Казахский язык и л и т е р а т у р а в русской школе

стан о влен и и  вместе со своим  народом.
Вполне закономерным элементом романа выступает пейзаж, 
и л и   о б р аз  п р и р о д ы ,  к о то р ы й ,  к а к   в  л ю б о м   н а ц и о н а л ь н о м  
п р о и зв е д е н и и ,  и м е ет свою  н ац и о н ал ь н у ю  с п е ц и ф и к у ,  ряд 
важ н ы х  ф у н к ц и й   в  си стем е  р азви ти я  сю ж ета  и  характера, 
ангорских прием ов самовы раж ения в контексте соотнош ения 
ч ел о век а  и  п р и р о д ы .  П р о б л ем а  с о о тн о ш е н и я   ч ел о века  и 
природы решается писателем на фоне ш ирочайших cor ш ально- 
и сто р и ч ес к и х   к а р т и н   ж и зн и   к азахского   народа  н а   сты ке 
п о зд н е г о   ср е д н е в е к о в ь я   и  н о во го   в р е м е н и   и  и м еет  к а к  
ф и л о с о ф с к и й , так  и гум ан исти ческий  смы сл.
П е р в а я ,  са м а я   к о н к р е т н а я   и  т р а д и ц и о н н а я   ф у н к ц и я  
п ей заж а встреч ается, н о  н аш и м  наб.тю дениям,  редко.  Э го -  
п р и е м   п р о с т о г о   о п и с а н и я   п р и р о д ы ,  н о ,  к а к   и  в с я к и й  
н ш и о н ал ьн ы й  текст, его особый мир составляет национальная 
с и м в о л и к а ,  к а к   в  к азах ско м   о р и ги н ал е,  т а к   и  в  русских 
худож ественны х переводах.
Оригинал: 
“ О ттар ош кен , елсіз, ж ай ы н  аралда к атар-қ атар  
тізілгеп қ а з, үй рекгіц  үялары пда ағары п, доцгелепіп жататьпі 
ж үм ы рткалардай боп, ай астьш да м аң қи ы п , түпдіктері ж абы қ 
боз  ү й л е р  тү р.  А лты -ж еті  ү й   —  бір  үя.  О н -о н   бір  үй   -   бір 
үя. Т о р п е н -б е с т е н  бір үя ж асан, д о ш ел е н іп  түрган  ауьы дар 
д а б а р ”  /1 ,  2 6 9 -2 7 0 /.
В от  к а к   это  м есто  п ер ев ед ен о   у  русских  п ер ево д ч и ко в 
А .Б.  Н и к о л ь с к о й   и  А.А.  К им а.
А. 
Никольская: 
“В безм олвии н очи  кругам и возвы ш али сь 
б ел о сн еж н ы е куп ола ю рт,  словно гусины е и л и  ути ны е  яй ц а 
в  о гр о м н ы х  гн ездах н а к а к о м -т о  безл ю д н о м  острове,  -  там  
п я т ь -ш е с т ь ,  здесь — д е с я т о к ”  /2 ,  229/.
41

А.  Ким:  “ В безмолвии лунной ночи причудливо смотрелись 
белые ю рты — словно леж авш ие в тем ны х гнездах,  на к аком - 
то зачарованном островке, огромные гусиные яйца. Там кучка 
я и ц   и  п я ть -ш е ст ь  ш тук, тут гнездо с  ц елы й  д еся то к  я и ц ,  а в 
стороне — круж ок гн езд е четы рьмя-пятью  яй цам и  в каж дом 7’ 
/3 ,  346/.
О сновны м  тем ой ф рагмента оригинала и  художественного 
п еревода  стан о в и тся  о п и с ан и е  б ел о сн еж н ы х   ю р т в л у н н о й  
ночи.  О н и  уп одоблены  гусины м  яй ц ам  в гнезде.  К ак  видим , 
это чисто народны й, традиционны й взгляд писателя,  который 
в своем  худож ественны й сравн ени и  использовал п ривы чн ы е 
и  п о н я т н ы е   к а з а х с к о м у   н а ц и о н а л ь н о м у   в о с п р и я т и ю  
п ри ро д н ы е образы :  гусины е я й ц а  в  гнезде.
К ром е  э т о й ,  о с н о в н о й ,  ф у н к ц и и   п р о б л ем а  п ей заж а 
вы п о н яет ещ е д о п о л н и тел ьн ы е,  сущ ествен н ы е д л я зам ы сла 
ром ан а, ф ун кци и.
Т ак,  н а  стр ан и ц ах   “ П ути А б а я ”  п е й за ж  в ы п о л н я е т  одну 
или  ср азу  н е с к о л ь к о   ф у н к ц и й ,  к   к о то р ы м   м о ж н о   о тн ести  
т а к и е ,  н а п р и м е р ,  к а к :  а )  м е с т о   и  в р е м я   д е й с т в и я  
(пространственно-врем енной континуум),  которое  протекает 
в  о п р е д е л е н н ы х   к л и м а т и ч е с к и х ,  п р и р о д о с е з о н н ы х , 
ге о гр а ф и ч е с к и х   и  других  у сл о в и ях );  б)  п о д ч е р к н у т ь   п о  
контрасту или  по ан ал о ги и  внутрен н ие  п ер еж и ван и я героев 
и л и   п ер ед ать  с о с т о я н и я   сам о го   х у д о ж н и к а;  в)  р а ск р ы в  
посредством пейзаж а внутренний мир персонажа,  М .О. Ауэзов 
в ы я в л я ет  его  су щ ествен н ы е  х ар ак тер и сти к и ,  в ы я в л я я   его 
гум анистические и  идей но-нравственны е устрем ления.
К  первому примеру обозначенны х выш е ф ун кци й  пейзажа 
м ож но отнести следую щ ий.
42

Оригинал: “ Қ үн анбай  келген уақьпта елдің апды кыстаудан 
ки із  үй ге  ш ы ғы п  қ а л ға н .  Әр  қ ы ст ау д ы д  ж аи ы п д агы  т а қ ы р  
көгадцарда аздаған а қ  үйлер, қ о ц ы р  үйлер корінетін.  К ем пір- 
ш алы  бар үйлер там н ан  түгеЛ ары льш  ш ы қ и ай , ж астар ж а ш  
гана ты н ы с ы   к е ң   к и із  үй лерін   көтсргсн  тәрізді.  Ж ас  қозьт, 
бота, бүзаулар д а  өлі  қо р ан ы   ж ағалай ды ” .
Ж азғы тү р ғы   ауы л  қ о л д а н  тү л еткен дей   бір  түр л і  бір  ж ас 
и іске, ж ас өм ірге толы .  Ә демі ренді,  өлденеш е түсті балапан 
к о зы л а р , л а қ т а р  к ү н ш у ақ та  секіріп , д ам ы л сы з м ан ы рай ды . 
Ү л п іл д ек   ж ү н ,  ү л к е н   қ ар а   козд і  боталар  коріи еді.  Ж ы л қ ы  
ішіпде үзы н  к ү л а қ , бүйра ж үп . сүйкім ді қ ү л ы н д ар  көбейген. 
Ересек тар тк ан , тез ш и раған  бүзаулар да қ ү й р ь н ы н   ш анш ьш  
au, тьш ы м сы з бсзіп, о р тқ ы п  ой най ды .  О сы ндай  ербіп  өскен 
бар ж ан д ы , д ү н и е  тірш ілікті даттайды .
“ Ө нген , о скен  ж арасты ғы   — біз” ,  "Ж о қ т ы к т ы ң  бар.ты ққа 
ж іб ер ген   келгіні  — б із”  деген дей   ш аттан а  ж а й н а й д ы ”  /1 , 
226-227/.
А. 
Н и к о л ь с к а я : 
“ К   в о з в р а щ е н и ю   К у н а н б а я   и з  
К аркаралииска некоторы е аулы уже успели перейти и з зим них 
п о м е щ е н и й   в  ю р ты ,  б ел о с н е ж н ы е  и  сер о в аты с  к у п о л а, 
к оторы х усеяли  зелен ею щ и е п о л я н ы  возле зи м о вья. С ем ьи , 
где б ы л и  стар и к и  и старухи, ещ е оставал и сь в дом ах,  н о  вся 
молодежь переселилась в просторны е юрты, полны е весенней 
свеж ести.  Аулы  сто ял и ,  к а к   в  я р к о м   в есен н ем   о п ер ен и и , 
б ы л и   п о л н ы   м о л о д о й   б о д р о ст и ,  к и п е л и   п о л н о к р о в н о й  
ж и зн ью .  П естр ы е  ягн ята  и  к о зл ята  и  п р ы гал и   и   резви л и сь 
на солнцепеке, оглаш ая воздух непреры вны м блеянием; важно 
вы ступали пуш исты е верблю жата,  поводя больш и м и  карим и 
глазам и ;  к о н с к и е  таб ун ы  к и ш ел и  к у рч авы м и  д ли н н о у х и м и
43

ж еребятам и; телята, подросш и е и  п роворн ы е, задрав хвосты, 
см сш н о   п о д п р ы ги в ал и   и  н о си л и сь   п о   траве.  В ся  п р и р о д а, 
р асц ветавш ая  п ы ш н о  и   н еудерж им о,  п ела  со гл асн ы й   ги м н  
торжествующ ей ж изни.  Все ж ивое, казалось, утверждало; «М ы
—  р ад о сть   зем л и ,  ук р аш аю щ ая  и  б л аго тво р ящ ая  м и р ,  мы 
посланы  из небы тия в бытие,  — все сияло, о т к о в а л о  и  кип ело 
в н еудерж им ом  ц ветен и и  в е с н ы ’’  /2 ,  199/.
А.  Ким: 
“ К о  врем ен и   в озвр ащ ен и я  К у н ан б ая уже м н о ги е 
аулы  п ер еш л и  ж и ть  из зи м н и к о в  в в о й л о ч н ы е  ю рты ,  б елы е 
и серые  купола которых,  как грибы, высы пали н а зеленею щ ие 
чисты е  п оляны .  С ем ей н ы е очаги, в которы х и м ели сь стары е 
лю д и , ещ е оставал и сь в душ ны х зи м н и к ах ,  ю рты  н а  свеж ем  
воздухе  с т а в и л и   м о л о д ы е   с е м ь и .  У   п о д в о р ь я   з и м о в и й  
толкутся, ж м утся  н а п р и в язи ,  скачут совсем  ещ е  м ал ен ь к и е 
ягнята,  верблю ж ата, тел ята -  п р и п лод  н о во й  весн ы .
В есен н и й  аул сл овн о расц вечен   всеми  я р к и м и  к раск ам и , 
благоухает  б о д р я щ и м ,  свеж им   ар о м ато м   м о л о д о й   ж и зн и . 
П уш исты е, словно ш ар и ки  м аленьких ц ы п лят, беспрестанно 
блею т б елы е,  сер ы е,  ч ер н ы е я гн я та ,  ищ ут м атер ей .  Н еж н о - 
мохнатые верблюжата с дивны м и  черны м и глазами доверчиво 
см о тр я т  н а  п о д х о д ящ и х   к   н и м   л ю дей .  В  таб ун ах   среди 
в з р о с л ы х   л о ш а д е й   п о я в и л о с ь   м н о г о   д л и н н о н о г и х   и 
длинноухих ж ер еб ят с кудрявы м и  хвостикам и.  П о  ш и р о к о й  
п устош и  ряд ом  с аулом  ходят коровы ,  м еж ду н и м и  н о сятся, 
дураш ливо п одскакиваю т, задрав хвосты, бы стро подросш и е 
за эту' в есн у тел ята.  Вся  эта ск ач у щ ая,  б л ею щ ая,  п о -д е т с к и  
о р у щ ая  н о в а я   ж и в н о сть ,  сл о в н о   п о д п е в а л а   р ад о стн о м у , 
м о щ н о м у  ги м н у  в сеоб щ ей  ж и зн и ,  звучащ ем у н ад  в ес е н н е й  
степью :  “ М ы   —  рад остн ое  п р о д о л ж ен и е  это й   ж и зн и!  М ы   -
44

п о сл ан ц ы  от потустороннего духовного м и ра в м и р  светлого 
зем н ого б ы ти я!”  / 3 ,  294-295/.
О тм сти м   р яд   важ н ы х  п р и м ет,  со ставл яю щ и х   пейзаж :  1. 
В о зр ащ ен и е  ага  султан а п р о и схо д и т р ан н ей   ьесн о й .  Н а это 
указы ваю т сезонн ы е прим еты  -   “некоторы е аулы уже успели 
п ерей ти   и з   зи м н и х   п о м е щ ен и й   в  ю р т ы ” ;  эти  ю рты   усеяли 
“ з е л е н е ю щ и е   п о л я н ы   в о зл е   з и м о в ь я ” ;  “ в с я   м о л о д е ж ь  
переселилась в просторные юрты, полны е весенней свежести” ; 
“аулы  стоял и ,  к а к  в яр к о м  весен н ем  о п ер ен и и ,  бы ли п олн ы  
м олодой  бодрости, к и п ел и  п о л н о к р о вн о й  ж и зи ы о ” ;  “ягн ята 
и козлята п ры гали и резвились на солнцепеке” ; “ вся природа, 
р асц в етав ш ая  п ы ш н о   и  н еудерж им о,  п ел а со гл асн ы й   ги м н  
торж еству ю щ ей   ж и з н и ” ;  “ все  си ял о ,  л и к о в а л о   и  к и п е л о   в 
н еу д ер ж и м о м  ц в ете н и и  в е с н ы ” .  2.  С об ы ти е  п рои сходи т на 
ш и роком  степном  весеннем  фоне.  Н а это указы ваю т местные 
п ри м еты :  “ н ек о т о р ы е  аулы  уже усп ели  п ер ей т и  и з зи м н и х  
п о м е щ е н и й  в ю р ты ” ,  “стар и к и  и старухи,  ещ е оставали сь в 
домах,  н о  в ся  м ол о деж ь п ересели лась в  п р о сто р н ы е ю р ты ” ; 
'"важно вы ступали пуш исты е верб, иож ага” ;  “к о н ск и е табуны  
к и ш е л и   к у р ч а в ы м и   д л и н н о у х и м и   ж е р е б я т а м и ;  т е л я т а , 
п о д р о с ш и е   и  п р о в о р н ы е ,   з а д р а в   х в о с т ы ,  с м е ш н о  
п о д п ры ги вали  и  н о си л и сь  п о  трап е” .
О тмечая подобную  ф ункцию  пейзажа в романе М .О.  “ Пугь 
Абая” , исследователь А   И ш анов пиш ет следующее:  “пейзажи 
и  их ц в ето п и сь ,  к о н е ч н о ,  я в л я ю т ся  х ар а к те р и с ти к о й  места 
соб ы ти я.  Н о   это   н е  ед и н ств ен н ая,  а  подчас  н е  гл авн ая  их 
ф ун кци я.  К арти н ы  природы , данны е через воспри яти е героя 
и л и  в ав то р ск о м  отсту п л ен и и ,  и н тересую т М .О . А уэзова не 
то л ько   в н е ш н е й   в и д и м о й ,  н о   и  э м о ц и о н а л ь н о й   сто р о н о й
45

в о зд ей с тв и я ,  п о м о гаю щ ей   в  р аск р ы ти и   ти п и ч е с к и х   черт 
лю дей,  их взаи м о д ей ств и я” .
Т ак,  кроваво-алы й   свет заката главы “ Во вр аж д е”  (ром ан 
“ П уть  А б ая 5')  тр ев о ж и т  к ар ти н у   я с н о го   веч ера.  П ей заж  
выдержан в  цветовом тоне с сюжетным узлом сцены , настроен 
на л ад  л у ш евн ого со сто ян и я А бая,  избитого  врагам и,  а сама 
в и д и м ая  ф у н к ц и я   цвета  несет в себе  уже  п сихологи ческую  
нагрузку,  обо гащ ая  эм о ц и о н ал ь н ы й  о п ы т ч и тател я /4 ,  82/.
В связи с этим  наблю дением  исследователя мы вы членяем  
следую щ ую   важ ную   ф у н к ц и ю :  п р и ем   п е й заж а  пом огает 
автору подчеркнуть по контрасту или по аналогии внутренние 
п е р е ж и в а н и я   г е р о е в   и л и   п е р е д а т ь   с о с т о я н и я   с а м о го  
худож ника.
Оригинал: 
“ Қ ү л ағы  әж есінде,  екі көзі сон ау алы с к ө к  тау, 
қ атп ар лы  к а л ы ң  Ш ы ң гы с ж отасы н қы ды рады .
Ж идебайдан ж иы рм а ш акы ры м дай жердегі Ш ы н гы с кешкі 
ш а қ та   ы м ы рт  ж аб ы ла,  к о к ш іл д ен ін ,  с у ы к  т ар т ы п   алы стай 
береді.  Ж а й ы н   к ү ш т ің   ж о тасы   тә р ізд е н ге н   к а л ы ң   ауыр 
ж оталар  м ен   қ а т а н   с у ы қ  с и р ек  тастар  б о л сы н ,  б ар щ асы  да 
ж ы м -ж ы р т   к а н а   сіл ей іп ,  тү н ге  б ейім   ү с ы н ы п   б а р а д ы ”  /1, 
90/.
А. 
Никольская: 
“ И сей ч ас он  в н и м ател ьн о  вслуш ивается 
в тихую   п есн ю ,  а взгляд его летит к  горам ,  обегает горбатые 
и зв и л и н ы   хребта  Ч и н ги з  и  то н ет  в  д а л е к о й   д ы м к е   едва 
различим ы х тем ны х верш ин.
О т  Ж и д еб ая   до  Ч и н ги за  —  верст  двадцать.  В ечером ,  с 
н а с т у п л е н и е м   т е м н о т ы ,  го р ы   с т а н о в я т с я   с и н е в а т ы м и , 
х м у р ы м и   и  с л о в н о   о тсту п аю т  вдал ь.  Х о л о д н ы е   скалы  
величавого хребта кажутся Абаю окам еневш им и пеликанами.
46

Н едвиж ны е,  н ем ы е,  о н и   м ед лен н о  окуты ваю тся  тем н о то й  
ночи”  /2 ,  9 4 /.
А,  Ким:  “ И  сейчас такж е — слухом он обращ ен к бабуш ке, 
глаза е ю  блуждают по высокому гребню Чингиза, пылающему 
огн енн ой  к о р о н о й .  Н о с заходом  со л н ц а золотистое си ян и е 
верила i угасает и  в подступающей синеве ночи х р е б ш  Чингиза, 
удаленны е  всрст н а двадц ать от  Ж и д еб ая,  уходят в  глубину 
неизмеримого пространства.  И  похожие то на гребень бегущей 
волн ы ,  то  н а  зам ер ш и х   н еп р и сту п н ы м   строем   в ел и к ан о в, 
зубчаты е  в ер ш и н ы   п о степ ен н о   отдаляю тся,  погруж аясь  в 
густею щ ую  тем н о ту  н о ч и ”  /3 ,  118/.
В этом  ф рагм енте писатель воссоздал гарм онию  человека 
и скусства  и  п р и р о д ы   ч ерез  созвучие  п есн и   бабуш ки  Зере. 
П о эти ч еск ое н астро ен и е  А бая находит созвучие с красотой 
горного,  вечерного заката.
Ф р агм ен т  н а ч и н а е т с я   со  слов:  “сей ч ас  о н   вн и м ател ьн о  
вслушивается в тихую песню ” , далее писатель замечает “взгляд 
его летит к  горам ,  обегает горбатые и зв и л и н ы  хребта Ч и н ги з 
и тон ет в д ал еко й  д ы м ке едва различим ы х тем н ы х  в е р ш и н ” . 
П о д р о б н о е  о п и сан и е  хребтов Ч и н ги за ,  тон ущ и х  в д алекой  
дымке, создает особое медитативное состояіш е,  погружение. 
Т ак   п е с н я   б а б у ш к и   с б л и ж а е т   п о э т и ч е с к о е   н а с т р о е н и е  
м альчи ка с п ейзаж ем   вечерних гор.
В се  э т о   н а х о д и т   о б щ у ю   т о н а л ь н о с т ь   в  з а к а т е ,  в 
потухающем золотом вечере. Создается пространственная (“От 
Ж и д еб ая  д о   Ч и н ги за  
верст  д вад ц ать” ),  го р и зо н тал ьн о - 
цветовая п ерсп екти ва,  единство ц ентрального  героя, п есн и  
и  п е й з а ж а ,  к о т о р ы й   я в л я е т с я   з а в е р ш а ю щ и м ,  м огуч и м
47

аккордом  ф рагм ента:  здесь м ы  сидим   “в еч ер ” ,  “наступ лен ие 
т ем н о т ы ” ,  “ си н ев аты е  и   хмурые  горы ...  с л о в н о   отступаю т 
в д а л ь ” ,  “ хол одн ы е  скал ы   величавого  хребта,.,  м ед лен н о 
о к у т ы в а ю т с я   т е м н о т о й   н о ч и ” .  П о л н а я   г а р м о н и я ,  
раскры ваю щ ая не только сп ец и ф и ку н ац и о н ал ьн о й  картины  
вечера,  но и и м ею щ ая сущ ественное зн ач ен и е в обогащ ении 
п оэти ческого образа Абая, в ф орм ировании его эстетического 
и  ф и л о с о ф с к о г о   м и р о в о ззр е н и я ,  хотя  н а ш е й   ц е л ь ю   было 
подчеркнуть, что пейзаж  совместно с песней бабушки помогает 
раскрыть внутреннее состояния героя и лирическое настроение 
самого писателя.
Использованные литературы:
1.  М .Э у езо в   .  А бай  ж олы .  Р о м а н -э п о п е я .  Б ір ін ш і  кітап. 
А бай.  — А.,  Ж азу ш ы ,  2003.  -  366  б.
2.  М .А уэзо в  .  П уть Абая.  П еревод  п о л  ред. Л .  С оболева.
—  А .,  Ж азу ш ы ,  1987.  -  605  с.
3.  М .А уэзов  .  П уть Абая.  К н и га первая.  П еревод А.  Кима.
—  А.,  Ж и б е к  ж о л ы ,  2007.  -  468  с.
4.  А .Х .И ш а н о в .  Ц в е т о п и с ь   А у эзо в а.  В  к н .  В оп р осы  
п о эти к и  худож ественного п ро и звед ен и я. — А.,  К а з П И ,  1980.
—  77-  86  с.
5.  М .Э уезов.  А бай  ж олы .  Р о м а н -э п о п е я .  Ү п іін ш і  кітап. 
А бай.  — А .,  Ж азу ш ы ,  2003.  -  383  б.
6.  М.Ауэзов.  Путь Абая.  Перевод под ред. 
Л. 
Соболева. 
Т.2— Алма-Ата: Жазушы,  1978.  -  591  с.
7.  Н .О .Д ж у а н ы ш б е к о в ,  Г .К .Д ж а н д а л и е в а .  П е й з а ж , 
природа, экосфера: Учебное пособие, -  А . Қ а за қ  университет!, 
2002.  -   190  с.
48

Роза 
Қ О Ж А БЛ Й  Қ Ь ІЗ Ы , 
Абай  атындагы 
Қнзақ  үлттық 
педагогикалык  университетінін 
игя  окытушысы.
ИНТЕРАКТИВТІ  ҚАТЫСЫМ 
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Этностык  мэдениетті  өз  бойына  сіңірген,  адамгсршілік 
сана-сезімі дамыған, өлемдік  лсңгейгс  бағытгалған  білімді, 
болашаққа  оптимистік  сеніммен қарайтын  салауатты, білікті 
мамандарды  дайындауда  тіддік  қатынастың  мацыздылыгы 
ерекше.  Халыктын рухаии кызметі, тарихы,  гуманитарлык 
мазмүндахы  әдет-гүрыптары 
мсн  салт-дәстүрлсрі  тіл 
арқылы  насихатталады.
Ғ ы лы м   м е н т е х н и к а н ы ң   дам уы м ен байланы сты  тілімізге 
и н т е р н а ц и о п а л д ы  
т е р м и н д е р   д е  к е ң ін е п   ен е  б астад ы . 
С о л ар д ы ц   бірі  -   “ и п те р а к ти в ”  терм и н і.  А талган  тер м и н  
ағы л ш ы н   тіл ін ін  “ in terak t"  (  in ter — ө зара,  act — әр ск ст ету) 
создерінен ж асалы нған.  И нтеракц ия — жеке  индииилтердің, 
топты ң. ж ү п ты ң  озара біріккен әрекетте бір-біріне  кезектесе 
эсер  eiyd.  “ И н т е р а к ц и я ”  тер м и п і  олеум еттік  п сихологи яда 
кеңінен  зер п сл ін іи  келеді. А ктив колданы стағы  бүл  герминді 
кейбір соииолоі  галымдар адамдардың озара бірлескен әрекеті 
деп түсінсе, көптеген зертгеуш ілер “қ ар ы м -к аты н а с " ретіндс 
к а р а с т ы р а д ы .  П с и х о л о г и я   ғ ы л ы м ы н д а   и н т е р а к ц и я н ы  
субьектілер әр ек етім ен  байлан ы сты   іске асы ры л аты н  тілдік 
қ ар ы м -к а ты н а с т ы ң  негізгі тү’рлерін ің  бірі д еп  есептейді.
Т ілдік қ а і ы сы м   мосслссін  сөз  сткснде,  үнсм і  “әр е к е т” 
терм ині  қ о л д ан ы л ад ы .  Ә рекет  —  қ а р ы м -қ а т ы н а с т ы ң   сң

н егізгі  м азм ү н ы .  П си х и к а м сн іс -а р с к с т  ар асы н д а ү з д ік е в  
ж үргізіл етін   өте  ты ғы з  б ай лан ы с  бар.  А дам  п с и х и к а сы   іс- 
ә р е к е п і реттеп  к а п а  к о й м а й д ы .  с о н ы м ен  бірге  п с и х и к а  іс- 
ө р е к е т т е   к ал ь т п тасы п ,  ү з д ік с із  д ам у   к с з е ң д с р ін с н   отіп 
отырады. Іс-әрекет мәселесін терен зерделеген психолог ғ&тым 
Ж .Н ам азб аев а:  “ Іс-о р ек е т — бүл а д ам п ы ц  о л ем м еп  кдры м - 
к д ты н астар ы н ы ң   д и н а м и к а л ы қ   ж үй есі.  О сы   қ а ты н астар  
кезінлс об ьекіід с п си хи калы қ бсйнс пайда болады.  Бүл бейнс 
іс -ә р е к е т т ің   м о й ы н д а л ға н   м а қ с а т ы   т ү р ін д е   б о лад ы .  1с- 
о р е к е т т іп   б а с қ а   ж а қ т а р ы :  м о т и в ,  іс -о р е к е т т і  ж о б ал ау , 
ақ гш р атты   ө н д е у ,  ш е ш ім   к а б ы л д а у   -   м о й ы н д а л у ы   да, 
м ой ы н дал м ауы  д а м ү м к ін ” ,- дсгсн п ік ір  білдірсді  [1.112].
П сихолопгя ғьп ы м ы н д а адам оміріндегі іс-әрекеттщ  негізгі 
үш   тү рі  атап   корсетіледі:  о й ы п ,  о к у   ж о и е  ен бек.  Б ү л   іс- 
әр екег түрл ерш ід  оры ндалу процесінде  іі і д і к  коммуш-ікаиия 
жасала'т.ьт.  К ом м уни канттар әрекет үстінде тілдік бірліктерлі 
колдану арқы лы  қары м -қаты нас жасап қана қойм айды , белгілі 
м а қ с а т т ы   о р ы н д ау д а  м ін д еттер д і  ш еш ед і.  И н т ер а к ти в ті 
кагы сы м  сөйлесім  әрсксгі арқы лы  іскс асырылады. Ж оіары да 
аталған  әр ек ет түр л ер ін ің  іш інде ең  күрделісі д е — сөйлесім 
әрекеті. С өйлесім  әрекетінің түрлерін меңгеріуге  бағыттатған 
қ аты сы м д ы к түлгатарга соз, түракты  тіркестер,  сойлем  жопе 
м әтін  жатады.
Т іл   ү й р е н у ш іл е р д ің   а у ы зіп а   ж ә н е   ж азб атн а  сей л еу  
м одениетін қалы п тасты ры п . тітдік қ ар ы м -қ аты н асты  жүзеге 
асыруда сөз габш аіьхньщ м аңы зды льлъш а ерекш е м өн берілуі 
к с р с к .  Қ а т ы с ы м д ы қ   т ү л ғ а л а р д ы ң   іш ін д с х і  с ә з   —  тіл 
ү й р е н у ш ін ің   о й ы н ,  с е з ім ін   ж е т к із іп ,  о й л а у   к а б іл е т ін  
арттырута қы зм ет ететіи ец  негізгі қ аты сы м д ы қ түлга.  Сойлеу 
50

