Казахской национальной консерватории им. Курмангазы
жүктеу/скачать 1,94 Mb. Pdf көрінісі
|
| ISSN 2310-3337
ҚҰРМАНҒАЗЫ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ КОНСЕРВАТОРИЯСЫ
ХАБАРШЫСЫ
ВЕСТНИК
КОНСЕРВАТОРИИ ИМ. КУРМАНГАЗЫ
OF THE KURMANGAZY KURMANGAZY KAZAKH NATIONAL СONSERVATORY
2013 ЖЫЛДАН ШЫҒА БАСТАДЫ ИЗДАЕТСЯ С 2013 ГОДА
PUBLISHED SINCE 2013
АЛМАТЫ 2015
МАУСЫМ
АЛМАТЫ ИЮНЬ
ALMATY
JUNE 2 | Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының хабаршысы №2 (7) 2015
Редакция алқасы: Әубәкірова Жәния Яхияқызы бас редактор, ҚР Халық әртісі, «Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің - Елбасының Мемлекеттік бейбітшілік және прогресс» сыйлығының лауреаты, профессор, Құрманғазы атындағы ҚҰК ректоры
бас редактордың орынбасары, Құрманғазы атындағы ҚҰК ғылыми істер жӛніндегі проректоры, филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Журнал Қазақстан Республикасының мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркелген
Тіркеу туралы куәлік №13880-Ж 2013 жылдың 19 қыркүйегінде берілген
Жауапты редакторлар: В. Е. Недлина А. Ж. Мәшімбаева
Беттеген: В. Е. Недлина
Мұқаба дизайны: В. Е. Недлина
Редакция мекен-жайы: 050000, Қазақстан Алматы, Абылай хан д-лы, 86 Тел.:
+7 (727) 261-63-64
© Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық
консерваториясы
жауапты хатшы, ӛнертану кандидаты, доцент
философия ғылымдарының докторы, Абай атындағы ҚазҰПУ (Қазақстан)
ӛнертану докторы, профессор, Чайковский атындағы Мәскеу мемлекеттік консерваториясы (Ресей)
К. В. Зенкин ӛнертану докторы, профессор, Чайковский атындағы Мәскеу мемлекеттік консерваториясының ғылыми істер жӛніндегі проректоры (Ресей) Ә. Ғ. Қайырбекова философия ғылымдарының докторы, профессор, Құрманғазы атындағы ҚҰК әлеуметтік- гуманитарлық пәндер кафедрасының меңгерушісі (Қазақстан) Д. К. Кирнарская ӛнертану докторы, профессор, Гнесин атындағы Ресей музыка академиясы, инновация және шығармашылық істері жӛніндегі проректоры (Ресей)
ӛнертану докторы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор, Құрманғазы атындағы ҚҰК (Қазақстан) И. В. Мациевский ӛнертану докторы, профессор, Ресейдің ӛнер тарихы институты (Ресей) А. Б. Наурызбаева философия ғылымдарының докторы, профессор, Құрманғазы атындағы ҚҰК (Қазақстан) С. Е. Нҧрмҧратов философия ғылымдарының докторы, профессор, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты директорының орынбасары (Қазақстан) А. Р. Райымқҧлова Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, DBA, профессор И. А. Рау философия ғылымдарының докторы, профессор (Алмания)
философия ғылымдарының докторы, профессор, АЭБУ (Қазақстан)
философия ғылымдарының докторы, доцент, ҚР БжҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты, Дінтану бӛлімінің меңгерушісі М. Сато Философия докторы, Нихон Университетінің профессоры (Жапония)
PhD, Ғылым Академиясы Музыкатану институтының аға ғылыми қызметкері (Венгрия)
ӛнертану кандидаты, профессор, Құрманғазы атындағы ҚҰК (Қазақстан)
ӛнертану докторы, профессор, Чайковский атындағы Мәскеу мемлекеттік консерваториясы
Вестник Казахской национальной консерватории им. Курмангазы №2 (7) 2015 | 3 Учредитель: Казахская национальная консерватория им. Курмангазы Редакционная коллегия: Жания Яхияевна Аубакирова – главный редактор, Народная артистка Казахстана, Лауреат государственной премии Мира и прогресса Первого Президента Республики Казахстан, профессор, ректор КНК им. Курмангазы
заместитель главного редактора, кандидат филологических наук, доцент, проректор по научной работе КНК им. Курмангазы
выходит 4 раза в год Журнал
зарегистрирован в Министерстве культуры и информации РК
Свидетельство о постановке на учѐт №13880-Ж от 19 сентября 2013 года
Ответственные редакторы: В. Е. Недлина А. Ж. Машимбаева
Вѐрстка: В. Е. Недлина
Дизайн обложки: В. Е. Недлина
Адрес редакции: 050000, Казахстан Алматы, пр. Абылай- хана, 86 Тел.: +7 (727) 261-63- 64
национальная консерватория им. Курмангазы
ответственный секретарь, кандидат искусствоведения, доцент
доктор философских наук, профессор КазНПУ им. Абая (Казахстан)
доктор искусствоведения, профессор Московской государственной консерватории им. П. И. Чайковского (Россия) К. В. Зенкин доктор искусствоведения, профессор, проректор по научной работе Московской государственной консерватории им. П. И. Чайковского (Россия) А. Г. Каирбекова доктор философских наук, профессор, КНК им. Курмангазы, заведующая кафедрой Социально- гуманитарных наук (Казахстан) Д. К. Кирнарская доктор искусствоведения, профессор, проректор по инновациям и творческой работе Российской академии музыки им. Гнесиных (Россия) С. А. Кузембай доктор искусствоведения, Заслуженный деятель РК, профессор КНК им. Курмангазы (Казахстан)
институт истории искусств (Россия) А. Б. Наурызбаева доктор философских наук, профессор КНК им. Курмангазы (Казахстан) С. Е. Нурмуратов доктор философских наук, профессор, заместитель директора Института философии, политологии и религиоведения
Комитета науки МОН РК (Казахстан) А. Р. Раимкулова Заслуженный деятель РК, DBA, профессор, И. А. Рау доктор философских наук, профессор, Научный форум по международной безопасности при Академии ведущих кадров Бундесвера
(Германия) М. Сабит доктор философских наук, профессор, АУЭС (Казахстан)
религиоведения Института философии, политологии и религиоведения
Комитета науки МОН РК (Казахстан) М. Сато доктор философии, профессор Университета Нихон (Япония)
PhD, старший научный сотрудник института музыковедения Академии наук Венгрии
кандидат искусствоведения, доцент КНК им. Курмангазы (Казахстан)
доктор искусствоведения, профессор Московской государственной консерватории им. Чайковского
4 | Bulletin of Kurmangazy Kazakh National Conservatoire, #2 (7) 2015
Founder: Kurmangazy Kazakh National Conservatory Editorial board: Janiya Aubakirova – Chief Editor, People's Artist of Kazakhstan, the Laureate of Peace and Progress State Prize of the First President of the Republic of Kazakhstan, Professor, Rector of Kurmangazy KNC
Deputy Editor, PhD in Philology, associate professor, Vice-rector for scientific work of Kurmangazy KNC BULLETIN of Kurmangazy Kazakh National Conservatory 2 (7) 2015 Published 4 times a year Magazine registered with the Ministry of Culture and Information
Certificate of registration # 13880-Ж from September 19, 2013
Managing editors: V. Nedlina A. Mashimbayeva
Page Makeup: V. Nedlina
Cover design: V. Nedlina
Editorial address: 050000, Kazakhstan, Almaty Ablay Khan ave, 86 Tel.: +7 (727) 261-63-64
© Kurmangazy Kazakh National Conservatory
