрежка)  —  оқу 
процесі  бары сы нда  есте  сақтау  үш ін 
белгілі  бір  мэтінді  бірнеше  рет  қайталау. 
Түрлері:  мэтін  мазмүньга  үгып,  түсініп 
саналы түрде жатгау жэне мэтін мазмүнын 
үғынып  түсінбей-ақ  жалаң  жатгау.  Білім 
алуш ыларға  ж алаң  түрде  ем ес,  мэтін 
мазм үны н  түсініп,  үгып  жаттау  білім 
мазмүнын  меңгеруде  көмегін  тигізеді.
ҚҮРҒАҚ  ҚИЯЛ  (Грезы)  —  қиялдьщ 
адамды іс-эрекетке үмтылдыратын түрінен 
басқа айрыкша  бір түрі,  арманға карама- 
қарсы келетін енжар қиял. Мүндай қиялға 
ш ом ған  адам  ж ар кы н   болаш ақ  үшін 
күреспейді, тек мойнына су кеткен кісідей 
жүртқа  мүңын  шағып,  мүлгіп отырғанды 
жақсы  кэреді.  Оны қиыны да,  қызыгы да 
мол өмір қызықтырмайды, ол күнбе-күнгі 
түрм ы ста  кездесетін  қи ы н д ы қтар д ы , 
қайғы-қасіретгің мэн-мэнісіне ой жіберіп 
жатпайды.  Бүл  жағдай  сенімі  мен дүние- 
танымы  жөнді  қалыптаспаган  адамдарда 
жиі  кездеседі.  Қ.қ.  сергек  күйдегі  қиял- 
даудың ойша “адасуы”.  Үйқтаганда көре- 
тін  түстей  емес  Қ.қ.  психикалық денсау- 
лы ққа да  байланысты  болады.
ҚҮРМЕТТЕУ  —  жеке  түлғага  сый- 
қүрмет корсету, адамды ардақтау. Ең әуелі 
ата-ананы  сыйлап,  оған  қызмет  ету  — 
қүрметтеудің белгісі  болып  табылады.
ҚҮРМЕТГІҢ  ЭФФЕКТІСІ  (Эффект 
ореола;  франц. 
аигеоіе,
  лат. 
аигеоіиз  — 
алтьга жалатылған) — адам туралы ақпарат 
тапшы болган жағдайларда ол жайьгадағы 
жалпы  бағамдауш ы лы қ  эсердің  оны ң 
қы лы қтары   мен  түлғалы қ  сапаларын 
қабылдауға  тарауы.  Адам  туралы  бірінші 
әсерді қалыптастырып, дамуы кезінде Қ.э.

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: