Казахский национальный
жүктеу/скачать 4,17 Mb. Pdf көрінісі
|
| ISSN 1563-0223 Индекс 75878; 25878 ƏЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ ФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ ВЕСТНИК КазНУ СЕРИЯ ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ Алматы №6 (130) 2010 1992 жылдың 22 сəуірінен бастап шыға бастады Тіркелу куəлігі № 766 Редакциялық алқа: Əбдезұлы Қ. (ғылыми редактор), Əбдіманұлы О., Бисенғали З. Ғ. (ғылыми редактордың орынбасарлары), Зуева Н. Ю. (жауапты хатшы), Ахмедьяров К.К., Дəдебаев Ж.Д., Жолдасбекова Б.У., Сабитова З.К., Сүлейменова Э.Д., Таева Р.М. ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ ФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ № 6 (130) ИБ № 5011 Басылуға 22.10.2010 жылы қол қойылды. Пішімі 70х110 1/16. Көлемі 27,55 б.т. Офсетті қағаз. RISO басылыс. Тапсырыс № 602 Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы. 050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспаханасында басылды © Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2010 МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ ТІЛ БІЛІМІ - ЯЗЫКОЗНАНИЕ Əлкебаева Д. СӨЗ МƏДЕНИЕТІ...............................................................................................................................3 Абдыгалимова Ж. БЕЙНЕЛІ АТАЛЫМДАРДЫҢ НОМИНАТИВТІК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТАНЫМНЫҢ МƏНІ ......................................................................................................................5 Аллахвердиева А. Э. СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИЗУЧЕНИЕ ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ ГЛАГОЛОВ ГОРИЗОНТАЛЬНОГО ДВИЖЕНИЯ: НА МАТЕРИАЛЕ АНГЛИЙСКОГО И АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКОВ.........................................................8 Алекперова А. Э. НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СТРАДАТЕЛЬНОГО ЗАЛОГА В ТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ........10 Акперова Т. А. КЛАССИФИКАЦИЯ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ОБОРОТОВ СО СТИЛИСТИЧЕСКОЙ ТОЧКИ ЗРЕНИЯ В ОБЩЕМ И АРАБСКОМ ЯЗЫКОЗНАНИИ...............................14 Asylbekova A. THE ROLE OF EXTRALINGUISTIC FACTORS IN TRANSLATION OF THE KYRGYZ POETRY .........................................................................................................................................16 Амалбекова А. СЛОВЕСНОЕ УДАРЕНИЕ В АРАБСКОМ ЯЗЫКЕ .....................................................................19 Əубəкірова Б. К. ТІЛ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ҒАЛЫМДАР .........................................................................................23 Байрамова A. М. О ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ СУЩНОСТИ ОСНОВНЫХ СЕМАНТИКО- ГРАММАТИЧЕСКИХ СВОЙСТВ В ИЕРАРХИЧЕСКОЙ ЛЕСТНИЦЕ ГЛАГОЛЬНЫХ ПРИЗНАКОВ .........27 Гусейнова Х. Э. О СТИЛИСТИЧЕСКИХ ФУНКЦИЯХ ВИДОВ ПРЕДЛОЖЕНИЯ ПО ЦЕЛИ ВЫСКАЗЫВАНИЯ В ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЯХ МИР ДЖАЛАЛА.....................29 Гусейнов М. А. ИНТОНАЦИОННЫЕ ОСОБЕННОСТИ СЛОВЕСНЫХ ПОВТОРОВ В ЯЗЫКЕ ПОЭЗИИ....33 Джумалиева Г. К. ВАРИАТИВНОСТЬ ФРЕЙМОВЫХ КОМПОНЕНТОВ (КОМПОНЕНТ КАЧЕСТВА, КОЛИЧЕСТВА) В ПЕРЕВОДЕ ВОПРОСИТЕЛЬНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ ............................................................36 Жанабаев К., Тунгенбаева К. СПЕЦИФИКА НАЦИОНАЛЬНОЙ СЕМОСФЕРЫ...........................................39 Ибраева Ж. К. ИНТЕРНЕТ-ТЕХНОЛОГИИ КАК СРЕДСТВО УСПЕШНОЙ ЯЗЫКОВОЙ КОММУНИКАЦИИ В ПОЛИТИКЕ ...........................................................................42 Иманалиева Ғ. Қ. КӨРКЕМ МƏТІН ТАҚЫРЫПТАРЫНДАҒЫ ЭМОЦИЯ (М. МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША) ..................................................................................................45 Кадыркулова Ф. Д. ПРОБЛЕМЫ ТЕОРИИ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ ......................................................................49 Кадыркулова Ф. Д. ПРЕДЛОЖЕНИЕ – ОБЬЕКТ ЛИНГВИСТИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ .....................52 Каримова Б. Т. КОСВЕННЫЕ РЕЧЕВЫЕ АКТЫ КАК ПРЕДМЕТ ЛИНГВИСТИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ ............................................................................................................55 Кусаинова Р. Е. ЭТНИЧЕСКИЕ СТЕРЕОТИПЫ В ПРОЦЕССЕ РУССКО-АНГЛИЙСКОЙ КОММУНИКАЦИИ..............................................................................57 Лисицына Т. А. ЯЗЫК И ЭТНОС В ДИАЛОГЕ СО ВРЕМЕНЕМ. Рецензия на монографию З.К.Сабитовой «Прошлое в настоящем. Русско-тюркские культурные и языковые контакты» (Алматы: изд-во КазНУ, 2007. 320 с.)..............................60 Лукпанова Г. Г. II МЕЖДУНАРОДНАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ «РУССКИЙ ЯЗЫК И ЛИТЕРАТУРА В МЕЖДУНАРОДНОМ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОСТРАНСТВЕ: СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ» (г. Гранада, Испания) .....................62 Мамаева Г. Б. ТЕРМИНЖАСАМНЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТƏСІЛІ ...................................................................65 Машинбаева Г. А. ТЕЛЕДИДАР ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫСТЫҚ ҚАЙТАЛАМАЛАР................................................71 Мұратова А. Н. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚҰПИЯ ТҮСІНІС ТƏСІЛІНІҢ ШАРТТЫ ТІЛДЕР АРҚЫЛЫ БЕРІЛУІ......................................................................................................................74 Мусабекова У. Е. РЕЧЕВАЯ МОДА И ЯЗЫКОВАЯ НОРМА В СИСТЕМЕ ОТОНИМИЧЕСКИХ НАИМЕНОВАНИЙ........................................................................................79 Панахова В. В. КОГНИТИВНЫЕ АСПЕКТЫ СЕМАНТИЧЕСКОЙ ДЕРИВАЦИИ ПРОИЗВОДНЫХ СЛОВ...............................................................................................................................................82 Рысбай Б. ПЕРЕХОДНОСТЬ В ЯЗЫКАХ КАК УНИВЕРСАЛЬНОЕ И ЗАКОНОМЕРНОЕ ЯВЛЕНИЕ....................................................................................................................................85 Рысбай Б. ЖҮЙЕЛІК ЖƏНЕ АУЫСПАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫС – ТІЛДІҢ БАСТЫ БЕЛГІЛЕРІ ................................89 Сагинтаева А. К. ВНУТРЕННЯЯ ФОРМА ИДИОМ И НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ СПЕЦИФИКА ИХ МОТИВИРОВАННОСТИ ...........................................................................................................92 Садуахасова Г. Ж. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЫСЫҚТАУЫШ ЖАЙЫЛМАЛАНДЫРҒЫШТАР ...........................96 Сəтенова С. К. ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕР ЖƏНЕ БЕЙНЕЛІК-АЯЛЫҚ НЕГІЗ ....................................................................................................................................................... 101 Сеидов М. С. СИНКРЕТИЧЕСКИЙ КОРЕНЬ AĞ .................................................................................................................................................................................................... 103 Снасапова Г. Ж. МЕТАФОРАЛЫҚ ДҮНИЕ БЕЙНЕСІНІҢ ҰЛТТЫҚ СИПАТЫ ................................................................................................................................................ 106 Суатай С. Қ. КҮРДЕЛІ ЖЕР-CУ АТАУЛАРЫНЫҢ ЭТНОМƏДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ................................................................................................................................... 109 Суатай С. Қ. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФУЗИЯ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒАТЫ ЖАЙЫНДА ................................................................................................................................... 113 Таусоғарова А. Қ. ТІЛДІК ТҰЛҒА СƏЙКЕСТІГІНІҢ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖАҚТАРЫ .................................................................................................................. 116 Тұңғышбаева Ғ. Ж. «ПРАГМАТИКА» ҰҒЫМЫНЫҢ МАҒЫНАСЫ МЕН ҚОЛДАНЫЛУ АЯСЫ ................................................................................................................. 120 Федосова С. А. КОНЦЕПТ КАК СИНТЕЗ ЭЛЕМЕНТОВ ЯЗЫКА И КУЛЬТУРЫ............................................................................................................................................... 124 Федосова С. А. РЕКЛАМА И БУКЛЕТ КАК РЕКЛАМНЫЙ ЖАНР ...................................................................................................................................................................... 127 Халитова С. Е. К ВОПРОСУ О СООТНОШЕНИИ ПОНЯТИЙ КОНЦЕПТ И ОБРАЗ ......................................................................................................................................... 130 Ширинова Н. А. СТИЛИСТИЧЕСКИЕ ФУНКЦИИ АВТОРСКОЙ РЕЧИ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ ТЕКСТЕ................................................................................................ 134 Шыныбекова А. К. ҰҒЫМДАР ЖҮЙЕСІНІҢ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ............................................................................................................................................................ 138 Шыныбекова А. С. ДРАМАЛЫҚ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ..................................................................................................................................................................................................... 142 Юрьев А. Н. КОНЦЕПТ «ГРЕХ» В НАЦИОНАЛЬНОЙ КАРТИНЕ МИРА (на материале разговорных и просторечных глаголов русского языка). Статья 1 ................ 146 ƏДЕБИЕТТАНУ - ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ Қазыбек Г. Қ. “РОМЕО МЕН ДЖУЛЬЕТТА” ТРАГЕДИЯСЫНЫҢ ҚАЗАҚША НҰСҚАЛАРЫ..............................................................................................................................................151 Аббасова О. С. ВЫБОР ТЕМЫ, СЮЖЕТ И ТИПИЧНОСТЬ В СОВРЕМЕННОЙ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ...................................................................... 153 Архабаева Г. БАУЫРЖАН ҮСЕНОВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ КҮРЕСКЕРЛІК РУХ............................................................................................................................................... 157 Ғазизұлы Наурызхан ҚАЗАҚ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ДƏСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ (Моңғол қазақтары ақындарының поэмалары негізінде)............................................ 159 Гезалова Наргиз Джафар к. ПАМФЛЕТ КАК ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ЖАНР .................................................................................................................................................... 161 Дүйсенбаева Р. И. ҚАЗАҚ ДРАМАТУРГИЯСЫ Р. НҰРҒАЛИ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕ ............................................................................................................................................ 164 Жақсылықбаева Р. С. ҚАЗАҚ ƏДЕБІНІҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ КӨРІНІСІ................................................................................................................................... 168 Жапарқұлова Ф. МАЙКӨТТІҢ АЙТЫСТАҒЫ ШЕБЕРЛІГІ ТУРАЛЫ................................................................................................................................................................. 171 Иманбекова Н. Н. ҚАРАУЫЛБЕК ҚАЗИЕВ ТУЫНДЫЛАРЫНДАҒЫ ТУҒАН ЖЕР ТАБИҒАТЫНЫҢ КӨРІНІСІ ...................................................................................... 173 Исмагулова Н. С. ӨМІРШЕҢ ТУЫНДЫ.................................................................................................................................................................................................................... 177 Исмагулова Н. С. СƏБЕҢНІҢ ШАҒЫН ПРОЗАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫ ............................................................................................................................................................ 181 Исмаилова Е. Н. МОТИВЫ ЭПОСА «КНИГА ДЕДЕ КОРКУТА» В ТВОРЧЕСТВЕ АНАРА............................................................................................................................ 186 Кəкенова А. М. М. МАҒАУИННІҢ «МЕН» ҒҰМЫРБАЯНДЫҚ ХАМСАСЫ ТУРАЛЫ.................................................................................................................................... 188 Кулиева А. В. ОТРАЖЕНИЕ ЭПОХИ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ГАБРИЭЛЯ ГАРСИА МАРКЕСА ................................................................................................................... 192 Құсаинов Б. М.ƏУЕЗОВ «МАНАС» ЖЫРЫН ОРЫНДАУШЫ ҚЫРҒЫЗ ЖОМЫҚШЫЛАРЫ ЖАЙЫНДА .................................................................................................. 196 Мамиева Б. О. АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ ЖƏНЕ ƏДЕБИЕТ ТЕОРИЯСЫ........................................................................................................................................................... 198 Могилевская Н. М. К ПРОБЛЕМЕ ТОЛКОВАНИЯ ЖЕНСКИХ ОБРАЗОВ В ПОВЕСТЯХ Н.В. ГОГОЛЯ..................................................................................................... 202 Молотова Г. М. ХРОНОТОП В УЙГУРСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ (НА ПРИМЕРЕ ДАСТАНА «ИМИР ГОРОГЛИ»)........................................................................................... 205 Мусаева А. Г. ФЕМИНИЗМ В. ВУЛФ В ЕЁ ТВОРЧЕСТВЕ ................................................................................................................................................................................... 209 Нарозя А. Г. ТРАГИКОМЕДИЯ МАРА БАЙДЖИЕВА «В СУББОТУ ВЕЧЕРОМ…». ПОЭТИКА ЖАНРА..................................................................................................... 212 Өзбекова Г. "АЙҚАП" ЖУРНАЛЫНДАҒЫ ƏДЕБИЕТ МƏСЕЛЕЛЕРІНІҢ КӨРІНІСІ ...................................................................................................................................... 215 Оралбаев Ө. ҚАЗАҚ ӨЛЕҢІНДЕГІ ДƏСТҮР САБАҚТАСТЫҒЫ ЖƏНЕ БҮГІНГІ ЗАМАН ТЫНЫСЫ.......................................................................................................... 217 Рзаев Яшар Худжетулла оглы РЕВОЛЮЦИЯ И РЕВОЛЮЦИОНЕРЫ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ РОМАНЕ (1930-1955 гг.)..................................................................... 220 Сайын Шаймерден САФУАН ШАЙМЕРДЕНОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ОБРАЗ, МІНЕЗ ЖƏНЕ ТАБИҒАТ («МЕЗГІЛ» ХИКАЯСЫ МЫСАЛЫНДА) ................ 223 Сапартаева Л. Е. І. ЖАНСҮГІРОВ ПОЭЗИЯСЫНДА КЕЗДЕСЕТІН ХАЛЫҚТЫҚ ДƏСТҮРДЕГІ КӨРКЕМДІК НАҚЫШТАР................................................................. 226 Таңжарықова А. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ САРЫНДАР ..................................................................................................................................... 230 Тарақов Ə. АУЫЗША АУДАРМА ТАРИХЫ ............................................................................................................................................................................................................ 233 Тарақов Ə. АУЫЗША АУДАРМА ҮДЕРІСІ.............................................................................................................................................................................................................. 235 Туксаитова Р. О. СТРАТЕГИЯ ПИСАТЕЛЯ-БИЛИНГВА В ФОРМИРОВАНИИ ТОЛЕРАНТНОГО МЕЖКУЛЬТУРНОГО ДИАЛОГА .................................................. 238 Туксаитова Р. О. ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ СОВЕТИЗМОВ В КАЗАХСТАНСКОЙ ПУБЛИЦИСТИКЕ .................................................................................. 243 Зейнуллаев С. АҚЫТ ҮЛІМЖІҰЛЫ ӨЛЕҢ-ТОЛҒАУЛАРЫНДАҒЫ ЗАР ЗАМАН САРЫНЫ ......................................................................................................................... 247 ТІЛДІК БАЙЛАНЫСТАР МЕН АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ – ЯЗЫКОВЫЕ КОНТАКТЫ И ТЕОРИЯ ПЕРЕВОДА Какильбаева Э. Т. ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА РАССКАЗА Г.МУСРЕПОВА «АЙГҮЛ ҚОЙШЫНЫҢ КҮНДЕРІ» НА АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК.................................. 250 Медетова М. Е. ГЕНДЕРНЫЙ ФАКТОР В ПЕРЕВОДЕ........................................................................................................................................................................................... 253 Мухаррем Танрыверен РОЛЬ ПЕРЕВОДА В ПРОЦЕССЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ.................................................................................................................................................... 257 Уразаева К. Б. СОВРЕМЕННЫЕ БОЛГАРСКИЕ ПЕРЕВОДЫ КАЗАХСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ И ГЛОБАЛИЗАЦИЯ .................................................................................... 259 Юсупова Л. ШƏКƏРІМ ЖƏНЕ ТОЛСТОЙ................................................................................................................................................................................................................ 264 Қорғанбеков Б. С. ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ ХИКМЕТТЕРІ ЖƏНЕ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ ЖОҚТАУ ЖАНРЫ.............................................................................. 268 Мұхамеджанова А. А. НҰРҚАТОВТЫҢ ƏДЕБИ–СЫН ЗЕРТТЕУЛЕРІНІҢ ƏУЕЗОВТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ..................................................................... 271 ТІЛДІ ЖƏНЕ ƏДЕБИЕТТІ ОҚЫТУ ƏДІСТЕМЕСІ - МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ Абирова Қ. Б. АДАМГЕРШІЛІККЕ ТƏРБИЕЛЕУДЕГІ ХАЛЫҚ АУЫЗ ƏДЕБИЕТІНІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ .................................................................................................. 275 Акешеева Т. И. ТАНЫМДЫҚ ІС-ƏРЕКЕТТІ ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.......................................................................................................... 278 Молдажанова Ə. ТІЛ ҮЙРЕНУДЕ ОЙЫННЫҢ ТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ ......................................................................................................................................................... 279 Мұсаева Г. Ə. ТІЛДІ ОҚЫТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ(ҚАЗАҚ ТІЛІ)....................................................................................................................................................................... 282 Ошакбаева Ж. Б. СОЦИОКУЛЬТУРНОЕ СОДЕРЖАНИЕ ТЕКСТОВОГО МАТЕРИАЛА В УЧЕБНИКАХ ШКОЛЬНОГО КУРСА «РУССКАЯ РЕЧЬ»....................... 285 Ошакбаева Ж. Б. ПРАГМАТИЧЕСКАЯ ПАРАДИГМА ПРОЦЕССА УСВОЕНИЯ ВТОРОГО ЯЗЫКА.......................................................................................................... 292 Рысбаева Ф. Н. ХАЛҚЫМЫЗДЫҢ ТƏРБИЕ ТУРАЛЫ АСА ҚҰНДЫ МƏДЕНИ ИГІЛІКТЕРІНІҢ БІРІ – ХАЛЫҚТЫҚ ОЙЫНДАР........................................................ 296 Сейтенова С. С. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ МƏНІ ЖƏНЕ ЖІКТЕМЕСІ............................................................................................................................ 298 Тоқсанбаева Н. Қ., Тұяқбаева С. А. ПСИХИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ДАМЫТУДА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ƏСЕРІ ............................................................................. 300 ТАРИХНАМА ЖƏНЕ ДЕРЕКТАНУ – ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ И ИСТОРИОГРАФИЯ Джалил Фарах Джаббар гызы МАГИЧЕСКИЕ ФУНКЦИИ РУНИЧЕСКИХ НАДПИСЕЙ ТЮРКСКИХ И СКАНДИНАВСКИХ НАРОДОВ ......................................... 303 Мəуленов А. А. АВЕСТАДАҒЫ АРҒЫ ТҮРКІ МИФОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕРЕҢ ТАМЫРЛАРЫ....................................................................................................................... 305 Мəуленов А. А. ҚАЗАҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ КӨНЕ МИФОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕР ........................................................................................................................ 309 МƏДЕНИЕТ - КУЛЬТУРА Абдуллаев Намиг Камран ИЗОБРАЖЕНИЯ СРЕДНЕВЕКОВЫХ ВОСТОЧНЫХ ДВОРЦОВ В РУКОПИСНЫХ КНИГАХ XV-XVI ВЕКОВ ...................................... 313 Алиев Эльшан Акиф оглы ТЕЛЕВИДЕНИЕ В СИСТЕМЕ СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ........................................................................................................................................ 315 Мехин Месалик кызы Вагабова КИНОХУДОЖНИК РАФИС ИСМАЙЛОВ ..................................................................................................................................................... 319 Өзбекова Г. «ҰЛАН» ГАЗЕТІНІҢ БАЛАЛАР БАСПАСӨЗІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РӨЛІ......................................................................................................................... 323 Прманов К. О ВСЕОБЩЕМ ЗАКОНЕ СОЧЕТАЕМОСТИ СОГЛАСНЫХ И ГЛАСНЫХ ЗВУКОВ И ЕГО РЕАЛИЗАЦИЯ В ПРАВИЛАХ ОРФОГРАФИИ. Часть первая ............................................................................................................................................................................................................ 326 Рахимбаева Д. В. ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ И НАПРАВЛЕНИЯ ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН ..................................................................... 330 Темірбекова Ұ. С. ЖАРНАМА МƏТІНДЕРІНДЕГІ КӨРІКТЕУ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ ........................................................................................................... 333 Сагинтаева А. К. КОГНИТИВНЫЕ АСПЕКТЫ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКОГО ЗНАЧЕНИЯ ................................................................................................................................... 335 Жаманакова М. Б. АНГЛИС ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛДЕРИНДЕГИ ИШ-АРАКЕТ МААНИСИН БИЛДИРҮҮЧҮ ЭТИШТИК ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР............................. 341 Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 3 ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОЗНАНИЕ Д. Əлкебаева СӨЗ МƏДЕНИЕТІ Сөйлеу мəдениеті барлық ЖОО гуманитар- лық пəндердің циклдік базасы ретінде оқы- тылады. Қазіргі дəуірде қоғамдық экономиканық өзгерістер тұсында құқықтық мемлекет жəне əлеуметтік гуманитарлық қарым қатынас құру жолында əр ұлт өкілі өз тілінде əдеби тіл нор- маларымен сауатты, мəдениетті сөйлеу керек. Бұл бүгінгі сөз мəдениетінің басты ұстанымдары болып табылады. Сөз мəдениеті - көп аспектілі ғылым. Сөз мəдениеті тілдік нормаларға иек артып соның аясында қарастыру оның басқа көкейкесті мəселелерін назардан тыс қалдыру болып саналады. Сөйлеу мəдениетінің тілдік норма, қарым қатынас түрі, ұстанымдары мен ереже- лері, қарым қатынастың этикалық нормасы қазіргі қоғамдағы сөйлеу мəдениеті оларға қарама қарсы құбылыстарды тану əрі оқып үйрету, меңгертуге жəне дағдыландыру. Сөз мəдениеті – қазақ тіл білімінің зерттеу нысандарының ішінде кейінірек қолға алған сала. Сөз мəдениеті тілдің басқа салалардан айырмашылығы оның күнделікті өмірмен тілді қолдану, жазу, сөйлеу мəдениетімен тығыз байланыстылығында. Қазақ тілін үйренушілер көбінесе қазақ тілінің грамматикасын меңгеруге күш салады. Ал қазақ тілінде (қазақтардың өзі де) мəдениетті сөйлеу мəселесіне көп көңіл бөлмейді. Тілші ғалымдармен бірге басқа да маман иелері тіл мəдениеті туралы өз ойларын, құнды пікірлерін мəдениетті сөйлеуге қажетті ой-пікір, ұсыныс, көзқарастарын жиі айтады. Бұгінгі мəдени коммуникацияда сөйлеу мəдениеті қандай болу керектігі өте көкейкесті мəселе болғандықтан, ешуақытта əлеумет назарынан тыс қалмайды. Сөз мəдениетінің қарастыратын мəселесі жеке тұлғаның немесе социум өкіл- дерінің мəдениетті сөйлеуімен ғана шектел- мейді. Мемлекеттік тұрғыдан алып қарасақ атқарылып жатқан іс шаралар аз емес сияқты, жазу мəдениетіндегі орфографиялық қателер, емле ережелерін бұзу, жер-су атау- ларының дұрыс жазылмауы т.б. мəселелер туралы бұқаралық ақпарат құралдарының бетінде қанша айтылып, жазылып жатса да əлі бір жүйеге түспеген көкейкесті мəселе екені белгілі. «Сөз мəдениеті» деген термин көп мағы- налы болып келеді. Л.И. Скворцов «Культура речи владение нормами устного и письменного литературного языка (правилами произношения, ударения, грамматики, словоупотребления и др.), а также умения использовать выразитель- ные языковые средства в разных условиях отношения в соответствии с целями и содер- жаниям речи». Сөз мəдениетінің ең дамыған формасын қалыптастыру үшін мемлекет тара- пынан жүргізілетін іс шаралар маңызды орын алады, ол қоғамдағы сөз мəдениетінің қоғамда толық орнығуын қамтамасыз етуге тікелей ықпал жасайды. Атап айытқанда мемлекеттік тіл саясаты, тіл идеялогиясы, тілді жоспарлау, тілдік ситуация, тілге қатысты бағдарламалар т.б. Кез келген дамыған мемлекетте тілдік саясат өз мемлекетінің ұлттық тілін құқықтық, əлеуметтік, саяси идеялогиялық жақтан қорғап бақылап отырады, тілдік ситуацияны реттеп отырады. Сөз мəдениеті нің статусын көтеруге тілдік факторлардан басқа тілден тысқары факторлардың да ролі басымдылық танытады . Сөз мəдениетінің басты қасиеттеріне мыналар жатқызуға болады: Сөздің тазалығы Сөздің анықтығы Сөздің дұрыстығы Сөздің көркемдігі Сөздің тазалығы: Сөздің тазылығы дегеніміз не? Таза сөз деген тіркес бар ма? Қазақта таза қазақша сөйлейді деген сөйлем айтылып жатады. Сөздің тазалығы сөйлеуші өз сөзінде ұлттық тілдің табиғы таза болмысын табиғатын сақтап сөйлеуі болып табылады. Сөйлеуші өз сөзінде өзінің «сүйікті сөз- дерін» қосып сөйлейді. Қалай айтсам екен, иə, яғни, деп қойсақ, көрдіңіз бе, түсінесіз бе т.б. Сөйлеуші өз сөзінің ішінде бос сөздерді қосып сөйлесе, тыңдаушыны ыңғайсыз жағдайға қалдырады. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 4 Сөздің анықтығы. Сөздің анықтығы дегені- міз тыңдаушыға түсінікті сөз мазмұны. Сөз анық, түсінікті болу үшін айтушы тыңдау- шыға жіберген ақпараты туралы толық мəліметі болу керек. Айтушының ойының екіұштылығы, көпмағыналы сөздерді жиі қолдануы сөз мазмұнын қиындатқандықтан сөздің анықтығы сақталмайды. Ол үшін ақпарат беруші сөзіне нақты, дəл мағына беретін тілдік бірліктерді таңдап, іріктеп, сұрыптап қолдануы керек. Мысалы айтушының сөзіндегі бірнеше мағына беретін тілдік бірліктер тыңдаушының түсінігіне қиындық келтіреді. Сөздің анықтығы адам ойының логикалық түсініктілігіне де тікелей қатысты. Бірақ анық түсінікті ой миға əр уақытта келе бермейді. Қазіргі заман-ақпарат ғасыры. Ақпараттың дамуы, ғылымның пара- метерлік масштабының көптігі, жаһандану үрдісінің қарқындылығы т.б. факторлар адам ойының анықтығына сөзге айналу қызметіне түрлі қиындықтар тудырып жатады. Б. Борисов былай дейді: «В век глоболизации стало модно выражаться иностарнными парафинированными словами ничего не ясно но выглядит умно». Сөздің анықтығы ойдың анықтығына байланысты екені дау тудырмайды, бірақ ой анықтығы сөзге айналғанда дəл беріле қой- майды, бірақ сөз мəдениетінде сөз анықтығы басты критерийлердің бірі болып қарастыры- лады. Сөздің дұрыстығы. Айтушы сөзінің дұрыс- тығы – сөз сөйлеуде, жазуда тілдік нормаларды сақтау. Сөздің дұрыстығы сөздің көммуника- тивтік сапасының басты межесін анықтайды. Коммуникативтік сапаның нəтижелі болуы айтушының ұлттық əдеби тіл нормаларымен стилистикалық норманың түйіскен сəтінде анықталады. Сөздің көркемдігі: Көркемдік өнер, жазу, сөйлеу тəжірибесінде адам сөзінің көркемдік қуаты қабылдаушыға əр түрлі ықпал етеді. Сөздің көркемдік сипаты қабылдаушының тілдік санасына бірдей ықпал етпейді. Сөздің көркемдігі – қабылдаушыға когнитивті-ассоцио- циялық, эстетика-стилистикалық қызмет ат- қарады. Сөздің көркемдікке құрылған мəні адам санасына ерекше стилистикалық əсер тудырады. Адам сөзінің көркемдік мəні ұлттық тілдің байлығын ұтымды шебер қолдана білуінде. Мысалы, «алдарыңызда ең елеулі жоба «Екі жұлдыз» (Қазақстан телеарнасынан) осы сөзде көркемдік мəн тудыратын тілдік бірлік қайсы. Екі жұлдыз жобасын тыңдаушыға таныстыру үшін «елеулі жоба» деп эпитетті тіркесті қолдануы ма? Айтушының ақпаратты тың- даушыға жібергенде оған ықпал ететін көр- кемдік мəні бар тілдік бірліктерді жіберуі, бірақ əр тыңдаушының тілдік санасына əртүрлі ықпал етеді. Қазақ ұлттық тілі фразеологизмдердің синонимдік қатарына, синонимге, мақал- мəтелге, қанатты сөздерге бай. Адам сөзінің көркемдігі – сөздің басы, ортасы, аяғында болуы шарт емес, белгілі уақытқа созылған сөз «əрекетінің» өн бойында тұтасып көркемдік қуатымен эстетика-стилистикалық қызметінен көрінуі. Сөз көркемдігі – коммуникативті актіде «тыңдаушыға əсер ететін» образды сөздер топтамасы. Айтушының сөзіндегі көркемдік қасиеттің көп болуы коммуникативтік актіге қатысушылардың прагматикалық масқатының сəтті орындауына ықпал етеді. Сөз көркемдігі – безендіруші стилистикада қарастырылады. Қазіргі сөз өте ауқымды, диапозоны кең. Қоғамдағы түрлі өзгерісті сөз мəнін, мазмұнын, ақпараттың құндылығын барынша мəнді, əсерлі болуын талап етеді. Сондықтан кез келген сөйлеу қызметінің барысында сөйлеуші сөзінің көркемдік мəнін сапалы ұйымдастыруға күш салады. Троп түрлері ғана көркемдік қуат танытпайды, басқа да лексикалық, фонетика- интонациялық т.б. тілдік таңбалардың да эстетикалық-стилистикалық бояуға ие болады. Мысалы, публицистикалық стиль жанрларында журналист оқырманын сендіру үшін өз пайым- дауларына көз жеткіздіру, иландыру мақсатында эстетикалық қуатты мəнді тілдік бірліктерді таңдайды. Мысалы, қанатты сөздер публи- цистика жанрларында ерекше көркемдік мəн арқалай отырып оқырманын ой толқыға салған сөзінің шындығына сендіру үшін пайдаланады. __________________ 1. Акишина.А.А., Формановская Н.И. Русский речевой этикет. М., 1983. 2. Апресян Г.З. Ораторское искусство. М., 1978. 3. Одинцов В.В. Стилистика текста. М., 1980. 4. Скворцов Л.И. Основы культуры речи: Хресто- матия. М., 1984. 5. Чернышев В.И. Правильность и чистота русской речи // Избр. труды . М., 1970. Т.1. 6. Головин Б.Н. основы культуры речи: Учеб. Для вузов по спец. « Рус. яз. и лит.» - 2-е изд. испр. – М., 1988. - 328 с. * * * В статье рассматриваются различные аспекты куль- туры речи. Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 5 Ж. Абдыгалимова БЕЙНЕЛІ АТАЛЫМДАРДЫҢ НОМИНАТИВТІК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТАНЫМНЫҢ МƏНІ Əлем бейнесі мəселелері қазіргі тіл білі- мінде теориялық семантика, когнитивтік лин- гвистика, этнолингвистика, лингвомəдениеттану жəне лексикография аясында қарастырылады. Тіл білімінде Р.Лангакр, Дж.Тэйлер, Дж.Лакофф, В.В.Воробьев, Е.С.Кубрякова, В.А.Маслова, Ю.Д.Апресян, Ю.Н.Караулова, Б.А.Серебренников, Ю.С.Степанов, С.Д.Смирнов жəне т.б. ғалым- дардың ғылыми еңбектерінде көрініс табады. Қазақ тіл білімінде Т.Жанұзақов, Ə.Əбдрахманов, Е,Керімбаев, Б.Қасым, А.Салқынбай, Г.Мадиева, Б.Тілеубердиев, Қ.Рысберген т.б. топонимика- лық аталымдардың қалыптасуындағы тілдік заңдылықтарды əр қырынан арнайы қарас- тырады. Егер аталған мəселеге нақты бір халық- тың өмірді қабылдауының ішкі вербалды көрінісі тұрғысынан қарайтын болсақ, онда əлем бейнесіне лингвомəдени жəне тарихи-этно- логиялық категория ретінде міндетті түрде əлемді тілдік тұрғыдан концептуалдау тəсіл- дерін қосуға болады. Соның бір көрінісі топо- нимкалық аталымдарда кездеседі. Топонимика – гр. «topos» – жер, мекен жəне «onyma» – «ат, атау» деген сөзінен шық- қан географиялық атауларды, оның мəн- мағынасын зерттейтін ономастиканың негізгі бөлігін білдіреді, топонимия – белгілі бір елдімекеннің (аудан, облыс, елдің т.б.) геогра- фиялық атауларының кешені деген сөз. Əрбір нысандардың бейнелі топонимдік аталымдарын сипаты бойынша төмендегідей негізгі түрлерге бөлінеді: • гидроним – гректің «hydor» – «су» деген сөзі, яғни су нысандарының атауы; • ороним – гректің «oros» – «тау» деген сөзі жер бетіндегі бедерінің кез-келген бірлігінің жалқы атауы, оның ішінде тау, төбе, шоқы, құз жəне т.б. атауы; • ойконим – гректің «oikos» – «тұрғы- лықты мекен» дегенді білдіреді, кез-келген елдімекеннің жалқы атауы, оның ішінде қала типтегі атау – астионим, ауыл типтес елдімекен – комоним деп аталады; • космоним – жер бетінен тыс нысандардың атауы: Ай, Күн, Марс т.б. Ал нысандардың көлемі бойынша топонимдердің екі басты деңгейін атап көрсетіледі: • макротопонимия – ірі табиғи немесе адамзат қолымен жасалған нысандардың жəне саяси əкімшілік бірлестіктердің атауы; • микротопонимия – шағын географиялық нысандардың, əсіресе жергілікті ландшафтың (орман, тоғай, алаң т.б.) атауларын жекелей атау [1, 327 б. ]. Əрбір географиялық атаулар өте кең көлем- дегі ақпаратты береді, нақтырақ айтқанда қандай тілге жəне ұлтқа тиесілі екендігі, халықтардың көші-қоны, аймаққа қоныстану тарихы, пайда болуы, атаулардың өзгеруі, мағыналық беретін мазмұны туралы мəлі- меттерді алуға болады. Сол сияқты оған топо- нимдерді бір тілден екінші тілге жазу, ауыстыру, да жатады. Бұл дегеніміз топонимика бірқатар ғылымдар үшін, мəселен, тарих, география, лингвистика, этнография сияқты ғылымдар үшін өте маңызды мəнге ие болады деген сөз. Оның ішінде бірінші кезекте жалқы атаулар лин- гвистердің, тіл мамандарының өте мұқият назар аудару объектісіне айналады. Неліктен бұлай дейтін болсақ? Оның жауабы өте қарапайым ғана, себебі, кез-келген атау жанды немесе жансыз табиғаттың қандай объектісіне - адамға, жануарларға, өзен, көлдерге, ауыл-аймаққа, кітапқа жəне т.б. байланысты болуына қара- мастан бұл сөз, ал сөз ретінде ол тіл жүйесіне енеді, тіл заңы бойынша түзіледі, белгілі бір заңдылық бойынша сөзге айналады жəне одан əрі мүмкін деген өзгерістерге ұшырайды. Топонимикалық лексика тілдің сөздік құрамының өзге де бөлімдерімен тығыз бай- ланыста дамиды. Ол өзіне тілде пайда болған барлық жаңалықтарды таңдап алады, оның ішінде өзгеріп жатқан əлеуметтік жəне саяси- экономикалық, өндірістік қарым-қатынасты, техника жетістіктерін, ғылым жетістіктерін көрсететін жаңа сөздерді де қамтиды. Топонимикалық лексиканың жалпылама лексикадан бірқатар өзіне тəн айырмашылық- тары болады. Олардың қатарына төмендегідей ерекшеліктер жатады: • ономастикалық номинацияның екінші рет қайталануы; • номинацияның əрбір актісінің жекелей болуы; ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 6 • атаулардың аталатын нысанмен аса тығыз байланыста болуы; • атаудың ұғыммен тікелей байланысының болмауы (ол аталатын объектінің ұғымы арқылы жүзеге асырылады); • аталатын байланыстың, оның ішінде атау- дың мəтін желісімен мағыналық құрамдас бө- лігімен байланысының болмауы; • атаудың өзі пайда болған мəдени-тарихи дəуірмен өте тығыз байланыста болуы. Жалқы атаулардың мағынасы өзі пайда болған жалпы атаулардың мəніне тең болмайды жəне онымен ешқашанда шектелмейді. Атаудың маңыздылығы ең алдымен оның көмегімен аталатын нысанның əйгілі болуымен танымал болады. Бұл фактор қоғамдық тарихи сипатқа ие болады. Бұл жайында тілші Қ.Рысберген: «Жер- су атауларында лингвистикалық жəне экстра- лингвистикалық факторлардың үйлесім табуы тіл мен сананың, тіл мен кеңістіктің байла- нысын айқын байқауға мүмкіндік береді» дейді [2, 10 б]. Топонимдердің шығу тегін анықтау мəсе- лесі – өте күрделі үдеріс. Қалыптасқан бейнелі аталымды тек тілдік талдау əдісімен саралау жеткіліксіз, сонымен қатар тарихи жəне географиялық дереккөздерін кеңінен пайдалану қажет. Тілдік тұрғыдан талдау көп жағдайда топонимдерді екі жақты түсіндіру сияқты мүм- кіндіктерді береді, тек табиғи ерекшеліктерін білу, сондай-ақ жергілікті жердің тарихын білу – барынша шынайы этимологияны таңдап алуға көмектеседі. Ежелгі заманнан осы кезеңге дейін жеткен көптеген топонимдік аталымдар бірнеше мыңдаған жылдар бойы өмір сүріп келеді. Кейде кейбір топонимдік атаулардың өзгерген түрде жетуі де тарихи факт. Немесе топонимнің уəжі, негізі болып табылатын аталымдардың мағы- насы, семантикасы қазіргі қолданыста басқа мағынаға, семантикалық өріске ие болуы я болмаса өзгеріске түсуі əбден мүмкін, сондықтан бүгінгі ұрпақ кейбір қала, ауыл, елдімекен немесе өзен атауының беретін мағынасын біле бермеуі, түсінбеуі шындық. Əрбір топонимдік атаулар кең көлемдегі тарихи ақпаратты береді жəне шығу, қалыптасу тұрғысынан қандай тілге жəне ұлтқа тиесілі екендігі, халықтардың көші-қоны, аймаққа қоныстану тарихы, атаудың пайда болуы, өзгеруі, мағыналық беретін мазмұны туралы мəліметтерді алуға болады. Сол сияқты оған топонимдерді бір тілден екінші тілге жазу, ауыстыру, да жатады. Бұл дегеніміз топони- мика бірқатар ғылымдар үшін, мəселен, тарих, география, лингвистика, этнография сияқты ғылымдар үшін өте маңызды мəнге ие болады деген сөз. Оның ішінде бірінші кезекте жалқы атаулар лингвистердің, тіл мамандарының өте мұқият назар аудару назарына айналады. Оның себебі кез-келген атау жанды немесе жансыз табиғаттың қандай нысанына - адамға, жануар- ларға, өзен, көлдерге, ауыл-аймаққа жəне т.б. байланысты болуына қарамастан бұл аталым, ал аталым ретінде ол тіл жүйесіне енеді, тіл заңы бойынша түзіледі, белгілі бір заңдылық бойын- ша атауға айналады жəне одан əрі тілдің заң- дылықтарымен өзгерістерге ұшырайды. Қазіргі өмір сүріп жатқан жер бетіндегі халықтар мен ұлттардың тілінде мүлде мағына- лық мəнін ашпайтын топонимдік нысандардың атауы да бар: • тарихи тұрғыдан белгілі, бірақ қазір жер бетінен жойылып кеткен; • басқа алшақ аудандарға кетуі мүмкін; • бұл аймаққа басқа жақтан келіп, бірақ жергілікті тұрғын- дардың арасында сіңісіп кеткен т.б. Қазақ ономастикасында топонимдер семан- тикалық, құрылымдық əдіс тұрғысынан жүйелі түрде зерттеліп келеді. Мұнда ономастикадағы семантикалық жəне құрылымдық қатынастар- дың типологиясына назар аударылды. Қазақ ономастикасында, сондай-ақ тіл білімінде таным шарттары мен құралдары ретінде тілдің рөлі, қызметі мен аталым жасаудағы тілдің таңбалау жүйесі екенін айқындауға мəн беріл отыр. Мəселен, қазақ тілінің жалқы есімдері оно- мастикалық номинацияның соңғы нəтижесі, өнімі ретінде қарастырылды, сонымен қатар аталымда түсіндіру лингвистикалық бірліктер ретінде олардың қасиеттері мен белгілерін жаңа бағытта саралауды талап етеді. Дегенмен, қазақ онимдерін атау мен олардың қызметінде адамның танымдық жəне менталдық қызметі лингвистикалық зерттеуді қажет етеді. Ғаламның тілдік бейнесінің əр этноста əр түрлі болуы, сол этностың тəжірибесімен, білімімен байланысты. Себебі тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі сыртқы дүниемен байла- нысында емес, адамның өмірден көрген-білгені, көңілге түйгені білімнің негізі болып табылады. Сөздің артында ақиқаттың, шындықтың үзігі тұрады, оның тілдік бейнесі əр халықта əр түрлі болмақ. Ғаламның жалпыға бірдей болуы, ұқсас заттардың болуы олардың санада бейнеленуінің ұқсас болуын қамтамасыз етеді. Алайда адам- затқа ортақ нəрсенің негізінде ұлттық ерек- шеліктер жасалады. Қазақ онимдерінің гносеологиясы мен тіл бірліктерінің мақсаты мен мəнін зерттеудегі когнитивті əдісте тіл білімінің, жалпы білімнің негізін қалайтын менталдық құрылымдардың Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 7 ономастика мен ономастикалық үдерістерге тигізетін əсерін міндетті түрде ескеру қажет, олардың бірі – «ғаламның тілдік бейнесі» ұғымы. Ғалам бейнесі – қоршаған орта мен адам туралы ақпаратты қайта өңдеудің нəтижесі. Ғалам бейнесі дүниенің біртұтас ғаламдық образы, ол адамзаттың бүкіл рухани белсен- ділігінің нəтижесі болып табылады, адамның əлеммен жасайтын барлық байланыстары бары- сында пайда болады. Ю.Н.Караулов, Г.В.Колшанский, Б.А.Сере- бряников т.б. лингвистер тарапынан ғаламның концептілік жəне тілдік бейнесі ажыратылып көрсетілді. Тілдік таңбада берілген дүние туралы білімдердің жиынтығы түрлі тілдік концепцияларда бірде «ғаламның тілдік репре- зентациясы», бірде «ғаламның тілдік моделі», бірде «ғаламның тілдік бейнесі», бірде «тіл- аралық ғалам» деп көрсетіліп жүр. Егер ғалам- ның тілдік бейнесі түрлі деңгейдегі тілдік бірліктерде ғаламның ұлттық бейнесін көрсетсе, онда ономастикалық деңгейдегі жалқы есімдер ғаламның ұлттық, тілдік бейнесінің үзіктері болып табылады да, ғаламның ономастикалық ұлттық бейнесін құрай алады деп қисынды түрде айтуға болады. Осыған орай қазақ ономастикасының ұлттық болмыс концептілерін жасауға қатысты тіл мен таным үдерістерінің арақатынасын көрсету тіл қолданысының когнитивті жүйесіне сүйенеді. Ғаламның тілдік бейнесі, ұлттық болмысы əр этноста əр түрлі болуы этностың тəжірибесімен, білімімен байланысты. Өйткені тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі сыртқы дүниемен байланысында ғана емес, адамның өмірден көрген-білгені, көңілге түйгені білімнің негізі болып табылады. Оның тілдік бейнесі, ұлттық рухани болмысы əр халықта əр түрлі. Қазақ халқының көру, есте ұстау, ұлттық дүние бейнесін қабылдау қабілеті ерекше дамыған. Б.Қасым қазақ халқының ұлттық рухани болмысын бейнелейтін ономастиканың өмірде маңызды орын алып, олардың дала алқабы мен шөлді жайылымдары да көші-қон кезінде белгілі қызмет атқарғанын байқауға болады. Ономастикалық атауларда этнос пен табиғат байланысын бейнелейтін атаулардың көп болуы топонимикалық нысандарға негіз- делгенін, қазақтардың тұрмыс-салты, этномə- дени, тіршілігі меншаруашылық түрінің өзіндік ерекшеліктерімен байланысты түсіндіруге болады. Белгілі бір топонимикалық нысанның түрін, түсін, пішінін, көлемін көру, ұқсату т.б. уəжі арқылы қабылдаған. Бұл қабылдауда ұлттық этнографиялық нышандар жататынын келтіреді [3,121 б]. Л.М.Дмитриева: «Ғаламның ономастикалық бейнесінде кеңістік категориясы едəуір маңызды рөл атқарады, өйткені бұл категория адам мен оның өмір болмысы арасын біріктіре қарас- тырады». «Кеңістік концептісі» дүниенің оно- мастикалық бейнесінде тұлғаның ономастика- лық санасы, фрагменті ретінде оның менталдық көрінісі мен тілдік байланысу негізін қалаушы концепті болып табылады. Ономастикалық атауларда ұсынылып отырған кеңістік өз өмір тіршілік қызметінің құндылықтары арқылы ғаламды қабылдаушы, субъекті тұрғысынан алғанда халықтық болып саналады. Ғаламның ономастикалық бейнесіне ғалам туралы, адам- ның бір нəрсе жайлы қалыптасқан мағлұматы, бағдарланған білімі енеді. Ғаламның оно- мастикалық бейнесі тілдік таңбаларда, бейнелі аталымдарда ғаламды қабылдаудың тəсілдері мен формаларын бейнелейді. Ғаламның ономастикалық бейнесін, ғалам туралы білімдердің жиынтығын, тілдің жеке бірліктерінде нақты тілдік қауымдстықтың ұлттық мəдени əлеуметтік тəжірибесі ретінде елестетуге болады. Адам баласының қандай да бір лингвомəдени қауымдастығының құнды тəжірибесі дүниені тануы мен түсінуі – тілде жалпы есімдер арқылы ғана емес, сондай-ақ жалқы есімдер арқылы да берілетіндігі тілде бар құбылыс. Сондай-ақ жалқы есімдер онимдер арқылы тілдік таңбаларға, тірлік бірліктерге айнала отырып, ғаламның ономастикалық моделін, кескін-келбетін жасай алатындығын назардан шығармау. Ғаламның ономастикалық моделі немесе бейнесі адамның ғалам туралы түсініктерін жəне ғаламды тану қасиеттерін бейнелейді. Бейнелі аталымдарды ғаламның тілдік бейнесі тұрғысынан зерттеуге арналған когни- тивті əдіс кезінде тілдік таңбаларда жалқы есімдерде берілген білімді концептілеу мен категориялау үдерістері ескерілу тиіс. Ғалам туралы аталған білімдерді интерпретациялау – (ойды ашып көрсету), оны елестету, іске асыру кезінде тілдік үдерістерді, ономастиканың тілдік бейнесін, оның концептілерін вербалдау тəсіл- дері тұрғысынан зерттеу. Тілдік концептілерде этникалық мəдениеттің негізгі өкілі туралы жəне дүниенің тілдік бейнесі туралы білімдер этно- мəдени, əлеуметтік мəдени факторлармен бай- ланыста болып келеді. Сол себепті олардың ара- қатынасы бейнелі топонимдік аталымдарды ког- нитивті семантикасын суреттеуде ескерілуі тиіс. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 8 1. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005.- 440 б. 2. Рысберген Қ. Қазақ топонимиясының лингво- когнитивтік жəне этномəдени негіздері. Филол. ғылым. доктор. ... Авторефераты. – Алматы, 2010. – 48 б. 3.Қасым Б. Қазіргі қазақ тілінің теориялық жəне қолданбалы аспектілері. (ғылыми мақалалар). –Алматы: ЖК Волкова А.В., 2010. – 371 б. * * * В данной статье рассматриваются познавательные значения образных номинативных функций. * * * This article describes the cognitive value shaped nomination function. А. Э. Аллахвердиева СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИЗУЧЕНИЕ ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ ГЛАГОЛОВ ГОРИЗОНТАЛЬНОГО ДВИЖЕНИЯ: НА МАТЕРИАЛЕ АНГЛИЙСКОГО И АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКОВ Систематизация глаголов движения‚ опре- деление особенностей их реализации‚ семан- тических типов имеет большое значение не только для английского и азербайджанского языков‚ но такое исследование в целом полезно и для общего языкознания. Глаголы горизонтального движения в английском и азербайджанском языках‚ входящих в различные типовые группы‚ являются универсальными языковыми еди- ницами‚ которые с точки зрения содержания обладают одинаковыми и тождественными лексико-семантическими функциями. Это связано с тем что‚ движения‚ обозначаемые глаголами‚ являются по своей сути диалек- тическим понятием‚ и поэтому их выражение в разных языках могут совпадать. Однако при обозначении объективных реалий исполь- зование единиц языка обусловливается воз- можностью каждого языка называть вещи и понятия. Именно поэтому горизонтальные движения в сравниваемых языках выражаются различными лексическими единицами. Не- смотря на тождественность по содержанию‚ они различаются друг от друга по языковым элементам. Эти различия дают о себе знать в особенностях реализации‚ направления глаголов горизонтального движения‚ в своеобразностях закономерностей и внутренних лексических возможностей каждого языка (1‚с.40). Для выявления специфических особен- ностей азербайджанского и английского языков и анализа оттенков значений необходимо про- вести детальное изучение значений и вырази- тельных возможностей глаголов горизонталь- ного движения в сравниваемых языках. Если анализировать глагол горизонтального движения to go‚ то выяснится‚ что данный глагол в сочетании с другими словами выражает не только собственное значение‚ но и привносит в конструкцию дополнительную семантику. Глагол горизонтального движения to go полисемантичен. В результате исследований выяснилось‚ что в словарях представлено более 30 значений этого глагола. В большем количестве встречаются соче- тания типа «to go+prep.+noun». Например: To go on a journey − путешествовать To go on a world trip − отправиться в кругосветное путешествие To go on a tour − путешествовать To go on a cruise − путешествовать по морю To go down to the sea − отдыхать у моря и т.д. Как видно из примеров‚ выражения‚ состоящие из моделей «to go+prep.+noun»‚ создают вокруг глагола «to go» семантическое поле. В этом семантическом поле сочетание слов происходит по определенным закономер- ностям. В сочетаниях «to go+prep.» со зна- чением «путешествовать» объединение пред- логов on и down с глаголом подчинено не- которым правилам. Это означает‚ что сочетания to go on и to go down можно считать синонимами. Однако сочетания‚ обозначающие путешествия‚ употребляются с выражением to go down. Среди обозначений названий путе- шествий to go on и to go down в соответствии с определенными закономерностями преобла- дают в сочетаниях «to go down+существи- тельное». Например: to go down to the country; to go down to the sea; to go down to the seaside и т.д. Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 9 В выше указанных примерах предлог down употребляется в своем четвертом значении, и эти выражения функционируют как готовые сочетания. В моделях типа «глагол+ предлог +сущест- вительное», которые обозначают названия путешествий, глагол и без существительного сохранил свои морфологические особенности. В некоторых сочетаниях такого типа существи- тельные употребляются с определенным артиклем, а в некоторых с неопределенным. Например: to go on a round trip (артикль неопределенности); to go down to the country (артикль определенности). Первый компонент в этих сочетаниях to go сохранил все особенности глагола. Это означает, что глагол to go может меняться по лицу, числу и времени. Например: 1. Children often go on a school trips (Present Indefinite Tense). 2. He had gone touring (Past Perfect Tense). 3. We are going down to the country next week (Present Continuous Tense) и др. Следует отметить, что в моделях «to go+ prep.+существительное», с помощью которых выражаются названия путешествий, глаголы употребляются в форме действительного залога. Синонимичность фразеологических соче- таний связана с их стилистической харак- теристикой. Потому что, как известно, слова, входящие в стилистическую парадигму, могут выражать одинаковые предметы, события, явления и потому образуют синонимичный ряд. Например: To go on a journey = to go on a trip To go on holiday = to go on vacation To go on an excursion = to go outing и др. Данная особенность наблюдается и в сочетаниях типа «to go+ prep.+существитель- ное», с помощью которых обозначаются названия путешествий. Ниже приводятся глаголы горизонтального движения в английском языке как внутри сочетаний, так и в отдельности. Также при- водятся их азербайджанские эквиваленты, что дает возможность получить больше пред- ставления об этих глаголах: to go − getmək, to come − gəlmək, to sail − üzmək, to run −qaçmaq, to start − yola düşmək, to move − hərəkət etmək, to drive − sürmək, to walk − gəzmək, to direct − yollanmaq, to leave − tərk etmək, to pass − ötüb keçmək, to remove − irəliyə hərəkət etmək, to arrive − çatmaq, to enter − daxil olmaq, to cross − ötüb keçmək (keçib getmək), to advance − irəliləmək, to step − addımlamaq, to part − ayrılıb getmək, to hurry − tələsmək. В английском языке глаголы горизонталь- ного движения в составе сочетания могут выражать различные значения: To go on − getmək //davam etmək To go back − qayıtmaq To be back − geri dönmək To get across − keçib getmək To move forward − irəliyə hərəkət etmək To move further − qabağa getmək To move on − irəliləmək To get to place − bir yerə getmək // çatmaq To reach a place − bir yerə gedib çatmaq To make one’s way to − özünə yol tapmaq To make one’s way towards − irəliyə hərəkət etmək To draw nearer to − bir kəsə yaxınlaşmaq To move off − ötüb keçmək To move away − çıxıb getmək To go in − içəri daxil olmaq To go out − çıxıb getmək To take away − bayıra çıxmaq и др. В современном английском языке лекси- ческие особенности глаголов горизонтального движения разнообразнее, чем семантические особенности. Кстати, отметим, что глагол − жүктеу/скачать 4,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|