орекетіп д егі соз  адам   сан асы іш а б ей п ел ен іп ,  к о м м у н и к ан т 
о й ы н ы ң  ты ндауш ы ға жсткізіпуін кам там асы зетеді. С ез баска 
қаты сы м ды қ түлгалардьщ негізі бола отырьш, сөз тіркестерінен 
сойлем , сойле.\щ ерден мотін жасайды.
Т іл д ід   к о м м у н и кати втік  қ ы зм сті  сой леу ж э н е   ойлау 
әрекеттерімен  байланысты. Тіл үйренуші өз ойы н сез аркы лы  
ж еткізеді.  О й д ы ң   тілі  -   сәз.  О йлау  ә р е к е т і  м ен   сөй леу 
о р е к е т і н і ц   б а й л а н ы с т ы л ы г ы   ж о ііііг д е   г а л ы м д а р д ы ң  
п ікірлсріц ц с дс ск і әр ек еттің  іскс  асы ры луы  тік сл ей  созбен, 
тіл  үйрснуш ілсрдін свздік  қор ы м сн  үзліксіз байланы ста.  Тіл 
үйренуш інің сөздік коры н ьщ  деңгейі сөздерді тілцік каты наста 
орьнщ ы  қ о л д ап а біл>гіи еп  корінеді.
Сөйлесім урекеп н ің   барлы қ  түрлері (тындалым, айтылым, 
оқьтлътм,  жазътлым,  тіл д есім )  тіл д ік 
к а т ы н а с п е н   ты ғы з 
б а й л а н ы с т ы   б о л а   о т ы р ы п ,  и н т е р а к т и в т і 
к а т ы с ы м д ы к  
к ы зм еттің   іске асы ры луы н  кам там асы з етеді.  И нтеракти вті 
к аты сы м д а  әр с к е т т ің   м азм ү н ы   м сн  
муні
 
бслгш і  тілдік 
ж ағд ая тқ а 
б ай л ан ы сты   ған а  ан ы қ тал ад ы .  Ә рекет  п ен  
тілдік  ж агд ая тты  
б ай л ап ы ст ы р а 
білу  оте 
м ац ы зды . 
Қ аты сы м н ьщ   бүл  түрінде  адам  үнемі  әріптесінін әрекетіпе 
назар  ауларады.  Бірлс әріптесіміз бізді рснж ітксндсй болады. 
б аска ж ағд ай да ол ж ағы м п азд ан ған  н и етін  білдірсе.  үптінші 
ж ағдайда ол бізді белгілі бір ж агд ай ға и тер м ел ей тін  си яқ т ы  
б о л ы п   к о р ін ед і.  Б ір   ж а і д а я п ы  
ө р іи тестер  
ә р   түрлі 
қабылдауът  м ү м к ін ,  со н ы м ен   бай л ан ы сты   б ір ж а г д а я г қ а  
оларды ң әрекеті  де  түрліш е  болатыны   белгілі.  Интерактивті 
к аты сы м д а о з орекетім із беи тілдік ж ағдаятты ц дүры сты ғы н  
G a t'aian , 
тал д ау   к а т ы с ы м д ы к   ж ағд аят  п е н   ө р ек еттін  
б ай л ан ы сы н   ж ә н с   әрексттсрді  л ү р ы с  тан,іау  м әселелерін
51

м еңгерумен байланысты.
И н тср акти в ті  қаты сьтм  ж ағдаяты н   тү сін у д ің   б ір д сн -б ір  
тәсілі  әр іп тестер д ің   м үм кіңдігі  м ен   ж ағд а й ы н   қ аб ы л д а у  
ж опе  оларды ц  бір-біріне дегеп  козкарастары п, пиетііі түсіну 
бильш  табы лады .  К ез келген  әңгім еде.  сүхбаггасуда  н ем есе 
к о п ш іл ік   алды н да 
ж үргізілген   тіл д ік  қ а т ы н а с т а   к ім н ің  
б аян ш ы  (м отін түзуш і),  ал кім н ің  қүн тауш ы   (қабы лдауш ы ) 
болып оты ргаіщ ы гы  мацызды. Бүл мәселе ж онііш е проф ессор 
Ф .Ш .О р азб ась а:  “ Б а я н ш ь н а  да,  қ а б ы л д а у ш ь н а  д а — б әр ін е 
о р т а к   о р ск ст  —  б ай л ан ы с,  қ аты н ас.  Ал  б а й л а н ы с ,  тіл д ік  
к а ты н а с  тіл  ар қ ы л ы  ж үзеге асады .  А дам дар ар асы н д а о зар а 
б ай л ан ы с  б о л м аса,  сой лесім   өрекеті  де  ж үзеге  асп ай ды . 
Б ай л ан ы с  — тілдік  қ аты н аст ы н   н сгізін   ж асай ты н ,  о н ы   іскс 
асы руш ы  озек, адамдар арасындағы тілдік қаръ ш -қатьш астьщ  
қаж етті ш а р т ы ” ,  -  екендігіне  и азар  аударады [2.44]. А дам дар 
а р а с ы н д а   ш а р а   о р е к е т   б о л м а с а ,  т іл д ік   к а т ы н а с т ы қ   д а 
б о л м ай ты н д ы іъ ш  гы лы м и  тұрде долелдеді.
И н тер а к т и в ті  қ а т ы с ы м   к ө л ем д і  м әтін д ер д ің   болуы н 
к а ж е т 
етп ей д і,  бүл 
со й л ем д ік  
м о тіп д ер д еи  
түрады . 
И н т е р а к т и с т і  қ а т ы с ы м  
д и ск у р ет ы қ  
си п ат та 
болады . 
Д иск>рс  —  к ү н д ел ік ті 
түрм ы стағы  
сөй леу  ө р ск стін ін  
туы нды сы .  Д и ск у р с  ауы зекі  со й леу 
сти лінде 
болады . 
И н тер а к ти в т і  қ а ты сы м д а  д и с к л р ст ы қ   м отііщ ер 
әдеби  
тідцік  н о р м аға  сәй к сс  келе  бсрмсйлі. А ламлар арасы ндағы  
вербадцы ,  б ей верб алды   қ ар ы м -қ атьтн ас  д и ск у р ста  ж үзеге 
аса д ы .  Д и с к у р с т а   с о й л е у ш ін ің   қ а т ы с ы м   т а қ ы р ы б ы н а , 
ты идауш ы га, ө зін е к а ты н а с ы  көрінеді.  О сы  \тш байлан ы сты  
нсгізге ал ы п  қарасты раты н  б олсақ, оларды ң сөйлсу акіісін де 
бірдс  а й қ ы н ,  басы м   тү р д е,  бірдс  тар  к ел см д с  к ө р ін стін ін
52