B. Atash Doctor of Philosophy, Professor of Abay KazNPU (Kazakhstan)
Doctor of Oriental Studies, Professor (Kazakhstan) N. Gilyarova Doctor of Arts, Professor of the Tchaikovsky Moscow State Conservatory (Russia)
Doctor of Arts, Professor, Vice-Rector on scientific work of the Tchaikovsky Moscow State Conservatory (Russia) A. Kairbekova Doctor of Philosophy, Professor of Kurmangazy KNC (Kazakhstan)
Doctor of Arts, Professor, Vice-Rector for Innovation and creative work of the Gnesins Russian Academy of Music (Russia) S. Kuzembay Doctor of Arts, Honored worker of Kazakhstan, Professor of Kurmangazy KNC (Kazakhstan)
Doctor of Arts, Professor, Russian Institute of Art History (Russia)
Doctor of Philosophy, Professor of Kurmangazy KNC (Kazakhstan)
Doctor of Philosophy, Professor, Deputy Director of the Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies of Science Committee of MES of Kazakhstan (Kazakhstan)
Honored worker of Kazakhstan, DBA, professor
Doctor of Philosophy, Professor, Scientific Forum on International Security at the Academy of the leading personnel of Bundeswehr (Germany) M. Sabit Doctor of Philosophy, Professor, AUPET (Kazakhstan) B. Satershinov Doctor of Philosophy, Associate Professor, Head of the Department of Religious Studies of the Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies of Science Committee of MES of Kazakhstan
Doctor of Philosophy, Professor, Nihon University (Japan)
PhD, Senior Fellow of the Institute of Musicology at Hungarian Academy of Sciences
PhD, Associate Professor оf Kurmangazy KNC (Kazakhstan)
Doctor of Arts, Professor of the Tchaikovsky Moscow State Conservatory (Russia)
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ ӚНЕРІ: ТАРИХЫ МЕН ТЕОРИЯСЫ МУЗЫКАЛЬНОЕ ИСКУССТВО КАЗАХСКОГО НАРОДА: ИСТОРИЯ И ТЕОРИЯ MUSICAL ART OF KAZAKH PEOPLE: HISTORY AND THEORY
6 | Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының хабаршысы №2 (7) 2015
УДК 78(574)09
Мақалада Жамбыл Жабаевтың (1846-1945) опера сахнасындағы бейнесі Қазақстан композиторларының әр түрлі туындыларынан қарастырылып, оның суырып-салма ақындық болмысының сомдалуы сол кезеңдегі мәдени ӛмірмен байланысты ашылғаны айқындалған.
Жамбыл бейнесінің ең алғашқы музыкалық-сахналануы оның кӛзі тірісінде 1940 жылы Е.Г.Брусиловскийдің «Алтын астық» (С.Мұқановтың либреттосына жазылған) операсында, Республикамыздың ХХ-жылдығына орай жасалған 1 . Аталмыш туынды бұл жанр тарихында қазақ опера сахнасында тұңғыш рет колхоз құрылысы тақырыбын кӛрсетілгендігімен, яғни, композитор-автордың анықтамасы бойынша, «Қазақстандағы колхоз құрылысының жеңісі тақырыбын» кӛтергендігімен ерекшеленеді. Опера сюжетінің сол жылдары ӛткен уақиғалармен тікелей байланысы айтарлықтай кӛрсеткіш. Мысалы, басты кейіпкерлердің бірі Сапар, екінші актінің соңында Қызыл Әскер қатарына шақырылған, үшіншіде – шынында белофиндермен (ақтар) шайқасты аяқтауға қатысқаны үшін медальмен марапатталғаны кӛрсетіледі. Осы актіде колхозшылар бүкілодақтық ауыл шаруашылық кӛрмесіне баратын кандидатураны таңдауына да, оның алдында Мәскеуде 1939 жылы ӛткізілген талқылаудан белгілі болғандығы септігін тигізді. Ақырында, авторлар операның финалында Жамбылмен бірге қазақ делегациясының кеңес үкіметі мүшелерімен кездесуін жаңғыртады 2 .
