ْﻦِﻜَﻟَو اﻮُﻨِﻣْﺆُـﺗ ْﻢَﻟ ْﻞُﻗ ﺎﱠﻨَﻣآ ُباَﺮْﻋَْﻷا ِﺖَﻟﺎَﻗ
ُنﺎَﻤﻳِْﻷا ِﻞُﺧْﺪَﻳ ﺎﱠﻤَﻟَو ﺎَﻨْﻤَﻠْﺳَأ اﻮُﻟﻮُﻗ
:تاﺮﺠﺤﻟا] ْﻢُﻜِﺑﻮُﻠُـﻗ ﻲِﻓ
14
.[
«Бəдəуилер: «Иман келтірдік» деді. (Уа,
Мұхаммед! Сен) оларға: «Сендер иман келтір-
медіңдер. Алайда: «Мұсылман болдық» деңдер.
Өйткені, иман жүректеріңе кірмеді. Егер Аллаға,
Пайғамбарға бағынсаңдар, ғамалдарыңнан еш
нəрсе кемітпейді. Шүбəсіз Аллаһ, аса жарыл-
қаушы, тым мейірімді деп айт» - делінген.
Ал егер тек ислам (мұсылман) сөзі құран
мəтінінде кездессе, онда оның ішіне иман
(мүмин) сөзінің ұғымы да бірге қарастырылады.
Мысалы, Құранда «Əли Имран» сүресінің 19-
шы аятында:
:ناﺮﻤﻋ لآ] ُمﻼْﺳِْﻹا ِﻪﱠﻠﻟا َﺪْﻨِﻋ َﻦﻳﱢﺪﻟا ﱠنِإ
19
.[
«Алланың құзырында шынайы дін – Ислам»
-деген мағынадағы аят кездеседі. Ал егер иман
мағынасында айтылса, онда ол ислам мағына-
сын да өз ішіне қамтиды. Құрандағы «Мəида»
сүресінің 5-ші аятында:
:ةﺪﺋﺎﻤﻟا] ُﻪُﻠَﻤَﻋ َﻂِﺒَﺣ ْﺪَﻘَـﻓ ِنﺎَﻤﻳِْﻷﺎِﺑ ْﺮُﻔْﻜَﻳ ْﻦَﻣَو
5
.[
«Ал кімде-кім иманға қарсы шықса, Сонда
оның амалы жойылды...» -делінеді.
Ақын Абай біз сөз етіп отырған өлеңінде
«мұсылман» сөзінің орнына «мүмин» сөзін қол-
данбаған. Себебі ақын өлеңнің алғашқы екі жо-
лында «Мен жасымнан көп көрдім, / Мұсыл-
манды, кəпірді...» -деп исламға қатысты, яғни,
исламның сыртқы көрінісін аңғартатын мағы-
нада «мұсылман» сөзін пайдаланады. Сондай-ақ
келесі сөзі дəл осы «мұсылман» сөзіне керағар
мағынада, антоним болатын «кəпір» сөзін қол-
дануы да Құран аяттарының мағынасымен то-
лық үндестік табады. Себебі, Құранда «мүмин»
сөзі «кəпір» сөзіне антоним ретінде кездеспейді.
Бұл сөз Құранда жекеше түрде «мүмин»
үлгісінде он төрт рет қолданылып, көп жағдайда
«мушрик» (Аллаға серік қосушы) сөзіне анто-
ним ретінде келеді. (Мысалы, Құрандағы «Ба-
қара» сүресінің 221-ші аятында: «...Егер олар
сендерді қызықтырса да, мушрик азат ерден
мүмін құл артық...»-деген мағынада «мушрик»
сөзімен «мүмин» сөзі, «азат» сөзімен «құл» сөзі
бір-біріне онтоним ретінде қолданылғанын
кездестіруге болады.)
Міне бұл сөздердің діни мағынасын жете
түсінгендіктен болар, хакім Абай тек өлеңнің
ырғағына немесе тіл жатығына қарай емес,
бəлкім мағынасына қарай «кəпір» сөзіне онто-
ним ретінде «мұсылман» сөзін орынды пайда-
ланған.
Енді осы өлең жолының алғашқы екі тар-
мағына көңіл аударсақ, ақын Абай адамдарды
əлеуметтік жағдайына, байлығына, тегіне не
жынысына қарап ажыратпай, тек сеніміне қарай
құдайға сенушілер мен сенбейтіндер, дəлірек
айтқанда, мұсылмандар мен кəпірлер деп екі
топқа бөліп қарауы Құран дүниетанымына не-
гізделетіні даусыз. Себебі, Құран аяттары адам-
дарды ұлтына, шыққан тегіне, бай-дəулеттіліге
қарай ажыратпай тек сенім тұрғысынан ғана
адамдарды бірнеше топқа бөледі. Бұл топта «мұ-
сылман» жəне «кəпір» ең негізгі діңгек болады.
Өлең жолының жалғасында кездесетін келесі
діни термин «намаз» сөзі тілімізге парсы тілінен
енген. Мысалы, «парсы тілі арқылы келген
намаз, ораза, періште жəне т.с.с. діни термин-
дердің өзі араб тілінікі емес, парсы тіліндегі
атаулар» [5, 252-б.]. Намаз сөзінің араб тіліндегі
баламасы
ةﻼﺼﻟا «əс-салату». Бұл сөздің тілдік
мағынасы «дұға-тілек жасау» немесе «жақсы
дұға жасау» дегенді білдіреді. Осы тілдік
мағынасында да Құран аяттарында кездеседі.
Мысалы, «Тəубə» сүресінің 103-ші аятында:
ْﻢِﻬْﻴَﻠَﻋ ﱢﻞَﺻَو
ْﻢُﻬﱠﻟ ٌﻦَﻜَﺳ َﻚَﺗَﻼَﺻ ﱠنِإ
«...Оларға дұға ет. Өйткенi сенiң дұғаң олар-
ға рақымшылдық», -деген аят бар. Ал, шариғи,
172 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
яғни діни термин ретіндегі мағынасы тəкбiрмен
(«Аллаһу əкбар» деп айтумен) басталып, сəлем-
мен аяқталатын, арнайы əрекеттер мен сөз-
дердің жиынтығынан тұратын мұсылман ер мен
əйелге бір күнде бес уақыт өтелуі міндеттелген
құлшылық, яғни, намазды білдіреді. Осы діни
мағынасында да Құранда нақты аяттар бар.
Мысалы, «Намаз
оқыңдар
жəне
зекет
берiңдер...»,
ﻰَﻄْﺳُﻮْﻟا ِةَﻼﱠﺼﻟاو ِتاَﻮَﻠﱠﺼﻟا ﻰَﻠَﻋ ْاﻮُﻈِﻓﺎَﺣ
«Барлық намаздарды жəне ортаңғы намазды
сақтаңдар» («Бақара» сүресі, 238-аят.)
َةَﻼﱠﺼﻟا ﱠنِإ
ﺎًﺗﻮُﻗْﻮﱠﻣ ﺎًﺑﺎَﺘِﻛ َﻦﻴِﻨِﻣْﺆُﻤْﻟا ﻰَﻠَﻋ ْﺖَﻧﺎَﻛ
«Расында намаз мүминдерге белгiлі уақыт-
тарда парыз қылынды». («Ниса» сүресі, 103-
аят.).
َﻦﻴِﺼِﻠْﺨُﻣ َﻪﱠﻠﻟا اوُﺪُﺒْﻌَـﻴِﻟ ﱠﻻِإ اوُﺮِﻣُأ ﺎَﻣَو
ﱠﺼﻟا اﻮُﻤﻴِﻘُﻳَو ءﺎَﻔَـﻨُﺣ َﻦﻳﱢﺪﻟا ُﻪَﻟ
اﻮُﺗْﺆُـﻳَو َة َﻼ
ُﻦﻳِد َﻚِﻟَذَو َةﺎَﻛﱠﺰﻟا
ِﺔَﻤﱢﻴَﻘْﻟا
«Олар; ғибадатты тек Аллаға шынайы ынта-
мен бір беткей түрде орындаулары, намаз оқу-
лары, зекет берулері үшін əмiр етiлген. Мiне осы
– тұп-тура дiн» («Бəйинə» сүресі, 5-аят.).
اﻮُﻤﻴِﻗَﺄَﻓ
َةﺎَﻛﱠﺰﻟا اﻮُﺗآَو َة َﻼﱠﺼﻟا
َﻢْﻌِﻧَو ﻰَﻟْﻮَﻤْﻟا َﻢْﻌِﻨَﻓ ْﻢُﻛ َﻻْﻮَﻣ َﻮُﻫ ِﻪﱠﻠﻟﺎِﺑ اﻮُﻤِﺼَﺘْﻋاَو
ُﺮﻴِﺼﱠﻨﻟا
«Намазды толық орындаңдар, зекет берiңдер
де Аллаға жүгiнiңдер. Ол – сендердiң Иелерiң.
Ол қандай жақсы Ие, əрі қандай жақсы
Көмекшi», («Хаж» сүресі, 78-аят.)
ِﻪﱠﻠﻟا َبﺎَﺘِﻛ َنﻮُﻠْـﺘَـﻳ َﻦﻳِﺬﱠﻟا ﱠنِإ
اًّﺮِﺳ ْﻢُﻫﺎَﻨْـﻗَزَر ﺎﱠﻤِﻣ اﻮُﻘَﻔﻧَأَو َة َﻼﱠﺼﻟا اﻮُﻣﺎَﻗَأَو
ًﺔَﻴِﻧ َﻼَﻋَو
َرﻮُﺒَـﺗ ﻦﱠﻟ ًةَرﺎَﺠِﺗ َنﻮُﺟْﺮَـﻳ
«Əрине Алланың Кітабын оқып, намазды то-
лық орындағандар жəне өздеріне берген несібе-
мізден көрнеу, көмес түрде тиісті орынға жұм-
сағандар, еш таусылмайтын бір сауда (сауап)
үміт ете алады» («Фатыр» сүресі, 29-аят.) -деген
сияқты т.б. көптеген аяттарды келтіре беруге
бар.
Осы Құран аяттары мəтінінде берілген намаз
– ислам дінінде өте маңызды құлшылық түріне
жатады.
Діни түсінік бойынша намаз – иманның
сыртқы, қоғамдағы көрiнiсiнiң белгiсi, сондай-ақ
жүректiң нұры, көңiлдiң қуанышы, рухтың күшi
жəне мүминнiң миғражы ретінде саналады.
Намаздың жеке басқа, отбасыға, қоғамға келті-
рер пайдасы көп екендігі айтылады. Құранда на-
маз өтеу адам баласын арсыздық пен жамандық
атаулыдан тыятыны баяндалған. Нақтырақ айт-
қанда «Анкабут» сүресінде:
ءﺎَﺸْﺤَﻔْﻟا ِﻦَﻋ ﻰَﻬْـﻨَـﺗ َة َﻼﱠﺼﻟا ﱠنِإ
ِﺮَﻜﻨُﻤْﻟاَو
«Расында намаз арсыздық пен жамандық
атаулыдан тыяды»
-делінеді («Анкəбут» сүресі,
45-аят.). Міне, осы аятты негізге ала отырып,
егер намаз адам баласын арсыздық пен жаман-
дық атаулыдан тыймаса, онда оның Құран
аятында келтірілген мағынасындағы намаз бол-
мағаны деуге болады. Сондықтан мұндай түр-
дегі аты затына сай келе бермейтін намазды
түзету, өтелу жолын дұрыстауды қажет етеді.
Ақын Абай да өз замандасы Абыралының намаз
өтеуіне көңілі толмай, оның намазы түзетуді
керек ететіндігін оған арнап жазған өлеңінен
аңғарамыз. Сондай-ақ бұл өлең жолдарын Мұ-
хаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) мына бір хадисі-
мен ұштарстыруға болатындай. Əбу Һурайрадан
жеткен хадисте пайғамбар:
: َﻢﱠﻠَﺳَو ِﻪْﻴَﻠَﻋ ﻪﱠﻠﻟا ﻰﱠﻠَﺻ ﷲا ُلﻮُﺳَر َلﺎَﻗ :لﺎَﻗ ُﻪْﻨَﻋ ﷲا ﻲِﺿَر ةَﺮْـﻳَﺮُﻫ ﻲِﺑَأ ﻦﻋ
َﻴِﻘْﻟا َمْﻮَـﻳ ُﺪْﺒَﻌﻟا ِﻪِﺑ ُﺐﺳﺎﺤﻳ ﺎَﻣ ُلﱠوَأ ﱠنِإ
ْﺪَﻘَـﻓ ْﺖَﺤَﻠَﺻ ْنِﺈَﻓ ُﻪُﺗَﻼَﺻ ِﻪِﻠَﻤَﻋ ْﻦِﻣ ِﺔَﻣﺎ
...َﺮَﺴَﺧ َو َبﺎَﺧ ْﺪَﻘَـﻓ ْتَﺪَﺴَﻓ ْنِإ َ, ،َﺢَﺠْﻧَأ َو َﺢَﻠْـﻓَأ
«Қиямет күні пенденің амалдарынан ең
алдымен есепке тартылатын – оның намазы.
Егер оның намазы дұрыс болса, онда оның
құтылып, əрі игілікке қол жеткізгені. Ал, егер
оның намазы дұрыс болмаса, онда ол апатқа
ұшырап, қайғыға душар болғаны...», -деген (Əт-
Тирмизи, əс-Салат кітабы, 188; Əбу Даут, əс-
Салат кітабы, 145; Əн-Нəсəй. əс-Салат кітабы, 9).
Осы хадистің мəтініне мұқият көңіл аудар-
сақ, намаз оқымаған адамның деп тұрған жоқ
«намазы дұрыс болса» немесе «дұрыс болмаса»
делінеді. Хакім Абай да «намаз білмес» деп
намазды мүлде оқымайтын адамды емес, дұрыс
оқи білмейтін кісіні меңзеп, оның намазының
қалайша дұрыс болмағандығын өлең жолдары-
мен тарқатып түсіндіріп береді.
Ислам шариғаты бойынша кім болса да,
Құдай тағаланың барлығы мен бірлігін, Мұхам-
мед пайғамбардың жаратқан Ие тарапынан елші
ретінде жіберілгендігіне сену арқылы, əрі ол
насихаттаған діни ереже-қағидаларды толықтай
қабыл етемін, мойындаймын деп тілімен айтып,
осы айтқандарын жүрегімен бекіту арқылы адам
баласы ұлтына, жынысына, тегіне қарамай «мұ-
сылман» атанады. Осы сеніміне қарай əрбір мұ-
сылман адамға құлшылық ету, намаз оқу міндеті
жүктеледі. Хакім Абайдың сөзімен айтар бол-
сақ: «əрбір ақылы бар кісіге – иман парыз, əрбір
иманы бар кісіге – ғибадат парыз», [6, 28-ші
қара сөзден үзінді] - деп Құдайға шынайы сен-
ген адамға құлшылықтың міндет екенін меңзей
түседі. Құран аяттарында да:
َﻛْرا اﻮُﻨَﻣآ َﻦﻳِﺬﱠﻟا ﺎَﻬﱡـﻳَأ ﺎَﻳ
اوُﺪُﺒْﻋاَو اوُﺪُﺠْﺳاَو اﻮُﻌ
ْﻢُﻜﱠﻠَﻌَﻟ َﺮْـﻴَﺨْﻟا اﻮُﻠَﻌْـﻓاَو ْﻢُﻜﱠﺑَر
َنﻮُﺤِﻠْﻔُـﺗ
«Əй, иман келтіргендер! Рукуғ, сəжде етіп,
Раббыларыңа ғибадат жасаңдар. Жəне қайыр
қылыңдар. (жақсылық жасаңдар) Əрине құты-
Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
173
ласыңдар...» («Хаж» сүресі, 77-аят.) -деген сияқ-
ты көптеген аяттарда иман сөзі мен ізгі амал
(ғамалис салих) бір бірінен ажыратылып қарас-
тырылмайды. Керісінше, иман мен құлшылық-
тың əрдайым қатар жүретіндігін аңғаруға бо-
лады. Сондықтан да жоғарыда келтірілген
«əрбір ақылы бар кісіге – иман парыз, əрбір
иманы бар кісіге – ғибадат парыз» деген Абай
айтқан ұлағатты ойы да осы Құран аяттарына
негізделгені ешбір талас туғызбаса керек.
Біз сөз етіп отырған өлең жолының жал-
ғасында хакім Абай: «Абралыдай көрмедім, /
Намаз білмес пақырды»-деп Абралының намаз-
ды дұрыс өтеуді білмейтіндігін айта отырып,
оның ақыреттік мəңгілік өмірге алып барар
ешбір азығы жоқ ізгі-сауапсыз құр алақан бар-
ған бейшара «пақыр» жанға теңейді. Шынтуайт-
қа келгенде, бұл ақынның Абралыны əжуалау,
не оның намысына тиіп, кемсітуі емес, керісін-
ше бұл нағыз екі дүниелік достық тиғылдан
туған шынайы жанашырлық пейілмен айтылған
сөз. Өлең тармағында қолданылған «пақыр» сөзі
Абай шығармашылығында осы бір жерде ғана
кездеседі. Əрі бұл сөз дүние-мүліктен, ішіп-
жем-нен құралақан қалуды білдіретін сөздің
тура мағынасында емес, ауыспалы мағынада о
дүне-лік өмірде сауапсыз, ізгі, жақсылықтарсыз
қал-ған
пендені
білдіреді.
Жоғарыдағы
пайғамбар хадисінде айтылған «апатқа ұшырап,
қайғыға душар болғаны» -деген сөзді Абай
жұмсартып, «ізгі, жақсылықсыз, сауапсыз құр
алақан қалған кісі» ретінде өзіндік баяндаумен,
интерпрета-циялаумен берсе керек.
Хакім Абай өлең жолдарының жалғасында
Абыралының намазының дұрыс болмауының
басты себебін, кемшілігін алға тартып, «Қира-
əтін оқытып, / Көріп едім, шатылды» деп Құран
аятының мағынасын бұзып оқығандығын ескер-
теді. Намазды бұзатын бұл кемшілігіне қоса,
ақын Абай «Ниет қыла білмейді, / Не қылады
нəпілді» -деп намаздың дұрыс болуының негізгі
шарттарының біріне жататын ниет етудің өзінде
қателіктің барын айта отырып, осыншалықты
мүшкіл халіне қарамай қосымша намазға жығы-
луының маңыздылығы қанша деп Абралының
намаз өтеп жүрмін деп өзін-өзі жұбатып қана
жүргеніне іштей қынжылып, діни сауатсыз-
дықты қолдамайтындығын аңғартады.
Осы айтылған өлең жолдарындағы «ниет»
сөзі күнде бес уақыт оқылатын намазға қатысты
айтылған. Себебі, келесі тармақта «Не қылады
нəпілді» дейді. Яғни, мұсылман адамның мой-
нына жүктелген бір күнде бес уақыт өтелетін,
əрі ол үшін о дүниеде есеп-қисап беретін парыз
намазының ниеті дұрыс болмай тұрғанда, қо-
сымша, ерікті түрде, сауап алу мақсатында
оқылатын «нəпіл» намаздың жөні не дегенге
саяды. Артынша осы нəпіл намазының қандай
намаз екендігін аңғартып, «Намазшамның ар-
тынан, /Құржаң-құржаң етеді»-дейді. Бұл өлең
жолдарынан күн батқаннан кейін оқылатын,
өтелуі міндетті, парыз саналатын үш бас намаз-
шамнан кейін (қазір ақшам намазы деп аталып
жүр), оқылатын «əууабин» деген нəпіл намазы
екендігін аңғарамыз. Бұл намаздың да өтелуі
салмақты, байсалдылықпен емес, жылдам оқыл-
тындығын «Құржаң-құржаң етеді, / Жер ұшық
берген кісідей, / Тоңқаңдай ма, не етеді»-деп
оқыған намазын ұшықтау жасаған кісінің іс-
əрекетіне теңеп, осылайша намаз оқу бос əу-
решілік екендігін «Нəпіл түгіл намазы, / Бəрі
желге кетеді»-деп тек осы оқыған нəпіл намазы
емес, жалпы намаз атаулы, босқа кететіндігін
түсіндіріп, негізінде намаз өте ұқыптылықпен,
əрі шын ықыласпен, салмақты түрде өтелетін
құлшылық екендігіне назар аудартады.
Пайғамбар хадистерінің бірінде осы мəселе
көтеріліп, намазын жылдам оқыған кісіге на-
мазды қайта оқу керектігін ескертеді. Тіпті ақыр
соңында намазды қалай оқитындығын түсіндіріп
береді. Нақтырақ айтқанда:
َﺪِﺠْﺴَﻤْﻟا َﻞَﺧَد ﻢﻠﺳو ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﱠﻲِﺒﱠﻨﻟا ﱠنَأ ﻪﻨﻋ ﷲا ﻲﺿر َةَﺮْـﻳَﺮُﻫ ﻲِﺑَأ ْﻦَﻋ
َﻢﱠﻠَﺴَﻓ َءﺎَﺟ ﱠﻢُﺛ , ﻰﱠﻠَﺼَﻓ ٌﻞُﺟَر َﻞَﺧَﺪَﻓ ,
: َلﺎَﻘَـﻓ ﻢﻠﺳو ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﱢﻲِﺒﱠﻨﻟا ﻰَﻠَﻋ
ﻰَﻠَﻋ َﻢﱠﻠَﺴَﻓ َءﺎَﺟ ﱠﻢُﺛ , ﻰﱠﻠَﺻ ﺎَﻤَﻛ ﻰﱠﻠَﺼَﻓ َﻊَﺟَﺮَـﻓ . ﱢﻞَﺼُﺗ ْﻢَﻟ ﻚﱠﻧِﺈَﻓ , ﱢﻞَﺼَﻓ ْﻊِﺟْرا
ﱢﻞَﺼُﺗ ْﻢَﻟ ﻚﱠﻧِﺈَﻓ , ﱢﻞَﺼَﻓ ْﻊِﺟْرا : َلﺎَﻘَـﻓ ﻢﻠﺳو ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﱢﻲِﺒﱠﻨﻟا
-
ًﺎﺛﻼَﺛ
-
َاَو : َلﺎَﻘَـﻓ
ﻰَﻟإ َﺖْﻤُﻗ اَذإ : َلﺎَﻘَـﻓ , ﻲِﻨْﻤﱢﻠَﻌَـﻓ , ُﻩَﺮْـﻴَﻏ ُﻦِﺴْﺣُأ ﻻ ﱢﻖَﺤْﻟﺎِﺑ َﻚَﺜَﻌَـﺑ يِﺬﱠﻟ
, ًﺎﻌِﻛاَر ﱠﻦِﺌَﻤْﻄَﺗ ﻰﱠﺘَﺣ ْﻊَﻛْرا ﱠﻢُﺛ , ِنآْﺮُﻘْﻟا ْﻦِﻣ ﻚﻌﻣ َﺮﱠﺴَﻴَـﺗ ﺎَﻣ ْأَﺮْـﻗا ﱠﻢُﺛ , ْﺮﱢـﺒَﻜَﻓ ِةﻼﱠﺼﻟا
ﱠﻢُﺛ , ًﺎﻤِﺋﺎَﻗ َلِﺪَﺘْﻌَـﺗ ﻰﱠﺘَﺣ ْﻊَﻓْرا ﱠﻢُﺛ
ﻰﱠﺘَﺣ ْﻊَﻓْرا ﱠﻢُﺛ ,ًاﺪِﺟﺎَﺳ ﱠﻦِﺌَﻤْﻄَﺗ ﻰﱠﺘَﺣ ْﺪُﺠْﺳُا
ﺎَﻬﱢﻠُﻛ َﻚِﺗﻼَﺻ ﻲِﻓ َﻚِﻟَذ ْﻞَﻌْـﻓاَو . ًﺎﺴِﻟﺎَﺟ ﱠﻦِﺌَﻤْﻄَﺗ
Əбу Һурайрадан жеткен хадисте: «Бірде
Пайғамбар (с.ғ.с.) мешіт ішіне кіргенде оның
артынша бір кісі кіре сала екі бас намаз оқыды
да, Мұхаммед пайғамбарға (с.ғ.с.) жақындап,
оған сəлем береді. Сонда пайғамбар оған: «саған
да Алланың есен-амандығы болсын» деп сəле-
міне жауап беріп, «сен кері қайтып, намазыңды
оқы. Шын мəнінде сен намаз оқымадың» дейді.
Əлгі кісі қайта барып, намазын оқи сала, пай-
ғамбарға (с.ғ.с.) қайта келіп, оған сəлем береді.
Сонда пайғамбар оған: «саған да Алланың есен-
амандығы болсын» деп сəлеміне жауап беріп,
«сен кері қайтып, намазыңды оқы. Шын мəнінде
сен намаз оқымадың» дейді. Осылайша екінші
не үшінші рет айтқан кезде əлгі кісі: «Уа,
Алланың елшісі! Сені пайғамбар етіп жіберген
Алланың атымен атн етейін. Мен мұнан артық
намаз оқи алмаймын. Сен маған намаз оқуды
174 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
үйретші» дейді. Сонда пайғамбар оған: «Егер
намазға тұрсаң ең алдымен намазға кіру
тəкбiрін ал («Аллаһу əкбар» деп айт), сосын өзің
оқи алатын Құран аяттарының бiрнешеуiн оқы.
Одан кейiн қанағаттанарлық түрде рукуғ жаса
(асықпай екі қолмен тізелеріңді ұстап еңкей),
сосын қанағаттанарлық түрде (асық-пай)
сəжде жаса. Сосын қайта тік тұр. Мiне
бұлардың барлығын осылайша намаз бойы
асықпай байсалдылықпен орында»-деп намазды
асықпай өтеу керектігін үйреткен. Сондай-ақ
осы хадис мəтінінде кездесетін «Шын мəнінде
сен намаз оқымадың» деуі əлгі кісінің намазы-
ның жылдам өтелуімен байланысты болғанын
аңғару қиын емес.
Хакім Абай Абыралыға арнаған өлеңінде
жылдам оқылған намазды «Құржаң-құржаң
етеді, / Жер ұшық берген кісідей, /Тоңқаңдай ма,
не етеді»-деп сол кездегі халық дүниетанымына
етене таныс мысалмен керемет түсіндіреді. Бұл
мысалдың астарында да оқылған намаздың бұ-
зылғандығының дəлелі жатыр. Осы айтылған-
дардың барлығы ақынның «Абралыдай көр-
медім, / Намаз білмес пақырды»-деген өлең жол-
дарындағы «намаз білмес» деген сөз тіркесіне
дəйектеме, айғақ ретінде берілген деуге болады.
Ойды тұжырымдай келгенде айтарымыз ақын
Абай осы өлеңі арқылы намазда оқылатын
Құран аяттарының дұрыс оқылмауын, намазға
ниет қыла білмеуді, намаздың түрлерін (парыз,
уəжіп, сүннет, нəпілін) бір-бірінен ажырат-
пауды, əрі оны жылдам оқу намаздың дұрыс
болу шарттарына қайшы келетінін өлең шу-
мақтарында астарлай баяндайды.
Осы өлең жолдарының жалғасында хакім
Абай жоғарыда айтылған: «Қираəтін оқытып, /
Көріп едім, шатылды»-деген сөзіне дəлел
ретінде «Еннатайына кəлкəусар», / Пашол де-
реу, күнəкар. / Аяғын ойлап айтқаны: / «Əні-
шаны күлаптар» деп Құрандағы Кəусар сүресі-
нің бұзып оқылғанын Абыралының сөзімен
жеткізеді. Негізінде бұл сүренің дұрыс оқылуы:
َﺮَـﺛْﻮَﻜْﻟا َكﺎَﻨْـﻴَﻄْﻋَأ ﺎﱠﻧِإ
/
ْﺮَﺤْﻧاَو َﻚﱢﺑَﺮِﻟ ﱢﻞَﺼَﻓ
/
ُﺮَـﺘْـﺑَْﻷا َﻮُﻫ َﻚَﺌِﻧﺎَﺷ ﱠنِإ
«Иннə атайнə кəл кəусəр. Фəсалли лираб-
бикə уəнхар. Иннə шəниəкə һуəл əбтəр» түрінде
болуы тиіс еді. Құран аяттарының дұрыс осы
нұсқасы мен өлең жолдарында берілген нұс-
қасын бір-бірімен салыстыра қарағанда Абра-
лының Құран аяттарын шынында да бұзып
оқығанын аңғаруға болады. Міне осыдан кейін
«Осы оқумен намаздың / Қай жерінде сауап
бар?» -деп ақын Абай қойған сұрақтың қанша-
лықты орынды екенін аңғару қиынға соқпаса
керек.
Хакім Абай Абралыға арнап жазған өлеңінің
соңын «Тегін ойлап байқасаң, / Мұнда ми жоқ,
құлақ бар» -деп аяқтайды. Осы өлең тармақ-
тарынан Абралының жеке басының діни сауат-
сыздығын, оқымағандығын, дінге ақылмен, са-
налы түрде келмегендігін ақынның «мұнда ми
жоқ» деген бір ауыз сөзінен аңғарамыз. Осын-
дағы «ми» сөзі ауыспалы мағынада «білімсіз,
діни сауатсыз» мағынасында қолданылған.
Мұның тағы бір айғағы ақынның «құлақ бар»-
деуі. Яғни, ел-жұрттан есітіп алғаны бар дегенді
айта отырып, Абралының діни сауатсыздығын
тағы да аңғарта түседі. Жоғарыда М. Бейсем-
баевтың айтып өткен «Абай Абралыны əжуалау
арқылы дін жолын ұстанған дүмшелерді сынға
алған» [1, 689-б.] -дегендегі «Абралыны əжуа-
лау» деген пікірімен қосыла алмаймыз. Себебі,
Абай Абралының жеке басын əжуаламайды.
Оны кемсітіп, сынға да алмайды. Тек оны «на-
маз білмес» дей отырып, осы намаздың қалайша
дұрыс болмағанын дəлелдей түскенін көреміз.
Осылайша өлең жолдарында Абралының жеке
басын сынға алуға, əжуалауға қарағанда хабар-
лау, мағлұматты жеткізу басым екенін аңға-
рамыз. Өлең жолдарының құрылымы, бір бірі-
мен мағыналық байланыс негізінде өрбіп ал-
ғашқы айтылған ой бірнеше рет дəлелдене тү-
седі. Бұл өлеңнің желісінен Абайдың діни сауат-
сыздыққа, дүмшелікке қарсы екендігін аңғаруға
болады.
Жалпы хакім Абайдың бүкіл шығармашы-
лығы осы сауатсыздықпен асыра діншілдікпен,
надандықпен күреске арналған деу артық
айтқандық емес. Хакім Абай өзінің басқа бір
өлеңінде:
«Атымды адам қойған соң, / Қайтып надан
болайын» дей отырып,
«Ақыл сенбей сенбеңіз, / Бір іске кез келсеңіз.
Ақсақал айтты, бай айтты, / Кім болса, мей-
лі, сол айтты.
Ақылменен жеңсеңіз. / Надандарға бой берме,
Шын сөзбенен өлсеңіз. / Аят, хадис емес қой
Кəпір болдың демес қой, / Қанша қарсы
келсеңіз» -деп Құран аяты мен пайғамбар
хадистерінен басқаның бəрін де талқыға салуға,
ол жайында пікір білдіруге болатындығын алға
тартып, надан болу адамдық атыма сын деп ой
түйеді. Демек, адам ғылым-білімді үйренуге
қашанда талпынуы тиіс. Тіпті надандық құдайға
жасаған құлшылыққа да кері əсерін тигізетінін,
құлшылық жасау үшін де тек иман келтіру
жетіліксіз болатындығын сол құдай тағалаға
деген шынайы сеніммен бірге құлшылықтың
дұрыс орындалуы үшін діни білімнің қажет
екендігін көпшілікке түсіндіреді. Ақын Абай
Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
175
оқытқан да жақсы, бірақ құлшылық қыларлық
қана...»-деуінің өзі біраз нәрсені аңғартса керек.
Хакім Абай осы Абралыға арнап, оның
намазы жайында айтқан ойын 38-қара сөзінде
кеңінен сөз етеді. Дәлірек айтқанда, ең алдымен
дәрет алу жайын түсіндіріп, сосын «Енді намаз-
дың аты - салауат, дұға мағынасында деген» дей
отырып, «...Намаздан әуелі құлақ қақтыңыз -
егер Алла тағаланы жоғарыда деп, мәкән исфат
етпесең де, бегірек созу әдепсіз болып, күнә
дариясына ғарық болдым, яғни дүние әуесіне
ғарық қылмай қолымнан тарт, яғни құтыларлық
жәрдемдерінің ишараты.
Онан соң қиямда тұрып қол бағламақ - құл
қожа алдында тұрмақ - бұқара патша алдында
тұрғаннан артық Алланың қадірлігіне өзінің
ғажиздығына ыкрарының беріктігін көрсеткен
ишараты.
Қыбылаға қарамақ - әрине, құдай тағалаға
ешбір орын мүмкін емес болса да, зиратын
парыз еткен орынға жүзін қаратып, сондағы
дұғадай қабылдыққа жақын болар ма екен деген
ишараты.
Онан соң қираәт, яғни сураи фатиха оқисың,
мұнда бірақ сөз ұзарады. Ол фатиха сүресінің
мағыналарында көп сыр бар.
Руқүғ бас ұрмақ - алдында құда хазірге
ұқсас, ол да ишарат.
Сәжделер - әуелі жерден жаралғанына ықы-
рары, екіншісі - және жерге қайтпағына ықы-
рары, бас көтермек және тіріліп, сұрау бермегіне
ықырарының ишараты.
Қағадат ул-ахир - дұғаның ақырында Аллаға
тахият, одан тәшәһһуд, одан салауат, пайғамба-
рымыз саллаллаһу ғалайһи уәссәлләмге айтпақ
үшін ең ақырғы сәлемменен тауысасыз, яғни
Алла тағаладан не тілеп дұға қылдыңыз. Ол дұға
қазинасы күллі мұсылмандарды ортақтастырып,
оларға да сәләмәтшілік тілеп һәм рахмет тілеп
бітіресіз»-деп екі бас намаздың қалай оқыла-
тындығын қысқаша түсіндіреді.
Орайы келгенде айта кететін басты мәсе-
ленің бірі намаз – мұсылмандық пен күпірліктің
ара-жігін ажырататын көрсеткіш емес. Намазға
жығылмағандарды мұсылмандық сантынан шы-
ғару біздің діни сенім-нанымымызға, мұсыл-
мандық дүниетанымызға жат. Біз кім болса да
егер ол «мен мұсылманмын» деп айтса, оны
мұсылман ретінде санаймыз. Әрі оған мұсыл-
мандық қарым-қатынас жасауға міндетті бола-
мыз. Ал оның намаз оқып-оқымауы жеке басы-
ның мәселесі. Намаз оқымағаны үшін оны
діннен шығару дұрыс сенім емес. Мұны жай
айтып отырған жоқпыз. Біз талқыға салып отыр-
ған Абайдың «Абыралыға» арнаған өлеңі «Мен
жасымнан көп көрдім, / Мұсылманды, кәпірді.
Абралыдай көрмедім, / Намаз білмес пақырды»-
деп басталғанын алға тартып, осындағы намазды
мұсылмандық пен мұсылман еместің ара-жігін
ажыратушы көрсеткіші ретінде түсіндіруге
болмайды. Біз жоғарыда келтірген 38-ші қара
сөзінде хакім Абай «... Менің қауіпім бар, олар:
«Хас (нағыз) осы ғибадат екен құданың бізге
бұйырғаны, біз осыны қылсақ, мұсылмандық
кәміл болады»,-деп ойлайды. Ол ғибадат күзет-
шісі еді. Жә күзетші күзеткен нәрсесінің аман-
дығын ойламай, бір ғана ояу тұрмағын қасд
қылса (мақсат тұтса), ол не күзет? Күзеткен нәр-
сесі қайда кетеді? Мақсат – күзеткен нәрсенің
амандығы, тазалығы емес пе?»-деп «күзеткен
нәрсенің» яғни, иманның амандығын әрі оның
тазалығын сөз етеді. Басты мәселе намаз өтеу
арқылы иманды берік ұстау екендігі айтылады.
Сондай-ақ осы қара сөзінде берілген мәтіннен
ғибадат, намаз мұсылмандықтың кәмілдігін
емес, ғибадаттар (құлшылықтар) ішіндегі ұлы-
ғы, үлкені екенін аңғаруға болады. Абайдың өз
сөзімен айтсақ «Ей, ишараттан хабарсыздар,
қара! Бұл ғибадаттан бір үлкені – намаз»,- дейді.
Ал енді бір өлеңінде хакім Абай:
«Мүмин болсаң әуелі иманды бол,/ Бендеге
иман өзі ашады жол.
Шын илан да, таза ойла бір иманды, / Мұна-
фиқ намаз қылмап па, мағлұм ғой ол.
Алла ішіңді айтқызбай біледі ойла, / Бен-
десіне қастықпен кінә қойма.
Распенен таласпа мүмин болсаң, Ойла айт-
тым, адамдық атын жойма!»-деп мұнафиқтың,
яғни сырт көзге мұсылман ретінде көріп, іштей
құдайға сенбейтін кісінің де намазға жығыла-
тындығын ескерте отырып, әрбір адамның ішкі
руханиятын, шынай сенімін бір Алла білетінін,
сондықтан да құдай тағаланың пендесіне қас-
тасып, мұсылман, яки мұсылман емес деп оған
кінә тақпа! Намаз оқу оның көрсеткіші емес. Екі
жүзділер де намаз оқи бермей ме?! Сен иман-
дылықты дұрыс түсін?! Егер сен шынымен де
құдайға сенген құл болсаң, онда Құран сөзімен
таласпа! Оның аяттарымен өз бетіңше үкім шы-
ғарма! Сен жер бетіндегі ең көркем жаратылған
Адаматаның ұрпағы екеніңді есіңде ұста! Оның
атына сай бол! Адамдық атына керағар надан-
дық атаулыға жол берме деп күні бүгінгі жас-
тарға кеңес айтқандай.
Абай адамдарды сенім тұрғысынан түрлі тап-
тарға бөліп жаруға үгіттемейді. Керісінше бәрі
де сонау Адамата мен Хауа анадан тараған ұр-
пақ екендігін еске салып, бауыр ретінде қарауға,
дініне қарап, не жасаған тағат-құлшылығына
баға беріп емес жалпы адам ретінде сыйлауға,
176 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
шыққан тегі бір бауыр ретінде сүйе білуге
шақы-ады. Сондықтан да Абай ұлттық таным-
түсінік көкжиегінен асып, өз дәуірінде бүгінгі
әлемдік деңгейдегі көкейтесті мәселелер жайын-
да салихалы ой ата алған дана да дара тұлға.
Абай Құнанбайұлы Абыралыға арнап жазған
өлеңі арқылы күллі мұсылман баласын ең
алдымен өз жеке басының құлшылығындағы
кемшіліктерге көңіл аудару арқылы құлшылы-
ғының аз болса да саз, дұрыс болуын басты
назарда ұстауға шақырады. Намаздың саны көп
бола тұра, оның сапасыз, шынайы ықылассыз
өтелуі иесіне ешбір пайда әкелмейді. Расында да
надандық, діни сауатсыздық екі дүниелік пақыр-
лыққа, кедейлікке алып барады деп ой түйеді.
Абайдың мұндай ой-толғамдары Құран аятта-
рымен үндестік тауып жатуы заңды құбылыс
деу артық айтқандық емес. Себебі, Абай – дін
исламды жақсы, жан-жақты меңгеріп, өз хал-
қына түрлі тәсілдер арқылы қазақи тілмен түсін-
діріп, баяндаған, дін мен ұлттық салт-сананы
қатар ұстаған, асыра діншілдікті қолдамайтын,
өз балалары мен туыстарын ескіше (діни) де
орысша да сауатты болуын қалаған, әрі соған
жағдай жасап, тікелей ықпал еткен тұлға.
Сондықтан да бүгінгі біздерге хакім Абайдың
үлгі-өнеге боларлық тұсы көп-ақ.
Негізінде Абай Құнанбайұлының өлеңдері
мен қара сөздерінде айтылған діни ой-толғамдар
желісі ақынның діни сауаттылығының қанша-
лықты жоғары тұрғанын аңғартады. Біз сөз
еткен ақынның «Абыралыға» атты өлеңі де осы-
ның бір айғағы.
Бұл шағын мақалада біз мүмкіндігінше Абай
өлеңін Құран аяттарымен және пайғамбар ха-
дистерімен ұштастыра отырып, ақынның өз
өлеңдері мен қара сөздері аясында шама-шар-
қымызша талдау жасауға тырыстық.
______________
1. Абай. энциклопедия. (Бас ред. Р.Н. Нұрғалиев).–
Алматы: «Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы,
«Атамұра» баспасы, 1995. 720 бет.
2. М. Мырзахмет Абайтану тарихы Алматы, «Ана
тілі» 1994, 192 бет.
3. Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және абайтану
проблемалары.– Алматы: «Ғылым» баспасы, 1982. –296
бет.
4. Н.Д. Оңдасынов «Арабша қазақша түсіндірме
сөздік» (қазақ тіліндегі араб сөздері) Алматы «Мектеп»
1989. ІІ-ші том. 288 бет.
5. Жұбатова Б.Н «Қазақ тіліндегі араб, парсылық
кірме фразеологизмдер» атты филология ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациясы, 312 бет.
6. Абай. Қалың елім қазағым: Шығармалары. –Ал-
маты: «Жалын», 1995.-384 б.
7. Х. Алтай. Құран Кәрім қазақша мағына және
түсінігі 1991ж. 604+25бет қосымша.
* * *
В данной статье дается лингвистический анализ
стихотворения Абая Кунанбаева «Абралыға», сделанный в
свете исламского мировоззрения. Основная тема поднятая
в данном стихотворении – совершение молитвы, то есть
совершение намаза объясняется основываясь на тексты
Корана и Хадиса.
* * *
This article gives the linguistic analysis of Abai
Kunanbaev’s poem “Abralyga” made in light of the Islamic
world-outlook. The main topic which is raised in this poem is to
pray, that is explanation of praying was based on the texts of
the Koran and Hadith.
М. В. Румянцева, Г. К. Жанбуршинова
СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ СРАВНИТЕЛЬНЫЕ СТРУКТУРЫ
В РУССКОМ И НЕМЕЦКОМ ЯЗЫКАХ
Словообразовательные сравнительные струк-
туры представляет собой цельнооформленные
компаративные единства, аналогичные по ло-
гико-предметному составу раздельнооформлен-
ным компаративным структурам. Компаратив-
ные деривационно-семантические отношения
есть не что иное, как отношения между эле-
ментами образного сравнения. Производящая
основа выражает то, с чем сравнивается, а сло-
вообразующие аффиксы указывают на акт срав-
нения, то есть выполняют функцию союзов в
раздельно-оформленной сравнительной струк-
туре [1:7].
Логико-элементный и компаративно-компо-
нентный состав производного слова опреде-
ляется с учетом его принадлежности к какой-
либо части речи. В творчестве русских писа-
телей наиболее часто встречаемой частью речи,
участвующей в процессе словообразования с
целью сравнения, является имя прилагательное.
Самые прозрачные компаративные отноше-
ния выказывают прилагательные, образованные
Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
177
от существительных с помощью формантов –
образн(ый), -видн(ый), -подобн(ый): серповид-
ный спинной плавник; желтые ирисы с мече-
видными листьями; веерообразный хвост; прав-
доподобная история.
Суффиксы –оват-, -еват- имеют значение
«похожий частично, в некоторой степени»:
чудаковатый человек; горьковатый запах дыма;
ноздреватое олово. Суффикс –чат- обозначает
«похожий на то, что названо производящей
основой»: зубчатые крепости; змейчатые водо-
росли. Суффикс –аст- несет стилистический от-
тенок «имеющий что-либо, что обозначено
производящей основой, в большом размере,
увеличенном виде»: рыластые чиновники, коре-
настые ивы. Самыми малочисленными яв-
ляются компаративные образования с суф-
фиксами –инск-, -еск-, -ист-, -ск-: исполинский
чертополох, старческая рука, петлистые до-
роги, библейского вида старцы.
Компаративным значением обладают и
сложные прилагательные, обозначающие от-
тенки цвета путем сопоставления с предметом,
обладающим в той или иной степени этим
цветом: снежно-белые цапли; кровяно-красная
ягода; водянисто-голубые глаза; ядовито-жел-
тые цветы.
Компаративное словообразование в русском
языке не свойственно именам существительным.
Единственно возможная модель – сложное су-
ществительное, в котором сравнительное значе-
ние заключено в самом факте наименования
предмета двумя словами. Этот способ сравни-
тельного словообразования характерен для твор-
чества М. Пришвина: рога-лопаты, ноги-ходули,
хвост-крыло, побеги-лапки.
К словообразовательным сравнительным мо-
делям в русском языке относятся также наречия,
образованные от основ прилагательных суффик-
сально-префиксальным способом: Зато спали
они потом крепко, по-детски (К. Паустовский.
Прощание с летом). Темнело быстро, по-
осеннему (К. Паустовский. Прощание с летом).
В глагольной словообразовательной компа-
ративной модели сходство фиксируется не как
результат сопоставления, а как процесс при-
обретения предметом признака, характерного
для другого предмета. При этом используются
морфемы –иться, -еть, -ничать, -ать, -ить: та-
буниться, костенеть, обезьянничать, разбойни-
чать, юлить. Но такие модели – редкость в
анализируемых нами текстах: Туман начинает
клубиться над водой (К. Паустовский. Сивый
мерин).
В немецком языке, как и в русском, проис-
ходит процесс словообразования сравнительных
структур с помощью аффиксов. Самыми рас-
пространенными аффиксами со значением срав-
нения являются форманты –artig и –förmig,
образующие производные прилагательные от
имен существительных и конкурирующие друг с
другом, хотя каждый из них имеет свою сти-
листическую окраску. Суффикс –förmig упо-
требляется в том случае, если прилагательное
обозначает контуры или форму предмета: das
kuppelförmige Dach; der terrassenförmige Canyon;
das kugelförmige Nest. С помощью суффикса –
artig следует образовывать прилагательное
тогда, когда оно указывает на структуру или
содержание предмета: das schluchtartige Tal; die
lanzenartigen Blätter; der trompetenartige Laut.
Подобие двух предметов или явлений в
немецком языке передается и производными
прилагательными с суффиксами –ig (breiig – wie
Brei), -lich (kindlich – wie ein Kind), -isch (episo-
disch – wie eine Episode), -haft (laienhaft – wie ein
Laie). Суффикс –ig многозначен. В большинстве
своем он выражает наличие какого-либо ка-
чества (mutig) или каких-либо предметов (staubig).
Многие прилагательные на –ig имеют два раз-
личных значения: наличия и подобия, которые
бывает трудно отличить (bergig, eckig, lockig).
Из-за такой размытости значений предпочтение
при словообразовании отдается формантам –
artig и –förmig: breiig – breiartig, kugelig –
kugelförmig. Суффикс –lich выражает сравни-
тельные отношения лишь в сочетании с рядом
определенных существительных: freundlich, fein-
dlich, menschlich, väterlich, mütterlich. Суффикс –
isch тоже неоднозначен. Прежде всего, он выра-
жает происхождение, принадлежность (russisch).
Значение сравнения он имеет в том случае, если
образует прилагательные от одушевленных су-
ществительных, называющих личность или
животное ( weibisch, sklavisch или äffisch, schwei-
nisch). Заметим, что некоторые прилагательные
могут от одного и того же существительного
образовываться двумя способами: с помощью
суффиксов –lich и –isch. Тогда они имеют
разную стилистическую окраску: прилагатель-
ные на –lich – нейтральную, а прилагательные
на –isch – оценочную. Например, kindliche
Gesichtszüge (детские черты лица) и kindisches
Benehmen (несерьезное, дурашливое поведение).
Распространены в немецком языке и прила-
гательные с суффиксом –haft, который несет в
себе три значения: наличие чего-либо (schmack-
haft), склонность к определенному поведению
(lachhaft) и сравнение (traumhaft). Не смотря на
то, что существительные, от которых обра-
178 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
зуются прилагательные с помощью суффикса –
haft, являются стилистически нейтральными,
многие прилагательные имеют негативное пере-
носное значение: Er drückte seine Gedanken
nebelhaft aus.
Специфической особенностью немецкого
языка в словообразовании является существо-
вание сравнения в композитной форме. Ком-
паративные композиты типа maisgelb, fingerdick
представляют собой активно развивающуюся
словообразовательную группу немецкого языка.
Такие прилагательные имеют формальную
структуру «Formel (ein) AB = (ein) B», где А
обозначает первый конституент, определяющий
компонент, определитель, (Bestimmungswort), B
– второй конституент, определяемый компо-
нент, основное слово (Grundwort) [2:56]. Напри-
мер, spiegelglatte Wasseroberfläche (Wasserober-
fläche, die glatt wie ein Spiegel ist) – конституент
А spiegel- представляет собой модифициро-
ванное существительное der Spiegel, а консти-
туент В – glatt – прилагательное. Семантически
А-конституент есть носитель названного,
порожденного в В-конституенте отличительного
признака. Так, в словосочетании spiegelglatte
Wasseroberfläche представлен признак «glatt
sein», которым обладает денотат слова Spiegel. С
другой стороны, семантическая роль А-консти-
туента – агент сравнения: существительное
Wasseroberfläche обладает признаком «glatt
sein» в таком его проявлении, как это харак-
терно для существительного Spiegel. В-консти-
туент выражает сам отличительный признак, по
которому сравниваются между собой два пред-
мета, то есть является основанием сравнения.
Наиболее продуктивными типами композит-
ных сравнений являются двучленные образова-
ния: die armdicke Schlange; die milchweiβe Hülle.
Но встречаются композиты и с трехчленной
структурой, при этом разветвление структуры
чаще происходит влево, то есть первый консти-
туент в свою очередь представляет собой слож-
ное слово: suppentellergroβe Schildkröte, funkel-
nagelneue Wohnung.
Как видим, композитные сравнения – это в
большинстве своем сложные прилагательные,
реже они встречаются в своем субстантивном
или наречном употреблении: Trompetenschrei,
Perlaugen, Perlgrau, muckmäuschenstill.
Итак, в русском и немецком языках функ-
ционирует способ образования слов с целью
передачи сравнительных отношений, а именно
образование прилагательных от существитель-
ных суффиксальным способом. В обоих языках
сравнительные структуры, образованные по
описанным нами моделям, характеризуются тем,
что значение целого складывается из значений
их составляющих. Типологической особенностью
немецкого языка является существование компа-
ративных композит-комплексов, в основном
имеющих структуру «основа существительного
+ прилагательное». В отличие от русского
языка, где сравнительные модели образуются от
всех самостоятельных частей речи, в немецком
языке компаративные модели от глаголов не
образуются.
Заметим, что словообразовательные модели
со значением сравнения в немецком языке
достаточно распространены. Они занимают
второе после сравнительных оборотов место в
детских рассказах о животных (26,2 %). Русские
авторы используют их очень редко (2,8 %), от-
давая предпочтение другим средствам выраже-
ния сравнения.
______________
1. Огольцев, В.М. Устойчивые сравнения русского
языка. – СПб, 1992. – 276 с.
2. Deutsche Wortbildung, Hauptteil 5: Adjektivkom-
posita und Partizipialbildungen / ed. By Maria Pümpel-Mader /
Sprache der Gegenwart. Band LXXX. – Berlin-New York:
Walter de Gruyter, 1992. – 140 S.
3. Паустовский К. Повести и рассказы. – Л.: Худ.
лит-ра, 1985. – 320 с.
4. Паустовский К. Рассказы. – М.: Молодая гвардия,
1962. – 272 с.
5. Пришвин М. Беличья память. Рассказы. – М.: Изд-
во «Малыш», 1989. – 96 с.
6. Пришвин М. Золотой луг. – М.: Детская лите-
ратура, 1963. – 303 с.
7. Bentz H.G. Na so ein Esel. – Gütersloh,
Buchgemeinschaft Ausgabe, 1968. – 248 S.
8. Gržimek B. 20 Tiere und ein Mensch. – München,
Kindler Verlag, 1956. – 342 S.
9. Rau G., Pfeffer R. Mit der Natur auf du. – Alma-Ata,
1969. – 120 S.
Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
179
М. В. Румянцева, А. А. Рахметова
СЛОЖНОПОДЧИНЕННЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ С ПРИДАТОЧНОЙ ЧАСТЬЮ
СРАВНИТЕЛЬНОЙ В РУССКОМ И НЕМЕЦКОМ ЯЗЫКАХ
В грамматике русского и немецкого языков
придаточные предложения, выраженные посред-
ством сравнения, получили различное толкова-
ние. Наиболее распространенной является точка
зрения о том, что данные предложения нужно вы-
делять как отдельный тип придаточных предло-
жений – придаточные сравнительные (Д.Э. Розен-
таль [1], Е.В. Гулыга, М.Д. Натанзон [2] и др.).
Другой подход к грамматической сущности
этих предложений предполагает их определение
как разновидность придаточных образа дей-
ствия, как наиболее типичный их подвид
(А.В. Чоботарь, Н.А. Серебрякова [3] и др.).
Но известно, что функции придаточных в
какой-то степени аналогичны функциям членов
простого предложения, отсюда и названия выде-
ляемых предложений – подлежащное, сказуем-
ное, определительное, обстоятельственное и т.д.
Выделение так называемых «сравнительных»
как отдельного типа, однопорядкового с ними,
не согласуется с этим принципом. Они выде-
ляются не на основании их функции, а на том,
что в сложном предложении с придаточным
сравнительным то, о чем говорится в главном
предложении, поясняется при помощи сравне-
ния, заключающегося в придаточном предложе-
нии. Название «сравнительное» говорит, как
видим, не о значении или функции этого вида
придаточных (что лежит в основе классифика-
ции), а лишь о способе выражения значения по-
средством сравнения. Поэтому, если выделить
отдельно тип «сравнительных», то в них должны
войти различные по своей логико-граммати-
ческой природе придаточные предложения (об-
раза действия, определительные и другие), что
делает классификацию непоследовательной: вы-
деляемые в ней типы придаточных не исклю-
чают друг друга [1:35-38].
Мы рассмотрим придаточные, выраженные
посредством сравнения, с точки зрения их зна-
чения и функций по отношению к главному в
сложноподчиненном предложении, то есть как
разновидность некоторых придаточных, а не как
отдельный тип.
На диаграммах представлены найденные
нами в детских рассказах о животных русских и
немецких авторов типы придаточных предложе-
ний со значением сравнения и количественное
соотношение этих предложений в русском и
немецком языках (рисунки 1 и 2).
На рисунках 1 и 2 видно, что придаточные
образа действия, выраженные посредством срав-
нений, - наиболее распространенный вид при-
даточных «сравнительных» в обоих исследуе-
мых нами языках – 58,8 % в русском и 68,3 % в
немецком языке. Среди них находим такие же
разновидности, как и среди обыкновенных при-
даточных образа действия:
определительные;
17,6
количественные;
11,7
сказуемные; 8,9
образа действия;
58,8
сопоставительные;
3
Рисунок 1. Типы придаточных предложений
с семантикой сравнения в русском языке
Рисунок 2. Типы придаточных предложений
с семантикой сравнения в немецком языке
180 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
а) придаточные, непосредственно относя-
щиеся к глаголу-сказуемому главного пред-
ложения: Леса горели на свету, будто их
выковали из золота хитрые сибирские кузнецы
(К. Паустовский. Правая рука). Es quiekte,
schimpfte, klapperte, raspelte, als ob da ein
Sägewerk in Gang wäre (B. Gržimek. Fliegende
Heinzelmännchen).
б) придаточные, связывающиеся с относи-
тельным словом главного предложения, выра-
женного в русском языке местоименным наре-
чием так, значение которого может быть уси-
лено частицей же, в немецком языке – кор-
релятом so: … лягушка приходила смотреть на
яркий огонь так же, как дети собираются
вокруг неубранного чайного стола послушать
перед сном сказку (К. Паустовский. Жильцы
старого дома). Paola ging wieder in ihren Laden
und tat so, als habe sie nichts bemerkt (H. Bentz. Na
so ein Esel).
в) придаточные, определяющие глагол-ска-
зуемое главного предложения, но имеющие не-
посредственную смысловую связь с определи-
тельным наречием, относящемся к тому же
глаголу: И вдруг стало свежо и бодро, будто
вся земля сразу умылась (К. Паустовский.
Воронежское лето). Die Meisen schliefen so ruhig
als ob sie in ihrem geschützten Netz in der Weide
saßen (C. Lewandowska. Federbällchen, das Jahr
der Meisen).
Придаточные определительные, выраженные
посредством сравнения, занимают в русском
языке второе (17,6 %), а в немецком третье (12,3
%) по распространенности место. Их можно
разделить на три группы:
а) придаточные определительные, раскры-
вающие значение соотносительного слова глав-
ного предложения, выраженного местоимением
такой (такая, такое, такие) / derselbe (dieselbe,
dasselbe): Тихое утро было полно такой
свежести, будто воздух промыли родниковой
водой (К. Паустовский. Сивый мерин). Ich habe
den Koffer mit derselben Vorsicht geöffnet, wie das
ein Sprengmeister mit einer Behälter tut … (B.
Gržimek. Fliegende Heinzelmännchen).
б) придаточные, относящиеся как опреде-
ления, развернутые в придаточные предложе-
ния, к существительному главного предложения
непосредственно: С озера долетали странные
щелканье и деревянный стук, будто там дра-
лись палками мальчишки (К. Паустовский.
Последний черт). Die Vögel machten aber einen
Spektakel, als gehe es immerhin ihrer Brut an den
Kragen (R. Pfeffer. Im Revier der Misteldrosseln).
в) придаточные определительные, которые,
выражая признаки предмета, названного сущест-
вительным главного предложения, имеют не-
разрывную смысловую связь с прилагательным,
являющимся определением к тому же сущест-
вительному: … и цвел на этих камнях такой
красный цветок, будто горели среди мха
маленькие костры (К. Паустовский. Правая
рука). … ein sonderbares hohles Sausen ertönte,
gepaart mit einen fernen unklaren Getöse, als wenn
ein schwerer Güterzug heranrolle … (R. Pfeffer.
Entfesselte Naturgewalt).
В русском языке отдельно в этой группе
придаточных стоит выделить такие, которые
имеют специфический определительный харак-
тер, а именно определяют качество именной
части составного сказуемого главного предло-
жения, выраженного прилагательным или наре-
чием: Вой, правда, неприятный – с разводами, с
дрожью, будто волк жалуется на злое свое
существование (К. Паустовский. Записки Ивана
Малявина).
Придаточные количественные (или прида-
точные меры и степени) занимают третье место
по частоте употребления в русскоязычных
текстах (11,7%) и довольно редки в употреб-
лении немецкими писателями (2,4%). Эти
придаточные отвечают на вопросы насколько? в
какой мере? до какой степени?, являются обяза-
тельно присловными и относятся к наречию
меры и степени в главной части предложения
(так, столь, столько, настолько/ soviel, in
solchem Maβe). Для выражения сравнения в этих
придаточных русские писатели часто исполь-
зуют сравнительный союз что: Зверьки иногда
сидели на ветках настолько густо, что обык-
новенная какая-нибудь веточка ивы станови-
лась похожа на гроздь черного крупного вино-
града (М. Пришвин. Остров спасения). Das
Geschäft Vittorios ging durch diesen “Fortschritt”
in dem gleichen Maße zurück, wie seine Schulden
bei Kaufmann stiegen (H. Bentz. Na so ein Esel).
Придаточные сказуемные (предикативные)
(8,8 % в русском языке и в немецком 2,4 %)
являются частью составного сказуемого и рас-
крывают реальное содержание именной части
составного сказуемого, выраженного местоиме-
нием или наречием: И лес стоит такой, как
описано в сказке: будто толпа лесорубов с
белыми бородами стоит, молчит, что-то
слушает (К. Паустовский. Записки Ивана
Малявина). И когда филин выскочил из-под кучи,
то это было для птиц всё равно, как если бы у
нас на свету черт показался (М. Пришвин.
Филин). Mit der Stirn schlug er (der Junge) auf
einen kantigen Stein, und es war ihm, als explo-
Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
181
dierten viele Sterne vor seinen Augen (C. Lewan-
dowska. Federbällchen, das Jahr der Meisen). Из
примеров видно, что придаточное предложение
имеет свою функцию как сказуемое вообще.
Придаточные сопоставительные (соотноси-
тельные, пропорциональные) находятся на
втором месте по распространенности в немец-
ком языке (14,6 %) и довольно редки в рассказах
русских авторов (2,9 %). Строятся они с
участием двух компаративов, которые связы-
ваются союзом чем … тем / je … desto (umso) и
влияют один на другой. Часто отношения между
двумя ситуациями обозначаются как отношения
причины и следствия: Чем жарче был день, тем
выше они (кузнечики) прыгали и громче тре-
щали (К. Паустовский. Квакша). Je näher die
Tracht liegt, umso schneller tanzt die heimkehrende
Biene (B. Gržimek. Denken und Zählen der Tiere).
Таким образом, придаточные предложения,
выраженные посредством сравнений, имеют
каждое свои, только им присущие особенности
как типу. Вместе с тем, они имеют и такие
черты, которые говорят о взаимосвязи между
различными типами придаточных, обнаруживая
факты взаимоперехода между ними. В этом
плане можно указать на аналогичность в отно-
шениях к главному предложению придаточных
образа действия и определительных. Разница
между ними заключается в том, что первое –
приглагольное, а второе – присубстантивное,
чем определяется специфика признаков, ими
выраженных: признак действия в первом случае
и признак предмета во втором.
Интересны в этом отношении придаточные
предложения типа: На отдельных осинах висел
желтый хмель, будто кто-то развесил сушить
на солнце новые рогожи (К. Паустовский.
Подпасок). Трудно сказать, имеем ли мы дело с
придаточным определительным, относящемся к
словосочетанию желтый хмель (какой оттенок
желтого? – как у новых рогож) или с прида-
точным образа действия, связывающимся с
глаголом главного предложения висел (как? –
будто кто-то его развесил, как рогожи).
Признаки предметов и действий существуют
в действительности, проявляясь в различных
количественных определителях – мере, степени
интенсивности и т.д. Естественно, что придаточ-
ные количественные не могут не иметь смысло-
вого родства с придаточными определитель-
ными и образа действия. В значении многих
определительных может быть оттенок коли-
чественный, особенно в тех, которые связы-
ваются с главным предложением, имеющим в
своем составе, кроме прилагательного-опре-
деления к тому же существительному, к кото-
рому относится придаточное, еще и место-
имение такой: День казался таким высоким,
будто небо распахнулось до самой глубины
(К. Паустовский. Золотой линь).
На придаточные предложения с семантикой
сравнения в русском языке распространяется
свойство сравнительных союзов определять
оттенки значений, в том числе и значение
реальности (как, точно так же как и др.) и
ирреальности (будто, будто бы, словно, как
если бы и др.): Вот тогда, как будто над всеми
звуками вырвался, вылетел и все покрыл собою
торжествующий крик, похожий, как если бы
все люди радостно, в стройном согласии могли
закричать: - Победа, победа! Так журавли
солнце встречают (М. Пришвин. Кладовая
солнца). В немецком языке придаточные предло-
жения с семантикой сравнения, в отличие от
сравнительных оборотов, где союзы wie и als не
имели каких-либо оттенков значения, получают
возможность с помощью расширенного спектра
союзов актуализировать значение реальности /
ирреальности.
Немецкие реальные предложения вводятся
союзами wie, als, je nachdem, je … desto (umso),
so. Придаточные со значением сравнения
вводятся союзом wie при равном соотношении
двух сравниваемых понятий. В главном пред-
ложении часто имеется именное сказуемое,
выраженное прилагательным в положительной
степени, с которым связано придаточное пред-
ложение: Der Nebel verflüchtigte ebenso schnell,
wie er aufgestiegen war (H. Bentz. Na so ein Esel).
Придаточные со значением сравнения
вводятся союзом als при неравном соотношении
двух сравниваемых понятий. В этом случае в
главном предложении имеется прилагательное
или наречие в сравнительной степени или
наречие anders: … doch das Tierchen erwies sich
schlauer, als ich erwartet hatte (R. Pfeffer. Die
schlauen räuberischen Bilche). В реальных пред-
ложениях со значением сравнения обычно упо-
требляется изъявительное наклонение глагола,
что и отличает их от предложений ирреальных,
где глагол-сказуемое стоит почти обязательно в
сослагательном наклонении (коньюнктиве).
Ирреальные предложения со значением
сравнения сравнивают действие главного пред-
ложения с действием, не соответствующим
действительности. Предложения этого типа
вводятся союзами als, als ob, als wenn, wie wenn.
Все эти союзы имеют одно и то же значение. В
придаточных предложениях со значением ир-
реального сравнения имеется особый порядок
182 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
слов: сказуемое стоит непосредственно после
союза. Порядок слов, а также наклонение
отличают союз als в предложениях сравнения от
одноименного временного союза: Das Zieglein
folgte der Mutter, als wäre es durch ein unsicht-
bares Band an sie gefesselt (R. Pfeffer. Die
misslungene Pirsch). Временные формы конь-
юнктива в придаточных с ирреальным срав-
нением имеют относительное значение, а имен-
но: презенс и претерит выражают одновремен-
ность, перфект и плюсквамперфект – предшест-
вование: Er (Esel) kam in gestrecktem Galopp, als
sei er wahnsinnig (H. Bentz. Na so ein Esel). Ein
sonderbares hohles Sausen ertönte, als wenn ein
schwerer Güterzug heranrollte (R. Pfeffer.
Entfesselte Naturgewalt). Der Stamm war auf einer
Seite weit offen, es sah aus, als sei der Baum beim
Wachsen gepflanzt (R. Pfeffer. Entfesselte Natur-
gewalt). Die Familie kam aus ihrem schönen
großen Haus mit dem mächtigen wilden Garten, als
hätte man sie aus dem Paradies vertrieben (H.
Bentz. Na so ein Esel). Для выражения относи-
тельного будущего используются кондицио-
налис I или глагол wollen в презенсе или
претерите: Es ist so kalt, als ob es schneien würde
(H. Bentz. Na so ein Esel). Als wolle der Vogel
meine letzten Zweifel zerstreuen, lieβ er noch
einmal seinen Pfiff erschallen (R. Pfeffer. Im Revier
der Misteldrosseln).
Итак, посредством сравнения могут быть
выражены различные значения – различные
признаки предметов и явлений. Как в русском,
так и в немецком языке придаточные со зна-
чением сравнения способны выражать реальные
и ирреальные сравнительные отношения. Зна-
чение реальности и ирреальности несет в себе
сравнительный союз и наклонение глагола-
сказуемого, временные формы которого в
немецком языке имеют относительное значе-
ние. Русские писатели пользуются придаточ-
ными со значением сравнения для выраже-
ния компаративных отношений чаще, чем
немцы: по частоте употребления они занимают
второе место в рассказах о животных русских
авторов (20,3 %) и третье в немецких рассказах
(15,9 %).
_______________
1. Розенталь, Д.Э. Практическая стилистика русского
языка. – М.: Высшая школа, 1974 – 316 с.
2. Гулыга, Е.В., Натанзон, М.Д. Грамматика немец-
кого языка. – М.: Изд-во «Менеджер», 2004. – 400 с.
3. Чоботарь, А.В., Серебрякова, Н.А. Все правила
современного немецкого языка. – Москва: ЗАО «БАО-
ПРЕСС», ООО «ИД «РИПОЛ классик», 2005. – 432 с.
4. Кучеренко, И.К. О типах придаточных предложе-
ний, выраженных посредством сравнений // Русский язык в
школе. 1961, № 6. – С. 35-38.
5. Паустовский К. Повести и рассказы. – Л.: Худ. лит-
ра, 1985. – 320 с.
6. Паустовский К. Рассказы. – М.: Молодая гвардия,
1962. – 272 с.
7. Пришвин М. Беличья память. Рассказы. – М.: Изд-
во «Малыш», 1989. – 96 с.
8. Пришвин М. Золотой луг. – М.: Детская литература,
1963. – 303 с.
9. Bentz H.G. Na so ein Esel. – Gütersloh, Buchge-
meinschaft Ausgabe, 1968. – 248 S.
10. Gržimek B. 20 Tiere und ein Mensch. – München,
Kindler Verlag, 1956. – 342 S.
11. Rau G., Pfeffer R. Mit der Natur auf du. – Alma-Ata,
1969. – 120 S.
* * *
В статье проведен сопоставительный анализ разновид-
ностей сложноподчиненных предложений с придаточной
Достарыңызбен бөлісу: |