байкауга болады.
К о м муі іикаі іттарды 
1
1
 тілдік к аты сы м ға түсуін тран закггі 
талдау 
к о м сгім сн   мсңгерту  субъектілердің  өзара  әр ек ет 
етуіне себ еп  болады .  Т р а н з а к г а   талдауды ң   п егізгі  ш арты
-   қ а р ы м -  к ать ш астағы  
негізгі 
әр ек ет  о зін ің   немесе 
бөтеннің  қарьтм -қаты настағы   о р н ы н   езгертуге  ж ән е  оны 
реттеуге  ү ғы н ы п   н ем есе  ү ш н б а й   бағы тталғап   орекеті. 
'Т р а н з а к ц и я   -  сөз  ем ес,  р еа к ц и я   д а  ем ес,  ол  ад ам н ы ң  
қары м -қатьтн ас  ж ағдай ы н   түсінуін  б ейн елейтін   әрекетке 
н и е т і”  д е г е н д і 
а й т а  
к е л іп ,  ғ а л ы м   Г.В .  Б о р о з д и н а  
т р а н з а к ц и я н ы н   үш   т ү р ін   а гап   к о р сетед і:  1.  Қ о с ы м ш а  
т р а н з а к ц и я ;  2.  Ш и е л е н іс к е н   ( к ү р д е л і)   т р а н з а к ц и я ; 
3. Ж асы р ы п   тр ан зак ц и я.
Қосымша транзакция 
—  к о м м у н и кан ттар д ы ң  б ір -б ір ін ің  
к өзқарасы  м ен бағы ты н,  ж ағдаят м азм үн ы н  терең   түсінетін 
ж ән е  оз  әр ек егте р ін  
әріп тесі 
к аб ы л д ай ты н   б ағы ты н а 
бағы тталған  е з а р а   әрскет.  Қ о сы м ш а  т р а н за к ц и я н ы ң   озі 
тец дореж елі тр ан зак ц и я ж оне тец  емес дореж елі тран закц и я 
лен ж іктеледі. Т ен  дәреж елі и н т е р а к іи ш і  кар ы м -к аты н аста 
к о м м у н и кан ттар д ы ң  тілдік ж ағдаятка  козкарастарьт бірдей, 
с о н д ы қ т а н  
т р а н з а к ц и я н ы ң  
б үл 
тү р і 
ө зар а 
т о л ы қ  
түсінуш ілікпен  болаты н  қ ар ы м -к аты н ас  деуімізге  болады. 
И н т е р а к т и в т і  қ а т ы с ы м н ы ң  
б ү л  
т ү р ін д е  
с о й л е м  
к ү р ы л ы с ы н д а  “орине  ,  мен  де  солай 
оіілаймын,  мен  де 
осы  пікірдемін,  сіздің ойыңызды білгім келеді ”  деген   си як ты  
қүтггау,  келісу мағьш асындағы сөз оралы адары   колданылады. 
М ү н д ай   с о з 
о р ал ы м д ар ы   а р к ы л ы   к о м м у н и к а и т   о зін іц  
ты ндауш ы   ретіндегі  рәлін   әріп тесін е  аң ғар ты н   оты рады . 
И н т е р а к т и в т і  қ а т ы с ы м н ы ц   б ү л   т ү р ін д е   сө з  э т и к е т ін ің
53

сыттайьтлык білдіру қы зм сті  (конативная ф ун к ц и я), реггеуіш  
қы зм еті (регулятивная ф у н кц и я), сезім -күйді білдіру кы зм еті 
(э м о т и в н а я   ф у н к ц и я )  со з  э т и к е т ін ің   ж о г а р ы   д е ң г е й ін  
көрсстсді.
Т е ң   е м е с   д ә р е ж е л і  и н т е р а к т и в т і  к а р ы м - қ а т ы н а с т ы  
т о м е н д е г іш е  
с у р е т т е п  
к ө р с е т у ге  
б о л а д ы .  М ө с е л е н , 
м а н и п у л  я т и в т і  к о м м у н и к а ц и я д а   ( іс к е р л ік   қ а т ы с ы м д а ) 
б а с қ а р у ш ы :  “  -  Сендерге  ештеңе  тапсыруга  болмайды, 
сендер  тагы  дурыс  орындамадыңдар!?” - лесе,  б ағы н ы ш ты  
қ ы зм етк ер :  “  -  Енді  не  істейміз,  мен  мулде  қабілет сізбін ”,
-  д е п   ж ау ап   береді,  Ә р екеттіц  
бұл 
тү р і  ақ п а р а тты  
ж ет к ізу гс  
а р н а л м а ғ а н ,  т іл л ік   қ а т ы с ы м ғ а   қ а т ы н а с у ш ы  
әріптестердің әрекеттерін бағалаута, оньтң іш інде  м д іақ тау ға 
ем ес.  ко б ін есе  ж азалауға негізделеді.
Ш иеленіскен  (курделі)  инт еракт ивт і  қит ы сы м  —  тіл д ік 
қаты сы м д а өте сирек  қолданы латы н  “дүры с  е м с с ”  әрекет. 
Б ү л   ө за р а   әр ек ет т ің   д ү р ы с  ем естігі,  б ір ін ш ід ен ,  ө зар а 
и н те р а к ти в ті  к о м м у н и к а ц и я га   қ а т ы н а с у ш ы п ы ц   о р ек етіп  
г ү с ін б е іе н д ііін ,  екін ш ід ен ,  ө зін ің   ж еке  н и еті м е н   ө р ек етіи  
а н ы қ  
к о р с е т е д і.  Щ и с л с н іс к с н   и н т с р а к т и в т і  қ а т ы с ы м  
о тб асы н д а,  о н д ір істе,  ем хан а  н ем есе  ауруханада,  ж ү м ы с 
о рн ы н д а болуы м үм кіп.  Қ аты сы м пы ц бүл түрі адам сезім ім ен 
б а й л а н ы с т ы .  С е з ім   э м о ц и я   а р к ы л ы   к о р ін е д і.  Э м о ц и я  
п с и х и к а л ы к   үрдістерм ен :  ойлау,  ес,  қ аб ы л д ау ,  қ и я л ,  т.б. 
ү зд ік сіз  б ай л аи ы ст а  іске  асы ры лады .  Э м о ц и я н ы   адам   со з 
ар қ ы л ы   ш ы ғар ал ы .  Ш и ел е н іск ен  и н тер а к ти в ті қ а ты с ы м д а  
к о м м у н и кан ттар  е з  әрскстінс сссп бсрс алм айды .
Ш и е л е н іс к е н   (кү р д ел і)  и н тер ак ти в ті  қ а т ы с ы м   т ү р ін е  
оле>ъіеттік ом ірде б олган  о к и га  ізім ен   мысал:
54