Осыншама жақын арада ӛткен шынайы уақиғаның шығармада кӛрініс тауып (яғни нақты алғашқысы, 1939 ж.), қысқа мерзімнің ішінде сахналық қойылымға айналуына мүмкін болды (Е.Г.Брусиловскийдің күнделік жазбаларының негізінде, сәуір-қыркүйек айлары, 1940 ж.) [2, 181]. Опера кӛрінісіне шынайы контексті енгізілудегі ұмтылысы түсінікті, бұл туралы болжау да заңды (бұл ретте шығармашылық тұрғының соцреализм талаптарынан бағынуы сол жылдары қатаң болғандығының себебін еске түсірудің қажеті жоқ). Жамбыл тек финалдағы кӛрініске ғана қатысады. Сол уақытта әйгілі болған Сталинді мадақтайтын қорытынды хордың мәтінінде оның қатысқаны туралы айтылады
3 .
1 Брусиловский Е. Altьn astьq – Золотое зерно: Рукопись. – Б-ка ГАТОБ им. Абая, инв. № 544. – I акт – 64 б.; II акт – 60 б.; III акт – 74 б.; IV акт – 49 б.; V акт – 48 б. 2 Бұл кездесудегі И.В.Сталин, В.М.Молотов, М.И.Калинин, К.Е.Ворошилов мырзаларды суретке түсірген Танко (аты-жӛні жазылмаған. – А.О.). Жамбыл. Собр. соч. в 3 т. – Т.2. – Алматы: Гылым, 1955. – Б.46-47 (қосымша бет) қараңыз. 3 Операдағы поэтикалық мәтіннің соңғы жолдары мынадай: Жасасын мәңгі, жасасын данышпан Сталин Жасасын мәңгі, жасасын адамның күні Сталин Оркестр
Grandioso largamente Хор (SATB)
Maestoso largamente Жасасын, мәңгі жасасын Данышпан Сталин
Омарова А. Опера сахнасындағы Жамбыл Жабаев бейнесі | 7 Соның негізінде, осы жағдайда сахналық әдістермен жүзеге асырылған Жамбыл бейнесінің сомдалуы тек шындықты кӛрсету үшін ғана емес, сонымен қатар мадақтау жағдайының мәнін тереңдету үшін маңызды болған: «халық әкесін» мадақтаушының бірі ретінде «жүз жастағы Жамбыл» да қатысады, ол да «ардақты атамыздың баласы» болып есептеледі 4 . «Кешегі» күннің шындығы Л.А.Хамидидің «Жамбыл» операсында (либреттосын жазғандар Х.Ерғалиев және Ш.Құсайынов) кӛрініс тапқан 5 . Онда мазмұндалған уақиғалардың жасалу үрдісі мен болып жатқан уақиғалардың арасында санаулы жылдар ғана ӛткен: туындының 6 бірінші редакциясы 1950 ж. шығарылған болатын, ал онда ақынның соңғы он жылы кӛрініс тапқан (I-актіде соғысқа дейінгі кез, II-де – соғыстың басы, IV-актінің финалында – 1945 ж. мамыр айы, жеңіс кӛрсетілген). Мемлекет пен халықтың ықыласына бӛленген сыйлы ақсақалды («ақ басты ата Жамбыл») авторлар сол жылдары қоғамдық-мәнде қалыптаса жеткен ақынның шығармашылық келбеті мен мұрасы арқылы бейнелейді. Мысалы II-актінің 2-суретінде берілген ремаркалардың бірінде: «Сахнаға орденмен үш рет марапатталған Жамбыл шықты, оның қасына ере жүргендердің қатарында алыстан келген қонақтар – үкімет мүшелері, әртістер, ғылыми қызметкерлер де бар». Кеңес идеологиясының тікелей әсеріне байланысты 1930-40 жылдардағы Жамбылдың ӛлеңдері операның мазмұнында пайдаланылды. Тап осы арнада ақын мен қоғамның қарым-қатынастары жүзеге асырылған. Операның финалында Жамбыл әнінің кейіптелуінде, оның күш қуаты мен шаттығы арқылы Сталиннің жырлануы кездейсоқ емес. Авторлардың шынайы жағдай мен деректерге сүйенуді кӛздегендігін кейіпкердің таңдалу жүйесі мен опера арқауының сюжеттік желісі дәлелдейді. Мысалы, негізгі кейіпкерлердің бірі ретінде Жамбылдың үлкен ұлы Алғадай алынған (Алғадай, 1900- 1943), «жазушылар Әбдуәли және Петр» бейнелерінде – Ғали Орманов (1907-1978) пен Павел Кузнецов (1909-1957) прототиптері жеңіл танылады. Мынадай ұйғарымның дұрыстығын дәлме-дәл келген сәйкестік дәлелденеді: операда Петр Черныцов, Жамбыл туындыларының аудармашысы Павел Кузнецов сияқты майданға аттанады, ал IV- актідегі сахналардың бірінде Әбдуәлидің жолдамасына ақын ӛлең жолдарымен жауап береді, негізінде ақиқатқа келгенде оның әдебиеттік хатшысы Ғали Ормановқа жолданған болатын. Нақтылы
оқиғалар құжаттық сәйкестікпен жасалынған. Бұл беттер
«Ленинградтық ӛрендерім» (ІІІ акт) және «Аттандыру» (IV-й акт) сынды белгілі жолдаулардың шығу тарихымен байланысты 7 . «Бастапқы» немесе шамалы ӛзгертілген Жасасын, мәңгі жасасын Адам күні Сталин
Жаса зор Сталин Атамыз Сталин 4 «Казахстанская правда» (№3962) газетінде Ю.Яневскийдің суреті басылған, «Алтын астық» опрасының соңғы сахналық кӛрінісі – Сталиннің және оның серіктестерінің Қазақстан колхозшыларымен бүкілодақтық а.-ш. кӛрмесіндегі кездесуі», мұнда Жамбылдың бейнесі анық аңғарылады (Ғ.Құрманғалиев), операның негізгі кейіпкерлер сынды сахна тӛрінен ӛкімет мүшелерінің түскеніне кӛзін тіге қарайды. 5 Хамиди Л. Джамбул: Опера в 4 актах: Рукопись. – Б-ка ГАТОБ им. Абая, инв. № 1414. – I акт – 89 б.; II акт – 111 б.; III акт – 50 б.; IV акт – 75 б. 6 Басқа деректер бойынша – 1949 ж. немесе 1952 ж. [3]. 7 Жамбылдың сӛзіне жазылған сюитада («Жамбыл сӛзіне жазылған сюита»), ақынның ұлына айтқан «Аттандыру» жолдауына Е.Г.Брусиловский ӛзіндік интерпретациясын жасайды.
8 | Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының хабаршысы №2 (7) 2015
контексте үзінділер дәйексӛздер ретінде алынған, мысалы «Туған елім» жолдары (І, IV акттерде) 8 . «Жамбыл әні» тұтастай ӛмірлік шындыққа сәйкес жүзеге асырылған.
Тарихи деректер мазмұндалған кӛріністер айрықша қызығушылықты танытады. Бұл қаншалықты Жамбыл Жабаевтың ӛмірбаяндық шығармашылығынан байқалса, операда соншалықты «Далила есімді қарт домбырашы» атанған атақты күйші, халық композиторы Дина Нүрпейісованікінен де (1861-1955) аңғарылады. Олардың әр түрлі құжаттық деректерде, бұдан басқа бейнелеу ӛнерінде (Б.А.Чекалин, А.М.Черкасский, Н.П.Карповский шығармашылығында) орынды кӛрініс тапқан достық қарым- қатынастағы байланыстары барлығына белгілі еді. Сол жылдардағы суреттердің сақталғаны ескерерлік жағдай. Мәселен, 1937 г. ұжымдық сурет, ортасында – Дина Нұрпейісованың ауылына қонаққа келген Жамбыл ұлы Мұратпен және Ғали Ормановпен түскен. Тағы да басқасында ауылға енді ғана келген Жамбыл (ұлымен бірге) мен Динаның кездесуі, опера сахнасында сол бір сәтті кӛрсеткендей қайта жаңғырту үшін таңдалғаны байқалады 9 . Бірақ, Жамбыл ӛмірде қонақты әдететте 10 досшыл – ӛлең жолдарымен қалжыңдаса қарсы алса 11 , жаңа музыкалық-театр «шындығында» ол әріптес- замандасымен сәлемдесу жолы ретінде кӛрсетіледі. Тап осы «замандасым» деген қаратпасы (бұл ретте құрдас емес, замандас) – Жамбылдың 100 жылдығын тойлату күндеріне арналған басылымда Дина естелігінің тақырыбы ретінде алынған.
8 Кӛптеген композиторлардың шығармашылығында Жамбыл поэзиясының кӛрініс тапқандағы ұқсастықтар кӛрсеткіш бола алады. Мысалы, Л.Хамиди операның қорытынды хорында пайдаланған үзіндіні М.Тӛлебаев та назарға алады «Туған елім» жолдарын: толғаудың мәтінінен тап осы үзінді таңдалған және екі рет қайталаған. «Ұлы Жамбылдың ӛзі (―Алатаудың асқарындай ақ бас қарт Жамбыл‖) Сталинге теңеу таба алмай қысылғандай болды» – деген тірек сӛздер бар. 9 Амандыков Я. Жамбыл ӛнер әлемінде. – Алматы: Қайнар, 1998. – 176 б. (форзац) қараңыз. 10 Ғ.Ормановтың күнделік жазбаларында Жамбылдың Динаға айтылған ӛзіндік сӛйлеу үлгісі, мазмұны ерекшелігінде қалжыңдаса айтылған сӛздер кӛрініс тапқан [4, 153]. 11 Кӛп болды Дина сені кӛрмегелі, Орден алып ӛмірге ӛрлегелі. Жүректің саған деген ілгіші бар – Келдің бе сол ілгішті жӛндегелі [5].
Омарова А. Опера сахнасындағы Жамбыл Жабаев бейнесі | 9 Бұл сәлемдесудің алдына домбыра сүйемелінің үніне еліктелген аспаптық кіріспе мен мәтіндік ремарка енгізілген: «Далила екі ұлымен келеді» (бұл ретте майданға Жамбыл екі ӛзінің ұлдарын жібергенін еске саламыз). А.Қ.Жұбанов ӛзінің очеркінде: «1941 жыл. [...] Сексен жастағы Дина [...] шығармашылық күш пен ұмтылысқа толы болды» [6]. Динаның «қолындағы домбырасы советтік поэзияның алыбы Жамбыл ӛлеңдері сияқты, жауынгерлік рӛлді атқаратынын» біліп, «Ана бұйрығы» деген күй шығарады. Л.А.Хамидидің операсында «Далиланың әні» осы сәтті береді.
Жамбыл мен Динаның ӛмірлік және шығармашылық тұрғыларының ортақтығы, одан кейін, жылдар бойы қалыптасқан «Жамбыл домбыра» деген метафорада бекітілгендей, олардың
кӛзқарастары мен
сезімталдылықтарының бірлігі
«полифониялық» сияқты негізгі ойды бекітіп, дуэтте ашылады: тек интонациялық немесе ырғақтық тәсіл арқылы ғана емес, шын мәнінде ақындық мәтін де кӛрсетеді:
Қазақтың дәстүрлі мәдениетіне тән басқа да сахналық кӛріністе ақын мен күйшінің қатысуымен шынайы уақиғалар мен жанрлық формалар мазмұнына арқау болған. «Далиланың ариозасының» алдында берілген авторлық ремарка мынадай: «Қарт домбырашы Далила Алманың сүйеуімен кіреді. Домбырада ойнау арқылы, Жамбылға сүйікті ұлының ӛлімі жайлы естіртеді» [7]:
жүктеу/скачать 1,94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|