Казахский национальный
жүктеу/скачать 2,7 Mb. Pdf көрінісі
|
| ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ ЗАҢ СЕРИЯСЫ КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ ВЕСТНИК КазНУ СЕРИЯ ЮРИДИЧЕСКАЯ МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ ISSN 1563-0366 Индекс 75882; 25882 Зарегистрирован в Министерстве культуры, информации и общественного согласия Республики Казахстан. Свидетельство № 956-Ж от 25.11.1999г (Время и номер первичной постановки на учет № 766 от 22.04.1992.) __________________________ Редакционная коллегия: Байдельдинов Д. Л. (главный редактор, тел.: 3773336, вн. 1244), Кенжалиев З.Ж (зам. главного редактора, тел.: 3773336, вн. 1256), Сартаев С.С., Сапаргалиев Г.С., Исаев А.А., Алауханов Е.О., Ибраева А.С., Еркинбаева Л.К., Абайдельдинов Т.М., Рахметов Е.Ш., Джансараева Р.Р., Жандарбек А.Б., Нездемковский В.В., Умербаева Р.Е. (ответ. секретарь, тел.: 3773336, 3773337, вн. 1257) _______________________ Вестник КазНУ Серия юридическая № 2(50) 2009 г. ИБ № 4527 Подписано в печать 20.04.2009. Формат 90х110 1/8 Бумага офсетная №1. Печать офсетная. Уч.-изд. л. 23,5. Тираж 500 экз. Заказ № 433. Цена договорная. Издательство «Қазақ университеті» Казахского национального университета имени аль-Фараби. 050040, Алматы, пр. аль-Фараби, 71, КазНУ. Отпечатано в типографии издательства «Қазақ университеті». АЛМАТЫ № 2 (50) 2009 ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ИСТОРИИ ПРАВА Өсеров Н.Ө. ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫН ӨРКЕНИЕТТІЛІК ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ИДЕОЛОГИЯМЫЗДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МАҢЫЗЫ МЕН ОРЫНЫ .............. 5 Кембаев Ж.М. ИДЕЯ ФРИДРИХА ЛИСТА О ПРОТЕКЦИОНИЗМЕ КАК НЕОБХОДИМОМ ПРЕДУСЛОВИИ КОСМОПОЛИТИЗМА .................................... 7 Қуандықов Б. Ж. НОҒАЙ ОРДАСЫНДАҒЫ КЕҢЕСТЕР: НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ҚҰЗЫРЕТТЕРІ ............ 11 Ищанова Г.Т. ГОСУДАРСТВЕННО-ПРАВОВОЕ РАЗВИТИЕ КАЗАХСТАНА В ПЕРИОД «ПЕРЕСТРОЙКИ» ........................................................................................................................ 13 Турлибекова Қ.С. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗІ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ............................................................................................................................ 17 Мусабаева Г.Н. ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРАВА И СВОБОДЫ ДЕПОРТИРОВАННЫХ НАРОДОВ И СПЕЦПЕРЕСЕЛЕНЦЕВ: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ ............................................... 20 Сарбасов Б. Б. КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЯ ПРАВА В ПОСТСОВЕТСКИЙ ПЕРИОД .................................. 24 Мамаев К.Е. ПРАВОВЫЕ АКТЫ ПРОКУРАТУРЫ КАК ПОКАЗАТЕЛЬ ПРАВОВОЙ КУЛЬТУРЫ ОРГАНОВ ПРОКУРАТУРЫ ............................................................................... 29 Аланов Ж.Р. СОТ ПРЕЦЕДЕНТІНІҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ ............................................................ 33 КОНТИТУЦИОННОЕ И АДМИНИСТРАТИВНОЕ ПРАВО Елеупова А.А. КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВОЙ СТАТУС КОНСТИТУЦИОННОГО СОВЕТА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН .................................................................................................... 37 Абикенов А.А. ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ ВЫБОРНОСТИ АКИМОВ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН .... 41 Жадауова Ж.А. ОСНОВЫ ТАМОЖЕННО-ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ МЕЖРЕГИОНАЛЬНОГО И ПРИГРАНИЧНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН И РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ........................................ 46 Оспанова Д.А. УГРОЗА НАЦИОНАЛЬНЫМ ИНТЕРЕСАМ КАК ГЛАВНОЕ ОСНОВАНИЕ ОГРАНИЧЕНИЯ ПРАВ И СВОБОД ГРАЖДАН ................................................................... 52 Дауталиев Қ. ПАРЛАМЕНТТІҢ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖІКТЕМЕСІ (КЛАССИФИКАЦИЯСЫ) .......................................................................................................... 56 Мухаметкаримова С.Т. К ВОПРОСУ О СУЩНОСТИ ПОНЯТИЙ «СУВЕРЕНИТЕТ» И «НЕЗАВИСИМОСТЬ» ........ 64 Нурпеисов Д.К. ПРАВОПОРЯДОК КАК СОСТОЯНИЕ ФАКТИЧЕСКОЙ УПОРЯДОЧЕННОСТИ ОБЩЕСТВЕННЫХ ОТНОШЕНИЙ, ВЫРАЖАЮЩИХ РЕАЛЬНОЕ, ПРАКТИЧЕСКОЕ ОСУЩЕСТВЛЕНИЕ ТРЕБОВАНИЙ ЗАКОННОСТИ......................... ............................................................................67 Даркенбаев А.И ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫНЫҢ ҚҰЗЫРЕТТЕРІ ......................................................................................... 71 Адилханова А.Б. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ АДАМ ҚҰҚЫҚЫТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ УӘКІЛДІҢ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ.......................................................................................................................... 74 Карашева А.Р. РАЗВИТИЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬНОЙ БАЗЫ ИНСТИТУТА НАБЛЮДАТЕЛЕЙ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН ...................................... 77 Утегенов М.К. К ВОПРОСУ О ПРАВОВЫХ АСПЕКТАХ ВЗАИМООТНОШЕНИЙ ГРАЖДАНИНА С ВЛАСТЬЮ ........................................................ 81 Байсалова Г.Т. ПОНЯТИЕ КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВЫХ ПРИНЦИПОВ АДМИНИСТРАТИВНОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ............................... 84 Сартаева А.К. ТҮРКІСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚ КОМИССАРЛАР КЕҢЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІ ........................................................................... 87 ПРИРОДОРЕСУРСОВОЕ И ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ПРАВО Косанов Ж.Х., Ширкенбай Е.С. ПРАВО ЗЕМЛЕПОЛЬЗОВАНИЯ В США ................................................................................................................................................................ 90 Бекишева С.Д. ОХРАНА ОКРУЖАЮЩЕЙ ПРИРОДНОЙ СРЕДЫ: ПОНЯТИЕ И ВЗАИМОСВЯЗЬ С ОБЕСПЕЧЕНИЕМ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ .................................................................................................................................................................... 93 Курманова А. К. НОВЫЕ ПОДХОДЫ К ПРАВОВОМУ РЕГУЛИРОВАНИЮ ОБРАЩЕНИЯ С ОТХОДАМИ В СВЕТЕ ПРИНЯТИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО КОДЕКСА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ........................................................................................................................ 98 Ельчибаева Г.А. УГОЛОВНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ ЗА НАРУШЕНИЕ РЕЖИМА ОСОБО ОХРАНЯЕМЫХ ПРИРОДНЫХ ТЕРРИТОРИЙ ............. 103 Умербаева Р.Е. ЗЕМЕЛЬНЫЕ ПРЕОБРАЗОВАНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН В УСЛОВИЯХ РЫНОЧНЫХ ОТНОШЕНИЙ ............................ 106 Садуакасова Л.О. КАСПИЙ АЙМАҒЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАСЫН ЛАСТАУДАН ҚОРҒАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ .................................. 111 Сабердинова А.А. ПОНЯТИЕ И ЗНАЧЕНИЕ ЗЕМЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА КАК СРЕДСТВА ПРЕДУПРЕЖДЕНИЯ ЗЕМЕЛЬНЫХ ПРАВОНАРУШЕНИЙ .................................................................................................................................................................................................. 114 Мухтарова С.М. К ВОПРОСУ О ПОНЯТИИ И СОДЕРЖАНИИ ПРАВОВОЙ КАТЕГОРИИ «ЗАГРЯЗНЯЮЩЕЕ ВЕЩЕСТВО» ..................................... 116 Жүсіпова Б. А. ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ (XVIII-XIX ғғ) .............. 120 Бектурганова А.Ә. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУ САТЫСЫ-ҚЫЛМЫСТЫҢ ІС ЖҮРГІЗУ САТЫСЫНЫҢ БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ .............................................. 122 Абдрахманов Р. ОСОБЕННОСТИ ПРАВОВОГО РЕЖИМА УЧАСТИЯ ИНОСТРАННЫХ ФИЗИЧЕСКИХ И ЮРИДИЧЕСКИХ ЛИЦ В ЗЕМЕЛЬНЫХ ОТНОШЕНИЯХ ПО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВУ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ................................................................... 125 Атагулов Б.Е. ПРИНЦИПЫ ОХРАНЫ ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ НА ТРАНСПОРТЕ ............................................................................................................. 129 Сматов И. ПРАВО ПОЛЬЗОВАНИЯ ЖИВОТНЫМ МИРОМ КАК ЮРИДИЧЕСКАЯ КАТЕГОРИЯ.............................................................................. 136 Сопыханова А.Б. РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЗАҢНАМАНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ............................. 139 Тұрғанбаева Л.С. ӨНЕРКӘСІПТЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУДЫҢ ТҮСІНІГІ ............................................................................................ 144 Қарабеков Қ.Ө. ТАРИХИ-МӘДЕНИ МАҚСАТТАҒЫ ЖЕРДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ..................................................................... 146 Тулеубаева Г.Ж. ЗОНИРОВАНИЕ ЗЕМЕЛЬ КАК ФУНКЦИЯ УПРАВЛЕНИЯ ЗЕМЕЛЬНЫМ ФОНДОМ (СРАВНИТЕЛЬНО-ПРАВОВОЙ АНАЛИЗ ОТЕЧЕСТВЕННОГО И ЗАРУБЕЖНОГО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВ) ................................................................................................................... 149 Cейдалиев Б.К. ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ШЕКТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ............. 152 Тәжіхан Ә. САТЫП АЛУ САТУ ШАРТЫ ЖЕР АЙНАЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ ....................................................................................................... 154 Шарипбеков Е.Е. ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПЛАТЕЖИ КАК СОСТАВНОЙ ЭЛЕМЕНТ ОХРАНЫ ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ: ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ..... 158 ГРАЖДАНСКОЕ ПРАВО Ермухаметова С.Р. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ ......................................................................................... 163 Атаханова С.К. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ БАСТАУЫ РЕТІНДЕ............................................................................................................................................................................ 167 Бигалиев Б.А. ТАУАР БЕЛГІЛЕРІ МЕН ЖОСЫҚСЫЗ БӘСЕКЕ АРАҚАТЫНАСЫ ТУРАЛЫ БІРЕР ОЙ........................................................................... 169 Кибанова Е.Э. ДОГОВОР КАК ОСНОВАНИЕ ДЛЯ ПЕРЕДАЧИ РЕБЕНКА НА ВОСПИТАНИЕ В ПРИЕМНУЮ СЕМЬЮ........................................... 170 Анасова Л. ДОГОВОР БАНКОВСКОГО ВКЛАДА ..................................................................................................................................................................... 175 Койшыбайулы К. АНГЛИЙСКОЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО О НЕСОСТОЯТЕЛЬНОСТИ ............................................................................................................. 183 Чередниченко Е. М. ПРАВОВАЯ РЕГЛАМЕНТАЦИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СОВЕТА ДИРЕКТОРОВ В АКЦИОНЕРНЫХ ОБЩЕСТВАХ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ..................................................................................................................................................................................... 186 Акшолакова А.М. ПОНЯТИЕ И ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА НЕДВИЖИМОГО ИМУЩЕСТВА ПО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВУ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН .................................................................................................................................................................................... 188 НАЛОГОВОЕ И БЮДЖЕТНОЕ ПРАВО Порохов Е.В. ИНСТИТУТ НАЛОГОВОГО ПРЕДСТАВИТЕЛЬСТВА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН.............................................................................. 193 Чингисбаева А.Е. НАЛОГОВЫЙ КОДЕКС О НАЛОГООБЛОЖЕНИИ КРЕСТЬЯНСКИХ (ФЕРМЕРСКИХ) ХОЗЯЙСТВ .................................................... 200 Асан Д.С., Мұстафаев С.Т. ЭКОНОМИКАНЫ ТҰРАҚТАНДЫРУДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТ ПЕН НЕСИЕ ҚАТЫНАСТАРЫН БАҚЫЛАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ........................................................................................................................................................................ 203 Шарипбеков Е. Е. ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ФОНДЫ И ПРАВОВОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ......................................................................................... 207 УГОЛОВНОЕ ПРАВО И КРИМИНАЛИСТИКА Шайкенова С.Т. ПРОИЗВОДСТВО В СУДЕ С УЧАСТИЕМ ПРИСЯЖНЫХ ЗАСЕДАТЕЛЕЙ В КАЗАХСТАНЕ: ПУТИ ДАЛЬНЕЙШЕГО РАЗВИТИЯ НАУКИ И ПРАКТИКИ ......................................................................................................................................................................... 210 Бисенова М.Қ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЖАСЫРЫН НИЕТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ ................................................................................. 212 Нұрмұханбет Д.Ы . КӨЛІК ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ............................................................................................................................... 215 Сокурова Э.Ж. НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМНЫЕ ВОПРОСЫ ОСВОБОЖДЕНИЯ ОТ УГОЛОВНОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ПО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВУ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ................................................................................................................ 222 Абсаттаров М.Р. НАЗНАЧЕНИЕ НАДНАЦИОНАЛЬНОГО СУДА В ЕВРОПЕЙСКОМ СОЮЗЕ ............................................................................................... 226 Сопубекова Н.Т. НАСИЛЬСТВЕННЫЕ ПРЕСТУПЛЕНИЯ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ: РОЛЬ КРИМИНОЛОГИЧЕСКОГО МОНИТОРИНГА В СИСТЕМЕ ПРОФИЛАКТИКИ И ПРЕДУПРЕЖДЕНИЯ ................................................................................................................................... 233 Абенова Г.Ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПАРАҚОРЛЫҚҚА - СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСКЕ АРНАЛҒАН ІС-ШАРАЛАРДЫҢ КӨРІНІСІ .................................................................................................................................................................................... 236 Алтаев Е.А. ЗНАЧЕНИЕ И ПРИЗНАКИ ПЕРЕКРЕСТНОГО ДОПРОСА В СУДЕБНОМ СЛЕДСТВИИ .......................................................................... 239 Жуманазаров Н.А. УГОЛОВНО-ПРАВОВАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ МЕДИЦИНСКИХ РАБОТНИКОВ ЗА ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЕ ПРЕСТУПЛЕНИЯ ПРОТИВ ЛИЧНОСТИ И ЗДОРОВЬЯ ...................................................................................................................................... 242 Карашева А.Р. РАЗВИТИЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬНОЙ БАЗЫ ИНСТИТУТА НАБЛЮДАТЕЛЕЙ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН ...................................... 245 Жумабаева К.Ж. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ТРАНСҰЛТТЫҚ ҰЙЫМДАСҚАН ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚПЕН ЖӘНЕ ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕСУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ....................................................................................................................................................................................... 250 Рахимжанова Г.М. НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УГОЛОВНО-ИСПОЛНИТЕЛЬНЫХ ИНСПЕКЦИЙ В СВЕТЕ ГУМАНИЗАЦИИ ИСПОЛНЕНИЯ УГОЛОВНЫХ НАКАЗАНИЙ ........................................................................ 252 Избасаров А.О. ҚОРҚЫТЫП АЛУШЫЛЫҚТЫ ОНЫМЕН АРАЛАС ҚЫЛМЫСТАР ҚҰРАМЫНАН АЖЫРАТУ ЖӘНЕ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ ........................................................................................................................................................ 256 Ашимова Э. А ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ ........................................................................................................................... 259 Инамжанова Н.С. РОЛЬ ТРЕТЕЙСКОГО СУДА В СУДЕБНОЙ СИСТЕМЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН .............................................................................. 262 Таубаев Б. Р. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨРІНІС НЫСАНДАРЫ ............................ 265 Жұмаділова М. А. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕС-БАЯНДЫ БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ ............................................................................................... 270 Анзельм К.А ПРАВОВЫЕ И ОРГАНИЗАЦИОННО-ХОЗЯЙСТВЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЭКСПЛУАТАЦИИ ВНУТРИХОЗЯЙСТВЕННОЙ ОРОСИТЕЛЬНОЙ СЕТИ НЕГОСУДАРСТВЕННЫМИ ВОДОДАТЕЛЯМИ ..................................................................................................... 273 Шакишев К.Д. ПРОБЛЕМНЫЕ АСПЕКТЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЗЕМЕЛЬНОГО КАДАСТРА: МЕХАНИЗМ РЕАЛИЗАЦИИ................................276 СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ ..................................................................................................................................... 280 Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009 5 ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ИСТОРИИ ПРАВА Н.Ө. Өсеров ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫН ӨРКЕНИЕТТІЛІК ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ИДЕОЛОГИЯМЫЗДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МАҢЫЗЫ МЕН ОРНЫ Қазақ халқы өзінің көне дәуірлерден басталатын тарихы, адамгершілік пен ұлағатты тағылымдарға толы рухани-мәдени қазыналары бар халық, әлемдегі өзге халықтар мен ұлттар алғашқы тобырлық тіршіліктен бас көтерген кездерде бірін-бірі аяусыз құл етіп қанап, бір-бірінің құқықтарын аяққа езіп, теңдікті, әділдікті, еркіндікті, бостандықты жоқ қылып жатқан кездің өзінде- ақ ата-бабаларымыз ақ пен қараны ажыратып, обал мен сауапты терең түсініп, еркіндік, теңдік, бостандық, әділеттік, адамгершілік секілді категорияларды ту етіп көтеріп, нағыз демократиялық сипаттарға толы қағида-ережелерін жасап, тұрмыс-тіршіліктерін осы қағидаларға сүйеніп алып барып, өмір сүріп жатты. Бұл дәріптеу емес шындық. Ата-бабаларымыздың өмір сүруінің бастаулары - пәк, таза, мөлдір, иірімі терең де тұңғиық, өн бойы толы дүниесаулық өнеге мен үлгі. Өкінішке орай, әлем жұртшылығын таңдандыратын осынау алтын қазыналар әртүрлі себеп- салдар нәтижесінде тарих сахнасынан ысырылып, елеусіз қалып келді. Тек еліміз өз тәуелсіздігін алып, егеменді мемлекет болғаннан кейін елеусіз қалып келген асыл мұраларымызды өгейсітпей өз ұрпақтарына қайта қайтаруға мүмкіндік туып отыр. Қазіргі жүріп жатқан жаһандасу процесі көлеңкеде қалып қойған халықтар мен ұлттарды жұтып, өз болмыстарынан айыруы оп-оңай. Мұндай қауіптен құтылудың бірден-бір жолы әрі қорғанышы, ұлттық қасиеттерін сақтап, ұрпақ бойына сіңірген, өміршеңдігі мен тұтастығына қуат беретін идеология қалыптастырғанда ғана сақтауға болады. Ал көлеңкеде қалып қоймай, бүгінгісі мен болашағының мызғымас қажеттілігін алдын ала ойлап, өздерінің өткендерін бүгінгі күнмен сабақтастыра зерделегендердің қобалжитын реті жоқ. Қайта оларды бойға сіңіру мемлекет идеологиясының негізін құрайды, оны әлемге паш етеді. Себебі, жаһандасу процесі барлық халықтар мен ұлттардың өзара тіл табысуының кілті – тұрмыс-тіршілік қағидаларын демократияландыру, ақпараттар ағынын жиілету, заңдарын гуманизациялау деп санайды. Ал дәстүрлі қазақ қоғамындағы өркениеттілік идеялар жаһандасу қойып отырған талаптарды қанағаттандырады. Еуразия деп аталатын ұлан-асыр кең аумақта шаруашылық пен тұрмыстық, дүниетанымдық ой-сезімдер ерте оянып, адамзат баласы армандаған рухани-мәдени бітім-болмыстарын жаратты. Оны ұрпақтан- ұрпаққа қасиеттеп табыстап, дамытып отырды. Өйткені бұл мұралар адамзат өркениетімен өзектес, етене жақын әрі қажетсінулерін қанағаттандыр алатын алтын қазыналар еді. Мұны жақсы түсіне алған әрі бұл алтын қазыналардың қайта түлеуіне бас болып жүрген академик С.З. Зиманов «Бір кездері ежелгі қазақ даласындағы ұрпақтар мұрасы болып табылатын заңдылық пен әділ соттың «Алтын ғасыры» қайтадан біздің тарихымыздың алтын бетіне айналуда және болашақта жалпы өркениеттік мұрасына да айналар деген үміт бар» [1, 10 б.] деп жазуы жайдан-жай емес. Кез келген өмірлік қағида-ережелер бірден алтын қазына болуы екіталай. Ал дәстүрлі қазақ қоғамында жаратылған қағида-ережелер мен өркениеттілік идеялар қоғамдық құрылыс ұзақ тарих жолында дамып не құлдырауына қарамай, беделі мен қызметі өміршедігін көрсете алды. Көшпелілердің рухани-мәдени мұралары өзінің үш мың-жылдық тарихында шыңдалып, биік дәрежеге көтерілді. Мұндай биік дәрежеге жетуге, әрине, кең даладағы еркіндік, адам құқығын қастерлей білу, әділеттік пен заңдылықты бекем ұстану әсер етті. Көшпелілердің таным-түсінігі орасан кең болып, өмір сүруін жеңілдетті. Адам қасиеттерінің ең асылдары өмір салтына айландырылып, қабілет-күші мен ақыл-парасат өзара үндесіп жатты. Сол дәуірлерде қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер қоғамдық қатынастарды реттеуде, үйлестіруде зор қызмет атқарды әрі әлі ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009 6 де атқаруға бейімді. Өйткені олардың бәрі де қоғам мүддесімен үндесіп жатыр. Адам құқығын терең түсіну, адамды құрметтеу, «адам күні адаммен» екенін білу, сол үшін кез келген адамды жатсынбай, бауырына тарту, туысқандық сезімді жоғалтпау дүние-малға қызықпау, еркіндікті, теңдікті, әділдікті, бостандықты бірінші орынға қою көшпелі өмір салтының бұлжымас заңына, қағида-ережесіне айналды. Ата-ананы сыйлап-құрметтеу, сіз-біздік, жаңа түскен келіннің ізеттілігі, қонақжайлылық іспетті сұлу қасиеттер – сол өмір салтының жемісі. Табиғаттың өзі көшпелілердің танымдық сезімін, ой-өрісін ерекше кемелдендіріп жетілдірді. Қоршаған орта, кең дала ой-сезімдерінің шарықтап өсуіне көп әсер етіп, адам мен табиғат, қоғам мен адам және олардың арасындағы қарым-қатынас, адам өмірі мен мәні, адам құндылығы өмірдің мәңгілік емес екендігі, адам адаммен ғана адам екендігі жайлы ойланып-толғануға мәжбүр етті. Бұл фәнидің жалғандығы күні ертең жинаған мал-мүлкін бір тиын, ажалға ара түсе алмайтынын ұғынуға жол ашты. Сондықтан да көшпелілер мал-дүниеге қызықпады. Оны қолдың кірі немесе бір жұттық деп санады. Адам өмірге келгеннен соң адами құндылықтарға: ар-ұятқа, намысқа, абыройға ие болуы тиіс. Ал олардан арылу, жоғалту адамдық болмыстан айырады деп санап, сол үшін «малым - жанымның садағасы, жаным - арымның садағасы» деп абырой-намысты бірінші орынға қойды. Әрине, абырой- намысты сақтайтын күш – әділдік, қайырымдылық, адамгершілік, имандылық. Бұл категорияларды бұлжытпау сақтау үшін тәртіп, түзу жолды нұсқайтын қағида-заңдар қажет болды. Мұны қалыптастыру ұзақ мезгілді қажет етті. Қоғамдық ойлау шеңбері отбасынан басталып, қоғам мен қауымдастық тарапынан қатты қадағаланды. Міне, осы өркениеттік идеялардан барып әдет-ғұрып құқық жүйеміз қалыптасты. Көшпелілердің ойлау қабілеті тұрмыс-тіршіліктің барлық салаларымен қабысып, араласты, белсенді рөл ойнады. Нәтижеде көрініс тапқан тәртіптік құқық нормалары баршаның орындауларына міндеттелді. Әрі бұл міндет зорлық-мәжбүрлеу әдісі арқылы емес, өз ризалықтарымен орындалды. Көшпелілерде қоғамдық тәртіп басты орынға қойылып әрі біркелкілігімен, сабақтастығымен, ізгіліктігімен сипатталды, ал құқықтық өмірі тікелей дүниетанымдық ой-сезімдерімен араласып, ажырамастай сомдала түсті. Бұл көшпелілердің өмір сүруін жеңілдетті, бір-біріне жат емес, баршасы да адам екенін айғақтап, бірін-бірі жатсынбады. Ол жолында көптеген нығайтқыш механизмдер ойластырылды. Оның алғашқысы – туыстық. Оны нығайту үшін жеті атаға дейін қыз беріп, қыз алыспауды қағида етті. Бұл әрбір ұрпақтың екі жүз жылдан артық туыстығын айғақтады. Ол аз дегендей қызды алысқа аттандырып, алыстан қыз алып, дәстүр-салтын ғана байытпай, құда- жетжаттығын, алыс елмен аралас-құраластығын арттырды, құданы мыңжылдық деп құдайындай сыйлады. Арадағы сыйластық-татулық үзілмейтін желілерді ойластырды. Барған қыз сол жаққа сіңіп кететін етіп «әмеңгерлік» заңын қалыптастырды. Одан қала берді нағашы-жиен, дос-жаран секілді желілерді ширата түсіп, үзілуіне жол бермеді. Нәтижеде қалың ел жымдасып, ынтымағы арта түсті. Мұндай қағида-ережелерсіз ұлан-асыр кең далада тіршілік ету қиынға соғар еді. Көшпелі қоғамда тәртіптілікті қадағалау мен реттеу маңызды болғандықтан, бұл іспен елден озып шыққан, логикалық ойлау және шешім шығару әдісі мол, тілге жүйрік, әділ билер ғана айналысты. Біз билердің ерен қызметі мен атқарған рөлін тәптіштеп айтып жатпай-ақ қояйық, оны оқушылардың өздері де жақсы біледі. Билер өмірге әкелген қағида-ережелер қоғам көкейінен шығып, оның бастаулары пәк, демократиялық сипаттарды иеленді. Сондықтан да ол қағида-ережелер ұрпақ тәрбиесінде, ел басқару жүйесінде дау- дамайларда, күрделі істерді шешуде, тіпті ас пен тойда сақталынып, өткенімен сабақтастырыла жиналған тәжірибелерде қорытылып, дамытылып, екшелген түрі үнемі үздіксіз қолданыста болып, екінші жағынан тағлымдық-танымдық әрі тәрбиелік рөл атқарды. Сөйтіп, қазақтың ежелгі құқық жүйесі, ұзақ дәуірлер мен адамгершілігін, тәуелсіздігін қорғап, тұтастығын сақтады. Осы арада Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың: «Біз өзіміздің арғы-бергі ата-бабаларымыздың жүздеген буынының қалдырған өсиетін ақтап, мұраларын сақтап, молайта беру жолында топтасуға тиіспіз» [2, 77 б.], - дей келе, - «Ендігі жерде біз бәріміз бір атаның – қазақ халқының ұлымыз. Ендігі жерде бәріміздің де туған жеріміз біреу - ол жалпақ Қазақ даласы» [2, 87 б.], - деуі немесе, «Бүгінгі қазақ қауымына аса қажет нәрсе - өзіміздің намысшылдық дәстүрімізді дамыту» [2, 92 б.], - дей отырып, - «Жастарымыз салт-дәстүрімізді көздің қарашығындай бағып жүретін, көптің көкейіне үміт отын жағып жүретін, адамзаттың озық ой көгінде ағып жүретіндей болуы тиіс» [2, 122 б.], - деуінің өзі мемлекеттік идеологиямыздың қандай сипатта болуы керектігін көрсетіп тұрғаны жоқ па? Қазіргі кезде мемлекеттік идеология төңірегінде әртүрлі пікірлер айтылып, талқыланып жатыр. Біздіңше ата-бабаларымыздың ұлылығын, ірілігін өзіміз танып алып, өзгелерге де таныту, ұлттық биік сананы жоғары көтеріп, былғанбаған түйсік пен ар-ұятты биік деңгейге көтеру керек. Ұлттық мәні зор қағида-ережелерімізді ұрпақтар бойына сіңіріп, құқықтық санамызды көтеруді қолға алған жөн. Қазіргі жауапкершілік пен жаза түрлерін қайта қарап, сот жүйесіне күрделі өзгерістер енгізу, сот Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009 жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|