Казахский национальный
жүктеу/скачать 2,7 Mb. Pdf көрінісі
|
75 тұлғаларының шешімдеріне жасалғанарыздарын қарауға және олар бойынша тиісті шаралар қолдануға; - мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны сақтауға, өтінішті қарау нәтижесінде мәлім болған құпия сипаттағы ақпаратты жария етпеуге; - арыз берушімен қарым-қатынаста ықылас пен әдеп танытуға; - өтініштерді қару барысында әділ болуға және алаламауға; - өзін қорғауды өтінетін адамның құқықтарын жүзеге асыруға кедергі келтіретін қандай да бір іс-әрекеттер жасамауға міндетті. Снымен қатар жыл сайын ҚР Президентінің қарауына өзінің қызметі туралы есеп табыс етеді. Уәкілдің ден қою актілері ұсынымдар болып табылады. Өтініштерді тексеру нәтижелері бойынша Уәкіл іс-әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) арыз берушінің құқықтары мен бостандықтарын бұзған лауазымды тұлғаға бұзылған құқықтарды қалпына келтіру үшін қолдануға тиісті шараларға қатысты ұсынымдар жібереді. Уәкілдің ұсынымдарын алған лауазымды тұлға олар келіп түскен күннен бастап бір айдың ішінде ұсынымдарды қарауға және оларды қараудың нәтижелері туралы хабарлауға міндетті. Ұсынымын қабылдамаған жағдайда лауазымды тұлға өз шешімінің мәнісін дәлелдеуге міндетті [3]. Ережеге сәйкес, ұсыныстар азаматтардың хаттарын тексеру нәтижелері бойынша Уәкіл қабылдайтын негізгі акті болып табылады. 2008 жылы құзырлы мемлекеттік органдарға осындай 12 ұсыныс, солардың ішінде Бас прокурорға, қорғаныс, ішкі істер министрлеріне, Астана қаласы, Атырау, Шығыс Қазақстан, Ақмола, Қарағанды облыстары әкімдеріне жіберілді, онда атап айтқанда, әскери қызметшілердің, соғыс мүгедектерінің, балалардың, кәсіпкерлердің және белгілі бір жерлерде тұратын топтардың заңды құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы туралы көрсетілген. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау және денсаулық сақтау министрлерінің атына олардың ведомстволарында орын алатын адам құқықтарын жүйелі түрде бұзушылықтарды жою туралы ұсыныстар жіберілді. Бұл ретте ұсыныстарда қалыптасқан жағдайларды шешу жөнінде нақты ұсыныстар мен көзқарастар мазмұндалған. Барлық көрсетілген ұсыныстар азаматтардың Уәкіл атына келген хаттарды тексеру барысында анықталған нақты заң бұзушылық фактілеріне негізделген. Уәкіл 2008 жылдың есепті кезеңінде алдыңғы практикадан ерекше құқықтық тақырыптың шегінен асатын, бірақ Омбудсменнің пікірінше, жалпы мемлекеттік маңызы бар ұсыныстарды да берді. Атап айтқанда, ҚР Президентінің Әкімшілігіне ішкі миграция және оралмандарды орналастыру саласындағы келеңсіз үрдістерге қатысты және Қауіпсіздік кеңесіне ұлттық қауіпсіздік мәселелеріне қатысты шет елдердегі қазақстандықтардың құқықтарын қорғау механизмін әзірлеу мәселесі бойынша берілді. Осыған байланысты жоғарыда аталған мәселелер кейін өздерінің көкейтестілігін және олар бойынша тиісті шешім қабылдау қажеттігін көрсетті. Уәкілдің анықталған адам құқықтарын бұзушылықтар бойынша әрекеттері мен қабылдап отырған шаралары мемлекеттің халықаралық шарттарды ратификациялау кезінде немес ұлттық заңдарды қабылдау кезінде өзіне жүктеген міндеттерін орындау жөніндегі жауапкершілікті ауыстыруды болжамайтыны сөзсіз. Мемлекеттің құқықтық жүйесінде Уәкілге мемлекеттік органдардың құқықтық қорғау функцияларын толықтыру және нығайту рөлі берілген. Сонымен бірге оларға жіберілетін шара қолдану актілеріне «Әкімшілік процедуралар туралы» Заңның 12-бабының 4-тармағы және Уәкіл туралы ереженің 26-тармағы бұзыла отырып, жиі тепе тең емес, яғни хат арнап жіберілген және есеп жіберу міндетіне жататын лауазымды адамдардан емес басқалардан жауаптар келген. Сондықтан, көп жағдайларда олардың сипаты формальды болады. «Әкімшілік процедуралар туралы» Заңның 12-бабының 6-тармағымен және Уәкіл туралы ереженің 26- тармағымен көзделген Уәкілдің ұсыныстарын қарау мерзімдерінің бұзылу фактілері де орын алады . Уәкілдің ұсыныстарын орындаудан бас тарту фактілері кездескен жоқ [4]. Көбіне ҚР Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінен алынған сауалдарға қатысты жауаптар мерзімін бұзды (19-дың 5-і мерзімін бұзды), әкімдіктер (65-тің 9-ы мерзімін бұзды), ҚР Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет (43-тің 3-і бұзды), Бас Прокуратура (170-тің 6-ы мерзімін бұзған) [5]. Арызда құқықтары мен бостандықтары бұзылған арыз берушінің немесе арыз берушінің заңды өкілінің қолы қойылып және тегі, аты-жөні мен мекен-жайы немесе жұмыс орны туралы мәліметтер қамтылуы, арыз берушінің пікірі бойынша оның құқықтары мен бостандықтарын бұзған немесе бұзушы шешімдердің немесе іс-әрекеттердің (әрекетсіздіктің) мән-жайы баяндалуы тиіс. Арыз ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009 76 берушінің талаптарын растайтын құжаттар мен өзге де материалдар шағымға қоса беріледі. Уәкіл шағымды қарауға қабылдай отырып, арыз берушіге оның өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауда пайдалануға құқығы бар тәсілдер мен құралдарды түсіндіреді және шағымды мәні бойынша өз құзыретіне жататын тиісті органдарға арыз беруге қақылы. Уәкілдің қызметін мемлекеттік мекеме болып табылатын, ҚР Мемлекеттік елтаңбасы бейнеленген мөрі мен бланкілері және мемлекеттік тілде жазылған өзінің атауы, сондай-ақ банк мекемелерінде тиісті шоттары бар Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық қамтамасыз етеді. Ұлттық орталықтың басшысын қызметке Уәкіл тағайындайды және қызметтен босатады. Ұлттық орталықтың қызметі Уәкілдің ұсынысы бойынша ҚР Президенті бекіткен Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық туралы ереженің негізінде жүзеге асырылады. Ұлттық орталық Уәкіл қызметін ақпарыттық-талдау, ұйымдық-құқықтық және басқа да қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ұлттық орталықтың қызметкерлері өз қызметін мемлекеттік қызмет туралы заңнама негізінде жүзеге асыратын мемлекеттік қызметшілер болып табылады. Уәкілдің жанынан консультативтік-талдау функцияларына ие және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында жұмыс тәжірибесі бар адамдардан тұратын сарапшылар кеңесі құрылуы мүмкін [6]. Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл туралы ережеде қазақстандық омбудсманның құқыққорғаушылық қызметін ұйымдастырудың негізгі қағидалары, оның қызметі мен өкілеттіктері бекітілген. Омбудсман қазметінің басты ерекшелігі оның делдалдық сипатында. Бір жағынан, ол азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғаса, екінші жағынан, ол мемлекет пен азамат арасындағы сенімгершілікті орнату үшін билік органдарының әр түрлі әрекетін азаматтарға жеткізіп отырады. Әлемдік тәжірибеде адамдардың өзге билік органдарына қарағанда өз құқықтарының сақшысы қызметін атқаратын омбудсманға үлкен сеніммен қарайтынын көрсетіп отыр. Бұл адамдардың омбудсман арқылы бүкіл мемлекетке деген сенімнің ұлғаюына жол ашады деген сөз. Көңіл бөлетін мәселе, қазақстандық омбудсманның қызметі тек азаматтардан шағым қабылдаумен шектелмейді. Ол өз құзырындағы мәселелер бойынша азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге байланысты шараларды іске асырады. Омбудсман тиісті мемлекеттік органдарға істі тексудің нәтижелеріне негізделген фактілерді және ұсыныстарды енгізуге, қажет болған жағдайда Парламентке және Үкіметке елдегі адам құқықтарының сақталуы жағдайын мәлімдеуге құқылы. Бұл қызмет адам құқығын сақтаудағы жариялылықты және мәселелермен қалың бұқараның таныс болуын қамтамасыз етеді. Қазақстандық омбудсменнің мәртебесі және өкілеттіктері төрелік етуші соттардың қызметіне, құқық қорғау органдарының процессуалдық және жедел іздестіру жұмыстарына кедергі жасалмайтындай етіп құрылған. Сонымен қатар сот және құқық қорғау органдары секілді омбудсман, негізінен, жалпы құқықты емес, адамның жеке құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін қалыптасқан. Осы орайда өзге институттарға қарағанда омбудсманның азамат пен мемлекет арасындағы даулы мәселелерді шешуге барынша бейімделгенін байқауға болады. Ол өзінің болмысы бойынша өзге құқық қорғау органдарын алмастыра алмайды, керісінше қолда бар құқық қорғау ұйымдарының жүйесін толықтыра түседі. Сонымен қатар ұлттық омбудсман адам құқықтары саласында әрекет етуші заңдылыққа талдау жасау міндеті жүктелген және адам құқықтарын қорғаудың формалары мен тәсілдерін жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды әзірлеуге қатыстылығы көзделген. Бұл қызметтің тиімді іске асуы үшін адам құқықтары жөнінде ұлттық орталық құрылды. Омбудсман институты қызметінің икемділігі азаматтардың шағымдарын қарауда формализмге берілуге тегеурінді тосқауыл бола алады. Бұл таңда бұл қызметтің таптырмайтын жетістік екені рас. Яғни, Қазақстанда адам құқығын қорғаудың жаңа құралын енгізу заман талабынан туындап отыр. Жалпы, мемлекеттік органдардың өкілеттіктері кеңейген сайын, азаматтарды мемлекеттің өктемдігінен қорғайтын механизмдердің күшейе түсуі керектігі заңдылық. Қазақстанда адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің қызмет етуі адам оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары қымбат қазына деп танылатын демократиялық, құқықтық мемлекетті құру жолындағы еліміздің әлімдік стандартқа лайық болуға ұмтылғандығының дәлелді көрінісі [7]. 1. ҚР Президентінің 2002 жылғы № 947 Жарлығымен бекітілген «Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл туралы» Ереже // САПП РК. – 2002. - №328. 2. ҚР Президентінің 2002 жылғы № 947 Жарлығымен бекітілген «Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл туралы» Ереже // САПП РК. – 2002. - №328. 3. Сонда. 4. 2008 жылғы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің жылдық есебі // www.ombudsman.kz . 5. 2007 жылғы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің жылдық есебі // www.ombudsman.kz . Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009 77 6. ҚР Президентінің 2002 жылғы № 947 Жарлығымен бекітілген «Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл туралы» Ереже // САПП РК. – 2002. - №328. 7. Айтхожин К., Қанағатова Қ. Омбудсмен институты - бұзылған құқықты қалпына келтірудің тегеурінді тетігі // Заң газеті. 2003ж. № 20 *** Article is described the role of the representative of human rights in the advanced democratic-lawful state. *** В данной статье описана роль уполномоченного по правам человека в развитом демократично-правовом государстве. А.Р. Карашева РАЗВИТИЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬНОЙ БАЗЫ ИНСТИТУТА НАБЛЮДАТЕЛЕЙ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН Законодательство о выборах, к которому относятся Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 года, Конституционный Закон Республики Казахстан от 28 сентября 1995 года З{ 2464 “О выборах в Республике Казахстан”, а также иные законодательные и подзаконные акты, является юридической основой деятельности наблюдателей [1]. Соблюдение законодательства о выборах, избирательных и других прав человека и гражданина, а также правильное применение законов и других нормативных правовых актов составляют предмет наблюдения на выборах. Кроме того, нормативные правовые акты очерчивают права и обязанности наблюдателей, обуславливают методы их работы, устанавливают границы их деятельности, определяют содержание деятельности наблюдателей. Обращаясь к законодательству, к соответствующим статьям и пунктам закона, наблюдатель в состоянии доказать факт нарушения закона, а зачастую и найти способы устранить нарушение. В этой ипостаси законодательство является инструментом в деятельности наблюдателей. Статус и полномочия наблюдателей в Казахстане впервые были определены Конституционным Законом Республики Казахстан от 28 сентября 1995 года Х 2464 “0 выборах в Республике Казахстан”. В указанный Конституционный Закон о выборах изменения вносились 9 раз: дважды в 1998 году, дважды в 1999 году, последовательно в 2004, 2005, 2006, 2007 годах, и, последние - в 2009 году [2]. Из вышеуказанных изменений непосредственно институт наблюдателей затрагивали лишь изменения, внесенные 6 мая 1999 года, 14 апреля 2004 года и 19 июня 2007 года. Ниже мы проследим развитие института наблюдателей через анализ законодательных актов, внесших соответствующие изменения в конституционный Закон о выборах Республики Казахстан. Уже первоначальный текст Закона в редакции 1995 года (ст. 39, ст. 40, ст. 41, ст. 42) предусматривал, что по одному наблюдателю от общественных объединений Республики, наблюдатели иностранных государств и международных организаций, аккредитованные при соответствующей избирательной комиссии вправе присутствовать: - при открытии участков и пунктов для голосования (п.3 ст.40); при проведении голосования на каждом участке, пункте для голосования (п.5 ст.42); - при проведении голосования вне помещения для голосования (п. 6 ст. 41) [3]. В Законе о выборах в редакции 1995 года отмечалось, что: - полномочия наблюдателей должны быть удостоверены в установленном Центральной избирательной комиссией порядке (п. 3 ст. 40, п. 5 ст. 42); - вмешательство наблюдателей в работу избирательных комиссий не допускается (п.3 ст.40); - в помещениях для голосования наблюдателям должна быть обеспечена возможность наблюдать за избирательными урнами (п. 1 ст.39); - наблюдателям запрещается оказывать помощь избирателю в заполнении избирательного бюллетеня (п/п 5 п. 1 ст.42) [4]. Конституционным Законом от 6 мая 1999г. статья 43 Конституционного Закона о выборах была дополнена важным положением о том, что наблюдатели вправе присутствовать при вскрытии урн и подсчете голосов [5]. Изменениями от 14 апреля 2004г. (ст.20- 1) впервые было предусмотрено, что: - наблюдатели вправе присутствовать на всех стадиях избирательного процесса, а также на заседаниях избирательной комиссии. - наблюдатели вправе получать в избирательных комиссиях любую информацию об избирательном процессе. - никто не может ограничить предоставленные Конституционным законом о выборах права наблюдателей [б]. Редакция 2004 года расширила круг наблюдателей, изменив формулировку наблюдатель от “общественного объединения” на «наблюдатель от политической партии, общественного объединения, некоммерческой организации Республики Казахстан» [7]. Изменениями, внесенными в Конституционный закон о выборах 14 апреля 2004 года, впервые были четко выделены и закреплены права и обязанности наблюдателей. В соответствие с Законом о выборах в редакции 2004 года наблюдатели обладали следующими ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009 78 правами: 1) присутствовать на заседании избирательной комиссии; 2) знакомиться со списками избирателей, получать информацию о количестве избирателей, принявших участие в голосовании, в том числе в голосовании вне помещения для голосования; 3) находиться в помещении для голосования соответствующего избирательного участка (включая избирательные участки, образованные в воинских частях, на судах, принадлежащих Республике Казахстан, в домах отдыха, на участках отгонного животноводства, в следственных изоляторах и изоляторах временного содержания и др.) во время проведения голосования и подсчета голосов; 4) сопровождать переносные избирательные урны, в том числе находиться в транспортном средстве во время их перевозки; 5) наблюдать за ходом голосования, процедурой подсчета голосов и оформления результатов голосования на избирательном участке, в пункте для голосования в условиях, обеспечивающих возможность четкого обозрения всех перечисленных процедур; б) обжаловать решения, действия (бездействие) соответствующей избирательной комиссии и (или) ее членов в вышестоящую избирательную комиссию или в суд; 7) присутствовать при проведении голосования избирателей вне помещения для голосования в случае невозможности их прибыть в помещение для голосования; 8) присутствовать при подсчете и погашении членами участковой избирательной комиссии неиспользованных избирательных бюллетеней; 9) делать фото-, аудио- и видеозаписи, не мешая ходу голосования и подведению его итогов; 10) после проведения голосования знакомиться с протоколами избирательной комиссии об итогах голосования, получать их заверенные копии; 11) обращать внимание членов избирательной комиссии на нарушения требований Конституционного закона, вручать им соответствующие письменные заявления, акты о нарушениях и получать отметки о вручении [8]. Согласно Закону о выборах в редакции 2004 года наблюдатели несли следующие обязанности: 1) иметь при себе документы, удостоверяющие их личность и полномочия; 2) не вмешиваться в избирательный процесс, в процедуру подсчета голосов и принятия решений избирательной комиссией; 3) не предпринимать действий, препятствующих работе избирательной комиссии; 4) выполнять требования членов избирательной комиссии по соблюдению правил поведения на избирательном участке, установленных соответствующей избирательной комиссией; 5) основывать свои замечания на документированных, действительных и поддающихся проверке фактах; б) соблюдать требования Конституционного закона о выборах и иного законодательства Республики Казахстан; 7) сохранять непредвзятость, не выражать предпочтения конкретному кандидату, политической партии [9]. Пункт б ст.4 1 Закона о выборах, предусматривавший, что наблюдатели вправе присутствовать при проведении голосования вне помещения для голосования был изменен в 2004 году с указанием, что: 1) члены участковой избирательной комиссии обязаны информировать наблюдателей о голосовании избирателей вне помещения для голосования; 2) наблюдатели вправе сопровождать членов избирательной комиссии при выезде для организации голосования вне помещения для голосования [10]. Вместе с тем статья 43 Конституционного Закона о выборах была дополнена следующими важными положениями: - в помещении для голосования столы, за которыми производится подсчет голосов, размещаются таким образом, чтобы обеспечивался обзор действий членов участковой избирательной комиссии со стороны всех присутствующих в помещении лиц; наблюдатели, присутствующие при подсчете голосов, наблюдают за подсчетом голосов на расстоянии и в условиях, обеспечивающих обозримость отметок в бюллетенях (п. 1); - по желанию лица, присутствующего в соответствии с Конституционным законом при подсчете голосов (т.е. в том числе и наблюдателю), ему выдается копия протокола, заверенная подписями председателя и секретаря комиссии и печатью избирательной комиссии (п.8, п.8-1) [11]. В 2007 году в Конституционный Закон о выборах были внесены следующие изменения: - статьи 20 и 20-1 были объединены в одну статью “Организация деятельности избирательных комиссий и обжалование их действий. Гласность в деятельности избирательных комиссий”; - в отдельные статьи 20-1 и 20-2 были выделены “Наблюдатели политических партий, общественных объединений, некоммерческих организаций Республики Казахстан” и “Наблюдатели иностранных государств и международных организаций, представители иностранных средств массовой информации” соответственно [12]. Таким образом, редакция Конституционного Закона о выборах 2007 года впервые четко разграничила категории и полномочия национальных и иностранных наблюдателей: - национальные - от политических партий, общественных объединений, некоммерческих организаций Республики Казахстан; - иностранные - от иностранных государств, международных организаций. действующая редакция Закона о выборах (п.8 ст.20), как и предыдущие (п. 4 ст. 20- 1 Закона о выборах редакции 2004 года), предусматривает, что в день голосования с момента открытия избирательного участка для голосования и до установления результатов голосования при подсчете голосов Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009 79 избирателей на избирательном участке вправе одновременно присутствовать только по одному наблюдателю от каждой политической партии, иного общественного объединения, других некоммерческих организаций Республики Казахстан. [13] Количественные ограничения на наблюдателей иностранных государств и международных организаций, как и в предыдущих редакциях Закона, не распространяются.В перечень прав наблюдателей политических партий, иных общественных объединений, некоммерческих организаций Республики Казахстан добавлено право наблюдать процедуру передачи протоколов о результатах голосования вышестоящим избирательным комиссиям [14]. Действующим Законом о выборах (после изменений, внесенных в 2007 году) установлено, что наблюдатели иностранных государств и международных организаций имеют право: 1) присутствовать на всех стадиях избирательного процесса; 2) получать в избирательных комиссиях информацию о ходе избирательной кампании; 3) доступа на избирательные участки во время проведения голосования и подсчета голосов; 4) встречаться с участниками избирательного процесса; 5) информировать членов избирательных комиссий о своих наблюдениях, выявленных нарушениях, вносить рекомендации; 6) делать публичные заявления; 7) наблюдать процедуру передачи протоколов о результатах голосования вышестоящим избирательным комиссиям [15]. Таким образом, в отличие от редакции Конституционного Закона о выборах 2004 года (п. 1 ст.20- 1), согласно действующей редакции Закона, только наблюдатели иностранных государств и международных организаций имеют право присутствовать на всех стадиях избирательного процесса (п/п 1 п.6 ст. 20-2). [16] Право получать в избирательных комиссиях любую информацию об избирательном процессе, в отличие от редакции Закона о выборах 2004 года (п.1. ст. 20-1), действующим Законом более не предусмотрено [17]. В то же время в перечне прав иностранных наблюдателей четко не оговорены такие важные права, как сопровождение переносных избирательных урн, присутствие при проведении голосования избирателей вне помещения для голосования, ознакомления с протоколами избирательной комиссии об итогах голосования и получение их заверенных копий, возможность произведения фото-, аудио- и видеозаписи. Вместо права обжалования иностранные наблюдатели могут информировать членов избирательных комиссий о своих наблюдениях, выявленных нарушениях, вносить рекомендации, а также делать публичные заявления. Обязанности национальных наблюдателей остались без изменений - такими же, как они были предусмотрены еще редакцией Закона от 2004 года. Касательно иностранных наблюдателей, по всей видимости, в связи с отсутствием у них права обжаловать решения, действия (бездействия) избирательной комиссии и ее членов в вышестоящую избирательную комиссии или в суд, также не предусмотрена обязанность основывать свои замечания на документированных, действительных и поддающихся проверке фактах. Сравнительный анализ действующего Конституционного Закона о выборах и международных документов показывает, что в целом законодательство о выборах Казахстана соответствует принятым на себя государством демократическим обязательствам, в том числе в рамках Организации по безопасности и сотрудничеству в Европе. Конституционный Закон о выборах Казахстана предоставляет возможность наблюдателям, как национальным, так и иностранным, осуществлять наблюдение за выборами на всех стадиях избирательного процесса - не только непосредственно в день выборов, но и во время избирательной кампании, при регистрации кандидатов, подсчете голосов, т.е. как в предвыборный, так и в поствыборный периоды, знакомиться с основными документами, затрагивающими интересы участвующих в выборах сторон. Наблюдатели как национальные, так и международные имеют право доступа ко всем избирательным процедурам, обладая возможностью организовать свою деятельность в достаточные сроки до начала выборов. С этой целью иностранные наблюдатели заблаговременно начинают процедуру аккредитации, а национальные наблюдатели предъявляют в избирательные комиссии письменный документ, удостоверяющий личность наблюдателя и заверенный печатью организации, направившей его. Наблюдатели могут беспрепятственно контактировать с кандидатами, политическими партиями, их доверенными лицами, избирательными комиссиями всех уровней, политическими партиями, СМI 4, избирателями, другими субъектами избирательного процесса для формирования собственного мнения, а затем - выражать его, основываясь на действительных и документированных фактах. Конституционный Закон Республики Казахстан о выборах не ограничивает прав ни национальных, ни иностранных наблюдателей в передвижении по всем регионам страны на протяжении всего избирательного процесса, включая день выборов. Иностранные наблюдатели обладают правом доступа на избирательные участки во время проведения голосования и подсчета голосов, правом присутствовать на всех стадиях избирательного процесса, а также делать публичные заявления. Национальные наблюдатели вправе находиться в помещении для голосования во время проведения голосования и подсчета голосов, наблюдать за ходом голосования, процедурой подсчета |