И нге рак гивті қаты сы м ға қаты суш ьш ар:
1. 
Зәуре  -   Қ аскелең  қаласының  тургыны;  2.  Бибігүл  — 
Туркчянын  Стамбул  қаласының  тургыны;  3.  Сәнем  —  Зәуре 
мен  Бибігулдің  ж еңгесі  —  Қ аскелеңге  Голландиядан  келген 
қонақ.
1 -тілдік жағдаят.
Қ аскелең  қаласында  Зәуре  Голландиядан  қо н аққа  келген 
жеңгесі  Сөнеммен дукен аралап журген болатын.  Сол уақытта 
Зәуреге  Т урки ядан   апасы   Б ибігүл  уялы  т елеф он  арқылы 
хабарлаапы.  Зоуре  солемдес'т  болган  соң,  ж еңгесі  Сәнеммен 
дүкен  аралап  жүргендігін  айтты.  Зәуре  Бибігүлге:
-  Бибігүл,  ж еңгеміз  Сәнеммен  сөйлескің  келе  ме ?-  деді.
Б ибігүл:
-  Эрине,  Зоуре,  телефонды  жецгеме  бере  салиш .
Зоуре  телефинды  жеңгесі  Сәнемге  берді.  Ш аршап  түрган 
С әнем   т елеф о н д ы   қо лы н а   алды   да,  т елеф о н ны ң   аргы 
жагындагы  Бибігүлге  :
-  Қ ы з,  сенімеп  сойлескім  келмейді,  сөйлескім  ке.ш ейді, - 
деді.
-  Сәнем,  бул  не  дегенің,  сенің  есің  дурыс  па?
Түркиядан сіңлісі Зәуре мен жеңгесі  Сонеммен сагыныиіты
сезіммен уялы  телефон  арқылы хабарласқан  Бибігулдің  көңілі 
су  сепкендей  басылды  да  қалды.
2-тілдік жаглаят
Келесі  күні  Сонем  Стамбулдагы  қайы нсіқаісі  Бибігүлге 
уялы  телефон  аркылы хабарласып,  кешірім  өтінбекіиі болды. 
Бибігүл  ж еңгесіне:
-  Сөнем,  сенімен  мүлде  сөйлескім   келмейді.  К өп  болса, 
Голландияның  бір  ауылынан  Қ азақст анеа  келген  боларсың.
55

Кеше  сеіілеспедің  гой,  мен  де  сені.мен  сөйлеепеймін,  -  деді 
де,  телефонды  қоя  салды.
Мундай жауапты естіген Сөнем өксіп-өксіп жьишп жіберді.
Г ілдік  ж ағд аяттар  ш и ел е н іс к е н   и н тер акти вті  қ а т ы с ы м  
түрінде іске асы рылы п, екі мемлекетте тұрған коммуникантгар 
б ір -б ір ім е н   тү еін ісе  алм ады .  Ш и е л е н іс к е н   и н тер а к ти в ті 
қ аты сы м   ш еш ім ін   тап п ал ы ,  екі  к о м м у н и к ан т   та  ө зд ср ін ін  
ж ақсы  ниеттерін  жеткі.зе алм ады , жағдаят пгеітгімін таппады . 
И н тер акти вті к аты сы м га  қаты н асуш ы  ком м уі ш  к а і іттарды  
11 
қ а р ы м - к а т ы н а с   э т и к е т і н і ң   қ а л ы п т а с п а ғ а н д ы ғ ы   д а  
итиеленістікке негіз болътп отыр.  Бсрілтсн тіллік ж ағлаяттарда 
қаты сы м  вербалды. телеф он арқы лы  болған тілдік қаты сы мда 
б е й в е р б а л д ы   а м а л д а р д ы ц   к о р ін іс і  к о м м у н и к а н т т а р ғ а  
б ай қ ал м ай д ы .  М ұ н а н   ш и ел ен іскен   (күрделі)  и н тер акти вті 
қ а т ы с ы м   ж а қ с ы   ш еіп ім ін   табу  үитін  ко м м ун и кан тгард ьтң  
б е тп е -б е т  ж ү зд е сіп ,  қаты с.ы м да  б ей в ер б ал д ы   ам ал д ар д ы  
к ен ін ен  колд ан у каж етгілігі байқалады .
П с и х о л о г т а р   И .А .В а с и л ь е в ,  О .К .Т и х о м и р о в   э м о ш ія  
таб и ғаты н  тәж ірибеде  зерттей оты ры п ,  э м о ц и я  а д а м н ы ң  іс- 
ә р е к е т іп   р етте й д і  д егеп   ш еш ім ге  кел еді.  Э м о ц и я н а л д ы  
ү р д іс т е р д ің   д ү р ы с   ж ү р м е у і  п с и х и к а л ы қ   а у ы т қ у л а р д ы ң  
бастамасьт  ск сн д ігін  ссксртсді  [3.421.  Р асы н д а д а,  а д ам н ь щ  
эм о ц и я л ы қ  үрдістері (сезім, көңіл-күй , аф ф ект ж эн е  эм оци я) 
эм о ц и о н ал д ы   о м ір м ен  
бай лан ы сты .  К о м м у н и к ан тх ар д а 
н а к т ы   заттар   м с н   қ ү б ы л ы с т а р д ы ң   ш е н б е р ін е   а р н ш н а н  
э м о ц и о н а л д ы   қ а т ы н а с   сезім і  е ң   н егізгі  сы ңарьт  б о л ы п  
табылады.
М ы н а д а й т й ід ік ж а ід а я т ш   мысалга  келтіруімізге  батады . 
Д осы   :  “Сагат  қанш а  болды ?”,-  д сп   сү р ай д ы .  ал 
о ған  
56

эріптесі  :  “Немане,  сен  ө з сагатыңа қарай  а п м а й с ы ң б а ? "- 
деп  қ а р с ы   с ү р а қ   қ о ю   ар к ы л ы   к а р с ы   ж ау ап   кайтарады . 
Б срілгсн  тіл д ік ж ағдаятта  досы   ақ п ар ат  алғы сы   келді, ал 
әріптесі  оньт  түсін б ед і  ж ән е  түсінгісі  де  келм еді.  Егер 
достар  о зар а  түсіи істік  тап п аса  п ем есе  қ а р ы м -  к аты н ас 
кайта жаңғыргьсімаса, онда бүл сүхбат даулы түрде аяқталады.
К о м м у н и к а ц и я  кезін де тілдік к о н ф л и к т көбіне  “ м ам ан ”
-  '‘м а м а н   е м е с т ің "  ар асы н д а  ж и ір е к   кездеседі.  М ы сал ы  
“м ам ан ”  (дорігер) меи “м ам ап ем есііц ”  (иауқасты ц). “сатушы 
м е и   с а т ы п   а л у ш ы п ы ң ”  а р а с ы н д а г ы   к о м м у н и к а ц и я д а  
түсініспсстік ж ағдай көбінс тілм сн байланы сты  болады.  Бүл 
қ а у і п т і ң   а л д ы н   а л у   ү ш ін   “ к о м м у н и к а т о р - м а м а н ” 
“ ком м ун и каі іт - мамаі і ем естід” к о п ш ти втік  сапасы м еи, яғии, 
о н ы қ  тілдік,  тілдік  ем ес  білім  қ о р ы м е н   сан асы п ,  сой лсгсн  
(ж азған) сөзін м ам ан емес ком муниканттьтң сан асы н а қарай  
бейімдеуі қаж ет.  М ы салы , дорігер м ам аңцар арасы ңдағы  тар 
орісті ем ес, ж ү р т ш ы л ы к к а  тан ы м ал м ед и ц и н а терм и н д ерін  
колдануға тиіс.  С оз ы ңгайы  “дәрігер — науқас’’ формуласы на 
к а р а й   қ ү р ы л у ға   тиіс.  О лай  б о л м аған   ж ағдай да  н ау қ а сқ а 
берілуіне  ти істі ақ п а р а т т ы ң  к о лем і т о л ы қ  б о л м ай   ш ы ғады . 
Д о р іг е р д іц   “ м а м а п   -   м а м а п ”  а р а с ы и д а г ы   қ о л д а и а т ы н  
тсрм индср тізбсгі м сн  ном снклатүралы к атаулар л е іін ід  борш  
н а у қ а с т ү с ін е   бермейді.
С а ты п   алуттгынътң  к ө б ір ек   қ о л д ан а ты н   д ей к си стср ін с 
(ан ан ы , м ы н ан ы ,  анау түрганды , м ы н а біреуді,  т.б.) сатуш ы 
ер ек ш е  м о н   беруі  қ аж ет,  о й ткен і  саты п  алуш ы   тауарды ң 
м а р к а с ы н ы ң ,  со р ты н ы ң   к а л а й   а тал аты н ы н   біле  берм еуі 
м үм кін(4.15).
Т р а н за к ц и я и ь щ   ү ш іи ш і  түрі  —  ж асы р ы н   ж үргізілетіп
57

озар а  әрекет.  Б үл  бір  деңгейде  екі  д ец ге й д еп   тү р аты н  
и н т е р а к т и в т і 
қ ат ы сы м :  1)  а н ы қ , 
ау ы зш а  а й т ы л а т ы н ;
2) ж асы р ы н   түсінісетін.
Тілдік  жағдаят: 
М ск ем сн ің  скі  қ ы зм етк ер ін   ж  и н алы  ста 
карал ыгі ж а т к а н   м оселелердің  ж ал ы кты р ган ы   со н ш а,  олар 
озара  том еіщ егіш е сүхбаттаса бастады:
Нірінииі қызмсткер:
-  С ағат  5-те  бізге  тап сы р ы с  беруш ілсрдің   к ел етін ін  
үм ы тқан  ж о қ с ы н  ба?
Екінші қызмсткер:
-  Ү м ы т қ а н ы м   ж о к ,  м ү м к ін ,  қ азір   кетіп   қ а л у   к е р е к  
ш ы гар.  (Б ү л   а н ы қ   озара  әр ек еттің   үлгісі ).
Бүдан  шыгатын  корытынды.
Б ерілген   тіл д ік  ж агдаятта  ж асы ры н   ә р е к е т   а н ы к   ж ән е 
ж асы р ы н   түрде  тү р л іш е  ж үргізіліп  оты р.  А н ы к   тү сін іктісі 
“ е р е с е к -е р е с е к ”  орньтнда,  ал  ж асы р ы н  
түрі  "б ал а  м ен 
б ал а”  ө р ск стін  
корсстіп   оты р.  Ж асы р ы н   т р а н за к ц и я  
б ая н ш ы  
м ен  
к аб ы л д ау ш ы   б ір -б ір ін ің   п с и х о л о ги я л ы к  
ер ек ш ел ік тер ін  
ж ақ сы  
білгенде  ган а  д ү р ы с  н әти ж еге 
жетеді.  И н тер ак ти в ті 
қ а т ы с ы м н ы ң   бүл  тү рін д е  қ а р ы м - 
қ а т ы н а с т ы ң   бейвербалды  ам алдары   (м и м и к а,  и ш а р а ,д е н е  
қ ал ы б ы ,  тем б р,  и н т о н а ц и я ,  дауы с  ы ргагы )  д а  кеңінен  
қолданылады, себебі, иш ара  —  адамны н  ішкі  ж ан  дүниесінің 
хабарш ы сы .  Қ а р ы м -к а т ы н а с т ы ң  
бүл  тү р ін д е  и ш а р а л ы қ  
қ и м ы л   іш індс  қ ы зм еті  ж агы н ан   ең   өн ім ділері  бас,  и ы қ , 
қ о л   (а л а к а и ,  ж ү д ы р ы қ ,  с ау са қ ) 
тізе,  а я қ , 
т.б. 
ү н ем і 
ж агдаятта  қолд ап ы л ад ы .  С о й тіп , ж асы р ы н  т р а н за к ц и я   оз 
н оти ж есін е  жетеді.
И н тср ак ти в ті  қ а т ы с ы м н ы ң   ж асы р ы н   түрін дс  б аян ш ы  
ком м уникаш тарм ен  ісіуан іуфлі ы м-иш ара, белгі, бас ш айкау, 
к о л   сілтеу,  и е к   кагу,  бас  изеу  ар к ы л ы   д а  оз  о й ы н а н   хабар 
58

бере алады.  Бейвербалды  амалдар а қ п а р а т га  қабы лдай білуге 
негіз  болады .  Ж асы р ы н   интеракти вті  қ аты сы м д а  м и м и к а, 
к о м м у н и кан тгьщ  бет-әлпеті (м андай  көз, қ ас,  к аб ақ ,  кірпік, 
м ү р ы н ,  ауы з,  ерін,  к ү л а қ ,  гіл, тіс, тандай тәрізді) м үш елері 
каты сады.
Қ а з а қ   т іл ін   и н т е р а к т и в т і  о қ ы т у д а   т іл   ү й р е т у ш і 
и н теракти вті  қ а т ы с ы м н ы ң   т е о р и я л ы қ   м әсел ел ер ін   тер сң  
зерделеи,  к о м м униканттарга тілдік ком м ун и кац и я жасауды ң 
тілдік  ж агд аяттары н   ү сы п ы п   оты руы   тиіс.  Ж асаң д ы   тілдік 
о р т а д а   д а й ы н д ы к т а н   ө т к із іл г е н   б е л г іл і  л е к с и к а л ы қ  
т а қ ы р ы п т а р   б о й ы н ш а   ар н ай ы   ү й ы м д а с ты р ы л ға н   тілдік 
жағдаятгар табиги тілдік ортаца ингсрактивті қаты сы м  аркы лы  
автоматгы  дагды ланды рылады.
Пайдаланылг ан одебиеттер:
1  Ж .Н ам азбаева.  Ж алпы  психология:  О қулы қ. -  Алматы: 
Абай аты ндагы  Қ азҮ П У -д ы ң   П сихология институты,  2006. 
296  б.
2  Ф .Ш .О р а зб а е в а .  Т іл д ік   к а ты н а с .  О қ у л ы қ .  А лм аты : 
“ С о зд ік -С л о в а р ь ” ,  2005.  272-6.
3  И .А .В асильев, Т и хом иров O .K.  Э м о ц и и  и  м ы ш л ен и е.— 
М о ск в а,  1997.  179  с.
4  Н .У эл и .  Қ а з а қ   соз  м эд сн и с тін ің  т е о р и я л ы қ  н егіздері, 
ф .г д . гьиіыми дәреж есін алу үш ін дайы ндатган дисс. автореф. 
А ім а т ы ,  2007.  53  б.
59

М у г а л ім д е р г е   к ө м е к
Баглаи  СӘДУҚАСОВД, 
А.Е.Бокетов  атыңдағы 
Караганды  мемлекеттік  университетінің
ака  оқытушысы.

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: