Казахский национальный



Pdf көрінісі
бет15/52
Дата03.03.2017
өлшемі4,17 Mb.
#5592
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   52

 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
101
С. К. Сəтенова 
 
ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕР  ЖƏНЕ БЕЙНЕЛІК-АЯЛЫҚ НЕГІЗ 
 
 
Фразеологизмдердің  басым  көпшілігі  адам- 
ның  дүниедегі  құбылыстарды  немесе  сол 
құбылыстарға  өзінің  қатынасын  бейнелі  түрде 
сипаттап жеткізудегі талпынысынан туындайды. 
Халықтың  күнделікті  тіршілігінде  əр  түрлі 
құбылыстарды  өзара  салыстыра,  бір  заттың 
көзге  түсер  ерекшелігін  екінші  заттың  ұқсас 
белгісіне  балап,  бір-біріне  теңей  сөйлеу 
тəжірибесінен,  ойды  тыңдаушыға  əсерлі  етіп 
жеткізу  мақсатынан  тіл-тілде  алуан  түрлі 
бейнелі сөз орамдары қалыптасқан. 
Бейнелі  тілдік  орамдардың  тілде  қалып- 
тасып,  тұрақтану  тетіктері  мен  ішкі  мазмұнын 
анықтауда,  ең  алдымен,  тұрақты    тіркестердің 
уəждеуші  жəне  бейнелік-аялық  негіздерін 
саралау мəселесі тұрады. 
Фразеологизмнің  материалдық  негізін  құ- 
райтын  еркін  тіркестердің  мағынасы  халық 
өміріндегі объективті шындықты, оны қоршаған 
ортадағы    заттар  мен  құбылыстар,  түрлі  жағ- 
даяттар  бейнесін  қамтиды.  Фразеологизм  “та- 
мыры”  сонау  ерте  заманғы  ел  тарихынан  бас- 
талып,  даму  барысындағы  халықтың  дүние- 
танымын,  наным-сенімі  мен  дүние  жайлы 
түсінігін    тілдік  қабатта  сақтап,  бейнелі  түрде 
ұрпақтан-ұрпаққа  жеткізеді.  
Əртиптес  тілдердің фразеологиясын салғас- 
тыру барысындағы басты мəселелердің бірі осы 
тілдердің  фразеологиялық  жүйесіндегі  ұқсас- 
тықтар  мен  ерекшеліктерді  анықтау  болып 
табылады. Ал бұл, өз кезегінде, фразеологиялық 
мағынаның  негізіне  қаланатын  тілдік  бейнелер- 
дің  жиынтығын,  тірек  мүше  компоненттерін, 
еркін  жəне  ауыс  мағынадағы  тіркестер  мен 
осылардың  барлығының  басын  құрап,  фразео- 
логизм  жасайтын  ассоциативтік  қатынасқа  құ- 
рылған адамның ойлау əрекетін, тіптен, тұтастай 
ұлт менталитетін салғастыруды қажет етеді. 
Алайда  осындай  ауқымы  кең,  сан-салалы  
мəселелердің барлығын бірдей қарастыру, қамту 
мүмкін  емес.  Сондықтан  да,  фразажасамдағы 
логика-ассоциативтік  ойлау  механизмдері  мен 
күрделі  семантикалық  процестерден  бастау 
алатын  фразеологизмдердің  уəжділігі  (мотиви- 
рованность),  уəждеме,  фразеологизмнің  ішкі 
формасы,  бейнелік-аялық  негіз  секілді  ұғым, 
пайымдауларға тоқталмақпыз. 
Тіл  білімінде  фразажасам  мəселесіне  бай- 
ланысты  эволюциялық  жəне  эволюциялық  емес 
тəрізді  екі  түрлі  көзқарас  қалыптасқан.  Эво- 
 
 
люциялық  емес  бағыт  жөнінде  пайымдаулар 
алғаш рет орыс лингвистері  И.С. Торопцев пен 
Ю.Л.  Бурмистрович  еңбектерінде  айтылды. 
Мұнда  фразажасам  ұғымы  жеке  адамның  оно- 
масиологиялық  бағыттағы,  яғни,  дүние  құбы- 
лыстарын  атау  мақсатындағы  психологиялық-
тілдік  іс-əрекетімен  байланыстырылды.  Фра- 
зеологизмдердің  пайда  болуын  олардың  жа- 
салуы  тарапынан  гөрі,  бір  адам  арқылы 
жасалып,  дайын  күйде  тілге  енуі  жағынан 
қарастырады  да,  тілдің  фразеологиялық  қорына 
еркін  тіркестің  кез-келген  окказионалды  (мета- 
форалық) қолданысын жатқызды. 
Фразеологизмдердің  бірден  жасала  қой- 
мағаны,  уақыт  озған  сайын  біртіндеп    қалып- 
тасқаны, еркін тіркестердің негізінде жасалғаны 
өз-өзінен түсінікті. Олардың сол дəуірдегі нақты 
өмір  шындығына,  халықтың  ерте  кездегі 
ұғымына,  ой-санасына  сай  келуі  де  сөзсіз. 
Қоғамдық  факторларға,  тілдің  ішкі  заңдарына 
байланысты  белгілі  бір  сөз  тіркесінің  негізгі, 
номинативті  мағынасы  мен  туынды,  конно- 
тативті  мағынасы  ауыс-түйіс  өзгеріп  отырған.  
Сондықтан  да  фразажасам  теориясын  түсін- 
дірудегі  А.В.  Кунин  ұсынған  эволюциялық 
бағыт кең қолдау тауып отыр. 
Бұл  бағыт  бойынша,  тұрақты  тіркес  еш- 
қашан  да  “материалдық”  құрамы  түзіліп,  қол- 
даныла  бастауының  алғашқы  сəтінде  бірден 
пайда болмай, уақыт өте келе қалыптасады [1,8]. 
Тұрақты  тіркестің  қалыптасуы  барысында  ал- 
дымен  еркін  тіркес  түзіліп,  одан  кейін    тұрақ- 
тануы  мүмкін  окказионалды    немесе  потен- 
циалды  фразеологизм қалыптасты.  
Осы  орайда,  Н.Д.  Петрова  окказионалды 
фразеологизмдердің  пайда  болуын  фразожасам 
процесінің  басталуы  деп  пайымдайды.  Бұл 
негізсіз  емес,  себебі  өзіне  тəн  ерекше  белгі- 
лерден  басқа,  аталмыш  фразеологизмдер  тұлға 
ықшамдылығы,  тұтастығы,  бейнелілігі  секілді 
фразеологизмдердің  категориалды  қасиеттеріне 
де  ие  болуға  тиіс.  Алайда  тұрақтануға  қажет 
тілдік  жағдайлар  жасалмаса,  потенциалды  фра- 
зеологизмдер  уақыт  өте  келе  тұрақты  тіркеске 
айналмауы да мүмкін. 
Тілдік  орамның  тұрақты  тіркес  болып  қа- 
лыптасуы  үшін,  окказионалды  немесе  потен- 
циалды фразеологизмдер, бір жағынан, окказио- 
налды  фразеологизмге  тəн  (бір  реттік  қызмет, 
қайта  жасала  алу,  мағынасының  контекске 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
102
тəуелділігі,  жеке  адам  арқылы  жасалу  т.б) 
қасиеттерден  арылып,  екіншіден,  бойына  фра- 
зеологизмдерге  тəн  белгілерді  жинақтап,  сақ- 
тайтындай жағдай тууы қажет. 
Фразеологизмдер, біріншіден, қандай да бір 
құбылысты    атаудағы    (номинация  тарапынан) 
олқылықтың  орнын  толтыру,  екіншіден,  тілдің 
коннотативтік  қорын  байыту  мақсатында  жаса- 
лады.  Фразеологиялық  орамдар  тек  ономасио- 
логиялық қызмет атқарып қана қоймай, сонымен 
бірге,  экспрессивті-коммуникативті  рөл  де  ат- 
қарады.  Мысалы,  ағылшын  тілінде  at a snail’s 
pace (с.с.а.:  ұлудың  адымындай)  фразеологизмі- 
нің “өте баяу” деген  коннотативтік семантикасы 
лексикалық единица беретін мағынаға қарағанда 
анағұрлым  көркем, əсерлі.  
Лексика  мен  фразеологияның  бір-бірін 
өзара  толықтырып  отыруы  негізінде  лингвисти- 
када  “толықтыру,  толықтырушылық,  үстемелеу 
қағидасы” (“принцип  дополнительности”)  дей- 
тін  ұғым  қалыптасты.  Бұл  мəселе  жөнінде 
белгілі  ғалым  А.Д.  Райхштейннің: “… в  целом 
система  словесных комплексов  функционирует 
в  языке  как  дополнительное  средство,  выра- 
жающее  преимущественно  те  значения  и 
выполняющее    те  функции,  с    которыми    “не 
справляются  основные  средства  номинации – 
лексические 
и 
структурно-синтаксические” 
деген    ой-тұжырымдарымен    толық  келісуге  
болады [2,33].   
Сонымен  фразеологизмнің  жасалу  тетіктері 
болып  табылатын  еркін  сөз  тіркестері  фра- 
зеологизмдердің,  яғни  мағыналық  тұрғыдан 
жаңа  тілдік  единицалардың  туындауына  арқау 
болатын тілдік прототиптер ролін атқарады. Бұл 
тілдік прототиптердің, яғни фразеологизмдердің 
жасалу  көздерінің  мағыналары,  ішкі  мазмұны 
осы  мəселеге  қатысты  кейбір  ғылыми  зерттеу- 
лерде  “фразеологизмдердің  уəжделу  негізі 
(мотивирующая база)” немесе “фразеологизмнің 
уəждемесі  (мотивировка  фразеологизма)”  деп 
көрсетіледі.  Бұл  мағына  фразеологиялық  бір- 
лікте  материалданып,  бекітіліп,  оның  ішкі 
формасының негізін құрайды.  
Бірқатар  тіл  мамандары  фразеологизмнің 
ішкі  формасын  уəждеуші  ономасиологиялық 
белгі 
(мотивирующий 
ономасиологический 
признак) деп те атайды, себебі фразеологизмнің 
ішкі формасын ашуда біз əрдайым ассоциативті 
салыстыру  негізінде  айрықша  қасиет,  белгі 
ретінде  таңдалып  алынып,  жаңа  ұғымның 
негізіне қаланатын сипатқа сүйенеміз. 
Уəждемені  фразеологизмнің  ішкі  форма- 
сынан  бөліп  алып  қарастыру  мүмкін  емес.  Ішкі 
форма – ұғым  негізіне  жинақталған  бейне 
немесе  фразеологизмнің  этимологиялық  маз- 
мұны. Жалпы, уəждеме форма мен таңба арасын 
жымдастыратын  байланыс  қызметін  атқарады. 
Ғалым  И.С.  Торопцев  уəжденудің  үш  түрлі 
тəсілін ұсынады:  
а) ұқсату арқылы уəждену;  
ə) белгі-қасиеті арқылы уəждену; 
б) мазмұны арқылы уəждену. 
Фразеологизмдердің    жасалуының  ең  бір 
өнімді  тəсілі – мағынаның  ассоциативті-бей- 
нелік  (метафоралық,  метонимиялық)  жолмен 
тасымалдануы,  ал  олардың    фразеологиялық 
мағынасы  ішкі  формасындағы  бейне  арқылы 
уəжделеді.  А.А.  Потебняның  үш  элементтен 
тұратын формалды логикалық категория ретінде 
салыстыруға  негізделген    əйгілі  анықтамасына 
сүйенетін  болсақ,  фразеологизмдердің  жаса- 
луындағы: 
а) сипаттауды қажет ететін ұғым – тіркестің 
толық мағынасы; 
ə) сипаттаушы ұғым – оның ішкі формасы;  
б)  осы  екі  ұғымның  арасында  “көпір” 
қызметін  атқаратын  байланыстырушы  элемент, 
логика-психикалық  тұрғыдан – ассоциативтік 
қатынастар,  ал  таза  тілдік  тұрғыдан  келсек, 
үшінші  элемент – уəж,  уəждеме  болып  табы- 
лады.  Фразажасамдағы  “уəждену”  ұғымына  
түсінік  беруде  бірқатар  қиыншылықтарға  кезі- 
геміз.  Бұл  ішкі  форма  мен  уəжденудің  се- 
мантикалық  қызметінің,  демек  бұлардың    фра- 
зеологиялық мағына түзуіндегі алатын орнының 
жүйеленбеуіне,  уəждену  түрлерінің  арасындағы 
шекараның күңгірттігіне байланысты.  
Сондай-ақ  фразеологиялық  номинация  тео- 
риясында  ішкі  бейне,  символдық  бейне,  бей- 
нелік-аялық  негіз,  уəждеме,  уəждеуші  бейне 
ұғымдарын  көптеген  ғалымдар  зерттеу  объек- 
тілеріне  байланысты  əртүрлі  жағдайларда 
қолданғанымен, көбіне ұқсас мазмұнға ие болып 
жүр. 
Фразеологизмнің  ішкі  формасын  аталып 
отырған құбылыстың сипаты немесе атауға негіз 
болып  отырған  құбылыстың  айрықша  белгі- 
лерінің  көрінісі  ретінде  қарастыру,  сонау  В. 
Гумбольдтың  тілдік  тұжырымдарында  да 
кездеседі.  Бүгінгі  таңда  бұл  ұғымды  зерделеуде 
көбіне  фразажасамның  тілден  тыс  жатқан 
негіздеріне,  яғни  уəждеуші  белгілер  (мотиви- 
рующий  признак)  ретінде  көрініс  беретін 
денотаттың ерекше белгілерін зерттеуге көбірек 
назар  аударылуда.  Фразеологизмдердің  ішкі 
мəнін  саралаудағы  мұндай  ағым  тұрақты  тіркес 
пен  еркін  сөз  тіркесінің  арасындағы  немесе 
компоненттер  мағынасы  арасындағы  байла- 
нысты  қарастырумен  шектеп  қоймай,  фра- 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
103
зеологиялық  орам  жасалуындағы  тілдің  өз 
ішіндегі  (интралингвистік)  себептермен  бірге, 
тілден  тыс  жатқан  (экстралингвистік)  негіз- 
дердің  де  рөлін    анықтауға  жол  ашады,  фра- 
зеологизмнің  мағыналық  уəжденуі  теориясын 
қалыптастыруға негіз болады. 
Уəждеме ұғымын негізінен фразеологизмнің 
ішкі формасы айқын көрініп тұрғанда пайдалану 
тиімді.  Ал  мағынасы  күңгірт  тұрақты  тіркес- 
терді,  мысалы:  ағылшын  тіліндегі    a  flyіng pіg, 
crocodіle  tears, go round lіke a horse іn a mіll, cow 
wіth the іron taіl секілді қолданыстардың сырын, 
жасалу  төркінін  тілдің  ішкі  заңдылықтарынан 
гөрі  экстралингвистикалық  факторлардан,  қала 
берді,  этимологиядан  іздеу  қажет.  Сондықтан, 
қазақ  жəне  ағылшын  халықтарының  əлемнің  
 
 
 
 
 
көрінісін,  дүние  құбылыстарын  тұрақты  тір- 
кестер  арқылы  бейнелеудегі  стереотиптік  ой- 
лауынан,  бейнелі  қабылдауынан  туатын  ұқсас- 
тықтар  мен  ұлттық-мəдени  ерекшеліктерді 
саралауда  академик  Ə.Т.  Қайдардың,  белгілі 
башқұрт  фразеологы  З.  Ураксиннің,  ғалым  
Н.  Уəлиевтің  ізімен  ауқымы  кең  ұғым  ретінде 
бейнелік-аялық  негіз  (образно-фоновая  основа) 
ғылыми атауын қолдануды дұрыс деп танимыз. 
_________________ 
1.  Кунин  А.В.  Пути  образования  ФЕ //Ин.яз.  в  шк. 
М. – №1. – 1971. – С.8. 
2.  Райхштейн  А.Д.  Сопоставительный  анализ  не- 
мецкой и русской  фразеологии. – М., 1980. 
* * * 
В  статье  рассматривается  проблема  мотивирован- 
ности  устойчивых  сочетаний  и  анализа  образно-фоновой 
основы. 
 
 
 
 
М. С. Сеидов 
 
СИНКРЕТИЧЕСКИЙ  КОРЕНЬ AĞ 
 
 
Наблюдая  историю  развития  нашего  языка, 
в  его  словарном  составе  очень  часто  встречаем 
следы  синкретических  корней  слов.  Так  что, 
иногда    корни  этих  самих  слов,  наблюдаем 
между  разными  ярусами  нашего  языка.  Встре- 
чаем  эти    синкретические  корни  слов  иногда 
между словами, а иногда между изложениями и 
фразами.  Сегодня,  разбирая  словарный  состав 
нашего языка и сравнивая эти  разбирательства с 
родственны -  ми  тюркскими  языками, а  также  
с    некоторыми    древними  и  средневековыми 
тюркскими  исьменными  источниками,  выяс- 
няется,  что  десятки  и  сотни  слов,  находящиеся 
сегодня  в  словарном  составе  нашего    языка, 
берут  свое  начало  от  одного  синкретического 
корня слова. Можем  обосновать наши мысли на 
основе  исследований  в  области  семантики  
синкретического корня ağ .
 
Следы  синкретического  корня    в  таких 
оттеночных  значениях,  взойти,  повышаться, 
возвышаться,  подниматься,  взвиться,  перева- 
лить,  вышина,  большой    можно  встретить  во 
многих  древних  и  средневековых  тюркских 
письменных    памятниках,  во  многих  примерах 
азербайджанской  классической  литературы,  в  
нескольких  диалектах  и  говорах  (акцентах),  а 
также  словарном  составе    родственных  тюрк- 
ских языков.  
 
 
Первые  следы  отмеченных  оттенков  значе- 
ний, относящихся к седьмому  веку, встречаем в 
памятниках Орхон – Енисей. Обратим внимание 
на  примеры:  Ağ - подниматься,  возвышаться - 
alana kodı yarıpan kapağın kışdılata ebin, barkın 
anta buzdım....yışqa ağdı. - (10; 206, 266), (9; 195, 
201). - Выводив армию по течению реки Селене, 
захватил  сторожей,  разгромил  там  сору- 
жения...поднялся на лесную гору…(10; 261,266); 
Yarğun kiyik man, yaylıq tağıma ağınan yaylayur  
turur man maniliq man,-tir. - (10; 288, 294). - 
Говорят:  Я – хишный…  Летом    поднимаясь  на 
мою  гору  (там)  провожу  лето,  я  рад.(10; 
288,294);  Ağıp Aşu baş altım eb eşiğ....am idiş 
acu... - (9; 336, 337). - Поднимаясь,  я  перевалил 
через  верхушку  горы.  Своих  товарищей  по 
дому…...Сейчас,  открывая  посуду …..(9; 336, 
337);  Əğ opa baş açışıb ağu iqib ınçip giçup(?) 
skmuqç(?) (9; 336, 337). - Окраина  (на  тупике, 
расположенный на окраине), равнина (каменный 
холм, каменный холм для жертво-приношения).- 
Помогая  друг-другу  на  пути,  прошедшей  через 
вершину  горы  и  взойдя,  таким  образом 
обхаживая (ходя  вокруг)….; (9; 336, 337); ağış 
вставание,  повышение,  возвышение,  поднятие,  
вставание  -  Ağıltım na yazı iç ağızığ  aşa...ağış 
ed... ...(9; 336, 337); - Я  дошел; - вот вчерашний 
день. Переваливая  через внутреннюю долину (по 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
104
склону  горы),  поднимание    хорошо…..(9; 336, 
337);  ağıt - qalxmaq, qaldırmaq - .....bilg(ə) Küli  
çor  anta  kisrə  karlukka  yem...ü...idil......n  binip 
oplayu sança idip at opulu önti. Yana ağıtıp.. ...su 
sürti (?).- (9; 131-133); - сидя,  со  скоростью 
атакуя, вонзя победил. Лошадь внезапно умерла. 
Опять    поднимая,….. …… увез  войско;  ağtur 
(принудительный  залог) — поднять,  поднять 
вверх,  заставить  подняться - At üza bintüra 
karığ sökdim, yokarı at yata,  yadağın iğac tutunu, 
ağturtum. - (10; 247, 251), (9; 119, 123). – ağtur —
(принудительный    залог)  -  поднять,  поднять 
вверх,  принудить  к  поднятию  -Приказывая 
сидеть на коне, прорывая снег (открыл дорогу), 
ведя  коня  на  поводу,  приказал    подняться    на  
верх(на  гору)  пешком,  держась  за  дерево. 
Кроме этого, следы таких оттенков значения 
синкретического корня , как  «выйти, вылезть, 
взойти,  восходить,  повышаться,  возвышаться, 
подниматься, перейти, перевалить, перешагнуть, 
большой,  крупный,  вышина,  возвышенность 
встречаем  на  самом  ценном  источнике  нашего 
народа, относящемуся 7-9 векам в  эпосе «Деде 
Коркуд».  Обращая  внимание  на  нижеуказанные 
примеры, можно  еще раз убедиться в этом: Ağ – 
высокое  место — Qara qayğulu vaqiə gördüm, 
yum-ruğumda talbınan  şahin benim quşumu alur 
gördüm, gögdən ıldırım ağ-ban evim  üzərinə şaqır 
gördüm.  (13; 40); Ağ–ban evim şundan keçmiş 
gördinmi, değil mana,  Qara başım qurban olsun, 
çoban, sana! – dedi. ( 13; 42); Ağ  —  высокое 
место - Увидел  черный,  беспокоющий  сон, 
увидел,  орел  взял  мою  птицу  из  моей  ладони, 
увидел,  что  ударила  молния  мой  дом  с  высокой 
крышей;  Скажи,  ты  увидел,  что    мой  дом 
прошел  отсюда,……….;  ağmaq  —  возвысить, 
поднять, взвысить - Dölümündən  ağarsa,  baba 
görkli, Ağ südün doya əmzirsə, ana görkli. ( 13;22); 
Если от рождения возрастет, отец красивый, 
если  сытно  наелся  белым  молоком,  мать  
красивая.  Qazan  şahini saldı, alimadı.  Şahin 
pərvaza ağdı.  (13;154); - Газан  пустил    сокола, 
не  смог  поймать.  Сокол  взлетел. – ağrılmaq – 
взвыситься - Gümbür-gümbür  davullar çalındı. 
Altun–tuc borılar  ağrıldı. (13; 153) - Звонко 
играли  на  барабанах.  Возвысились  золотисто – 
бронзовые трубы. 
Слово ağ–ban в фразе  ağ–ban evim, которое  
дается  в  примерах  означает  «дом  с  высокой  
крышей».  Или    слово    ağarsa    в    предложении  
«Dölümündən  ağarsa,  baba  görklü»,  означает  
«если    возрастет».  Предложение    можно    вы- 
разить  и  так: «Если  от  оплодотворения  воз- 
растет,  отец    красивый».  А    также    предло- 
жения    «Şahin  pərvaza  ağdı»  и    «Altun – tuc  
borılar  ağrıldı»  можно  выразить и так: «Сокол  
поднялся  летать» и  «Возвысились  золотисто 
-   бронзовые  трубы ». 
Нет  сомнения,  что  слова   ağ – ban,  ağarsa,  
ağdı,  ağrıldı - следы синкретического  корня  ağ.  
Это    можно    объяснить    так:  ağ  - ((синкрети- 
ческий  корень) - возвышенность) +  ban = ağ – 
ban,  ağ    -  ((синкретический    корень) – возвы- 
шенность ) + ar + sa = ağarsa,  ağ   ((синкрети- 
ческий    корень)  – возвышенность) + dı = ağdı,  
  ((синкретический  корень) –  возвышенность) 
rıl + dı = ağrıldı. 
Следы  таких  оттенков  значения  синкрети- 
ческого   корня    ,  как       выйти,  подняться,  
возвыситься, перевалить, возвышенность, боль- 
шой,    также    можно    встретить  и  в  произве- 
дении    известного    тюрколога  М.Кашгари 
«Divani lüğət-it-türk».  Обратим    внимание    на  
примеры:  Ağırmaq – возвыситься,  повышать,  
поднять;  ağış  –  возвышение (14; 131);  «bir  
ağım  yer =»(14; 131); - место    в    один    шаг = 
место,  на    которое    надо    выскочить    одним  
скачком;  «Ol  tağka  ağdı» (14; 224); = Он  
поднялся    на    гору.  «Ol  məninq  birlə    tağka  
ağışdı» =  Он  соревновался  со  мною  в умении  
подниматься    в    гору.  «Ol  məninq  birlə    bir  
altunda  ağışdı »  (14; 234);   = Он  соревновался  
со  мной  в  поднятии  цены  до  одного  золота.  
«Bu    keyik    ol    itiğ    tağka  ağıtkan » (14; 210); = 
Этот    олень    всегда    заставляет    собаку  
подняться  на  гору  за  собой. «Ol  anı  tağqa  ağ 
»(14; 254;)=Он    поднял    его    на    гору.  «Tağka  
ağkıl» (15; 66,71) = Поднимайся  на  гору; «tağka  
ağkucı  (15; 70)»= поднимающийся  на  гору; «Ol  
tağqa  ağkalır»(15; 82)- Он    уже    совершает  
поднимание  на  гору, почти  поднялся. «Bu  tağ  
ağku  ərməs» Это  не  время  для  поднятия  на  
гору;    «Biz ağduk.» (15; 78); = Мы    поднялись.  
«Ağdı    kızıl  bayrak,  Toğdı  kara  toprak» - 
Возвысилось  золотое  знамя,  Пылилась  чёрная  
земля  (16; 179); «Katığ  yanı  kura  kördüm, Kaya  
körüp  baku  ağdı» (16; 208) - Быстро    нацелил  
стрелу, Увидев  меня  перевалил  косогору. 
Следы  таких  оттенков  значений  синкрети- 
ческого корня , как  подняться, подниматься, 
возвыситься,  возвышаться,  перевалить,  возвы- 
шенность, большой, можно  встретить  в  одном  
из  ценных  письменных  источниках  ХIII  века  
Азербайджанской    литературы    -  в      поэме    не- 
известного    автора  «Dastani-Əhməd  Hərami»  
(Дастани-Ахмед  Харами):  
Əgər  Zöhrə  olub  gögə  ağarsa.  
Can  əlimdən  bənim  ol  qurtarami. (11;92) 
Кроме    этого,  следы    оттенков    значений  
синкретического  корня  ağ  можно  встретить и 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
105
в  творчестве  самого  видного  представителя 
классической 
азербайджанской 
литературы 
Имадеддина  Насими.  Ağmaq – подняться  вверх,  
возвышаться,  восходить. 
Lövhi-ixlas  eylədünsə  könlüni, ey  müttəq 
Kürsiyi-rəhmanə  ağdun, gögdə  ərşəllahi  gör 
(5; 44) 
Интересно,  что  сегодня  в  ловарном  составе 
нашего  языка  употребляется  фраза  ağ eləmək
семантика  которой  означает  «переходить  гра- 
ницу»,  то  есть    подняться  вверх    от    назна- 
ченного  предела,  линии, «прибегнуть    к    край- 
ностям».  Как  видно,  оттенки  значений  выйти, 
подняться,  возвышаться,  перевалить,  высота, 
большой  синкретического  корня  ağ    проявляет  
себя  и  в  значении  этой  фразы.  Сравните:  ağ  
eləmək - (1; 52 - 74) - переходить  границу,  то  
есть  подняться  вверх  от  назначенного  пре- 
дела,  линии. Кроме  того,  в  словарном  составе  
нашего    языка    существует    слово    dağ    обще- 
употребляемого    характера,  семантика    кото- 
рого  проявляет  себя  в  значении - «возвышен- 
ность». 
Такие   оттенки   значений  синкретического  
корня    ağ    как,  выйти,  подняться,  возвы- 
шаться,  возвыситься,  взбираться,  перева- 
лить, вышина,  большой,  можно  наблюдать  и  
в    составе    других    родственных  тюркских  
языков. Например,  сегодня  в  уйгурском  языке  
есть    слово    aqarı    в  значении    верх,  верхняя   
часть.  Когда  внимательно  смотришь,  в  слове  
aqarı      можно    с    легкостью    определить    син- 
кретический    корень    и  его  такие    оттенки  
значений,  как    выйти,  подниматься,  возвы- 
шаться,   перевалить,  высота,  большойağarı 
ağ + arı;  Ağarı  teqinçe. ( R;  146). - Пока  не  
сможешь    подняться      вверх.  Кроме  этого,  в  
уйгурском    языке    также    употребляется    слово  
ağru  в    одинаковом    значении – в    значении  
высокий,  высота,  вверх:  Turup  çıktı    ağru
(Kutatqu  Bilik; 63; 26) - Он  поднялся  на  ноги
Anı    ağru  tuttum ( Kitatqu  Bilik; 184; 30),( 19; 
176) - Я  его  поднял
Кроме    этого,  в    куманском    языке    упо- 
требляется    слово    ağinğıc,  а    в    барабинском  
языке – слово    ağındzuq,    в    которых    каждое  
слово    означает      «лестница» (19; 156).  Слово  
ağın  в  языках  барабин  и   куман, слово  ağn  в  
турецком    языке    означают –  «взбираться  
вверх,  лазить;  подниматься    по    лестнице»:   
kök-ge  ağinqan  – «поднимающееся  в  небо» (19; 
155). В  каждом  из  этих  двух  слов  нетрудно  
определить  синкретический  корень . А также  
в  уйгурском  языке  существует  слово  ağış  в  
значении      «вставание,  поднимание,  повы- 
шение, возвышение»;  Ağışka  eniş, ediske  batıq – 
sağınçka  sevinç, acıkka  tadık. –(Kutatku  Bilik; 
47,9); - Подъём    сменит    спуск,  высота – низ- 
кость,  горе – радость,  горькое – сладость.   
Ağış    barça    tüşte  ağır  bolur – ağarı  teginç  
ulukluk  bolur.  (Kutatku  Bilik; 172, 19), (19; 169). 
-  Повышение  во  сне  всегда  извещает  о  чём – 
то    важном,  достижение    повышения    озна- 
чает    «величие,  важ-ность,  пышность,  ве- 
личавость».  В  куманском  языке   слово  ağındır 
(19; 156), а  в  турецком  языке – ağdır (19; 178) 
означает  – «поднять».  В  турецком,  узбекском  
языках  слово  , в  уйгурском  языке  слово  ak,  
au (19; 142),  в    киргизском    языке,  в    языке  
казанских    татаров    слово    ağıl (19; 164)  «воз- 
выситься,  взлететь».  Например:  Kuş    ağılıp  
ketti. (на  киргизском  языке) - Птица  улетела
Слова    в    барабинском – ağaun  (19; 145),  в  
диалекте  сагай  хакасского  языка –  aqıl (19; 154),  
в    тобольском,  шорском – ağu: n (19; 172), в 
телеутском  и  алтайском  языках  означают «куро- 
патка».  Кроме    этого,  слова    в    диалекте    сагай  
хакасского    языка    ağaya    и    ağayanq (19; 145)  
означают   «чайка» . По  нашему  предположению в 
тюркских  языках  все  эти  слова,  употребляемые  
в    значениях    куропатка»  и  «чайка»  связаны  со 
значением  взлететь,  подняться  синкретического  
корня  , и  во  всех  этих  словах  нетрудно  опре- 
делить  следы синкретического корня . Сравните:  
ağaun = ağ + a + un; ağıi = ağ + ı + i;  ağıyan = ağ + 
ı + (u) + an;  ağu: n = ağ + u: + n;  ağu: na = ağ + u: 
+ na;   ağaya = ağ + a + (y) + a;  ağayanq = ağ + a + 
(y)anq.  
________________ 
1.  Толковый    словарь    азербайджанского    языка. 
АНАН, I том, Баку: Шярг-Гярб,  2006 
2.  Толковый    словарь    азербайджанского    языка. 
АНАН, II том, Баку: Шярг-Гярб,  2006 
3.  Толковый    словарь    азербайджанского    языка. 
АНАН, IV том, Баку: Шярг-Гярб,  2006 
4. Халилов, В.А. Введение  в  тюркологию. Баку: 2006 
5. Гахраманов, Дж. Лексика  «Divan»а Насими. Баку: 
Элм, 1970 
6. Гахраманов, Дж. Асрарнамэ (фотофоксимил  руко- 
писи, словник  толкование). Баку: 1964 
7.  Книга - Деде    Коркуд  (энциклопедический    сло- 
варь). Баку: 2004. 
8. Мир Деде  Коркуда (статьи). Баку, 2004. 
9.  Раджабов,  А.,  Мамедов,  Я.  Памятники    Орхон – 
Енисей. Баку: Язычи, 1993 
10.Шюкюрлю, А. Язык  древнетюркских  письменных  
памятников. Баку: Маариф, 1993 
11.  Сафарли,  А.  Дастани - Ахмед    Харами. «Шярг-
Гярб». Баку, 2004. 
12. Хои, Х. Тохфейи  хюсам. Баку: НАНА, 1996 
13. Китаби - Деде  Коркуд. Баку, 2004. 
14. Кашгари, М.  Divanü  lüğət – it – türk.  I том, Баку: 
Озан, 2006 
15. Кашгари, М.  Divanü  lüğət – it – türk.  II том, Баку: 
Озан, 2006 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
106
16. Кашгари, М.  Divanü  lüğət – it – türk.  III том, Баку: 
Озан, 2006 
17. Кашгари, М.  Divanü  lüğət – it – türk.  IV том, Баку: 
Озан, 2006 
18. Ализаде, С. Огузнаме. Баку: Шярг-Гярб, 2006 
19. Радлов, В. Опыт  словаря  турецких  наречий. 1893 – 
1911. 
* * * 
Language is a such social being that, it is making in the 
result of the social events, even nature events. All languages of 
the world have passed through different stages of the 
development and have changed since making day.  
 
 
 
 
 
Azerbaijani passed through different changings of 
development since making day too. There are such words in 
Azerbaijani they already were lost there meaning in modern 
times. The roots of words which were lost meaning in 
Azerbaijani are analysed in this work. We know that all 
languages in the world were made from the monosyllabic roots 
of words. Disyllabic roots of words were made from the 
monosyllabic roots of words too. This evemt was happened in 
the all languages of the world. The finding such monosyllabic 
roots of words and analysing their minings are our purpose. In 
this way we can study our native language Azerbaijani and it’s 
story. 
 
                               
                                                     
 
 
Г. Ж. Снасапова 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   52




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет