Ластаушы  заттардың  жуық  мөлшері  (пороговая  доза)

 
 
 
107
 
     •  бақылаудан  ауытқу  маңыздылығының  сандық  критерийін 
анықтау; 
     • 
атқаратын  қызметтері  жөнінен  өзара  байланысты 
көрсеткіштер үйлесімділігінің бұзылуы; 
     •  «доза  (концентрация)  – жауап»  тәуелділігін  талдау  негізінде 
анықталған  бақылаумен  салыстырғанда  бұл  әсердің  пайда  болу 
жиілігінің артуы; 
     •  әсердің  пайда  болу  жиілігі  (1  –  5  –  10  %)  көрсеткіштің 
иілімділігіне  және  осы  әсердің  биологиялық  маңыздылығына 
байланысты. 
     Токсикодинамикалық критерийлер мыналардан тұрады: 
     •  организмдегі  өзгерістердің  заттың  әсер  ету  механизміне 
немесе оның биологиялық өзгеру өнімдеріне сәйкестігі; 
     •  зиянды  әсер  етудің  әр  түрлі  мерзімде  тоқталуына  қарай 
организмдегі өзгерістердің қайтымдылығы; 
     •  егер  ол  зерттелетін  заттың  уытты  әсер  ету  механизмінің 
ерекшеліктерін  көрсететін  болса,  аздаған  немесе  тіпті  бір 
көрсеткіштің өзгеруі; 
     •  заттың  әсер  ету  механизмі  бойынша  басқа  көрсеткіштерге 
ұштасқан көрсеткіштің бір рет өзгеруі; 
     • өмірлік маңызды көрсеткіштердің өзгеруге бейімділігі; 
     •  организмнің  қоршаған  орта  жағдайларына  бейімделу 
реакцияларының уақытша жасырын бұзылуы; 
     • 
ксенобиотиктің 
едәуір 
жоғары 
дозаларында 
(концентрацияларында)  −  өсуге  бейімделген  көрсеткіштер 
өзгерістерінің тұрақты сақталуы; 
     •  қосымша  критерий  –  эксперимент  арқылы  анықталған  әсер 
етпейтін дозаның (концентрацияның) болуы. 
 
     Токсикокинетикалық критерийлер: 
     • организмдегі заттардың жартылай шығу кезеңінің кемуі; 
     • заттардың өзгеру өнімдерінің жинақталуы; 
     •  заттардың  жартылай  шығу  кезеңі  тәуелділігінің  қисық 
сызыққа өтуі. 
 

 
 
108  ЭКОТОКСИКОЛОГИЯ 
     Зиянды заттардың уытты әсері. Зиянды заттардың уытты әсері 
–  бұл  зиянды  немесе  улы  заттың  организммен  өзара  әрекеттесуі 
нәтижесінде  дамитын  патологиялық  күй  (patos  –  грекше  ауру, 
азаптану).  Организм  ішінде  қалыптасатын  эндогендік  немесе 
одан  тыс  ортада  пайда  болатын  экзогендік  улы  заттармен 
организмнің  әр  түрлі  биохимиялық  құрылымдарының  өзара 
әрекеттесуі  нәтижесінде  химиялық  гомеостаздың  бұзылуынан 
туындайтын  күй  интоксикация  немесе  токсикоз  деп  аталады.  Ал 
заттың  организмдегі  химиялық  процестердің  және  оның 
физиологиялық  қызметінің  бұзылуына  себепші  болатын  қасиеті 
уыттылық  деп аталады.   
     Қалдықтар  –  биосфераны  ластаушылар.  Бүгінде  халық 
шаруашылығында  қалдықсыз  және  қалдықты  өндіріс  ұғымы 
кеңінен  қолданылуда.  Қалдықсыз  өндіріс  барысында  табиғатқа 
зиянды  қалдықтар  шығарылмайды,  сондықтан  бұл  саланы 
қалдықсыз  технология,  қалдығы  аз  технология  деуге  де  болады. 
Қалдықсыз  технологияда  табиғи  ресурстар  мен  энергияны, 
қоршаған  ортаны  қорғауға  байланысты  білімді,  әдістер  мен 
құралдары іс жүзінде қолдана білу; шикізат пен энергияны тиімді 
пайдалана отырып өнім өндіру; жеке өндірістің қызметі қоршаған 
ортаға теріс әсер етпеуі көзделеді. 
     Адам  баласының  кез  келген  әрекеті  сыртқы  ортада  әр  түрлі 
қалдықтар  шығарып,  биосфераны  ластауға  мәжбүр  етеді.  Бұл 
халықтың  денсаулығы  мен  өміріне,  өсімдіктер  мен  жануарлар 
түрлерінің 
азаюына, 
қоршаған 
ортадағы 
тепе-теңдіктің 
бұзылуына  әкеп  соқтырады.  Алайда  өндіріс  пен  өнеркәсіптің 
кейбір  қалдықтарын  биосфераны  ластаушылар  деуден  гөрі, 
құнды  шикізат  көздері  деуге  де  негіз  бар.  Сондықтан  қазіргі 
жетілдірілген  технология  кезеңінде  оларды  өңдеп,  бағалы 
өнімдер  алуға  болар  еді  деген  көптеген  ұсыныстар  мен  идеялар 
бар. 
     Қалдықтар  шығаратын  негізгі  көздерге  өнеркәсіп,  ауыл 
шаруашылығы  және  үй  шаруашылығы  жатады.  Осыған  орай 
оларды  өнеркәсіптік,  ауылшаруашылық  және  тұрмыстық 
қалдықтарға  бөледі.  Өнеркәсіптік  қалдықтардың  мөлшері  бір 
адамға  шаққанда  тұрмыстық  қалдықтардан  20  есе  артық  болып 

 
 
 
109
 
отыр.  Қайсыбір  өндірістің  қалдығы  басқа  өндіріске  шикізат 
ретінде 
пайдаланылады. 
Деректер 
бойынша, 
қазірде 
қолданылатын  технологияларға  байланысты  бастапқы  алынған 
шикізат  мөлшерінің  10  пайызы  қалдыққа  айналады  екен. 
Осындай  бос  жыныстардан  тау  үйіндісі  пайда  болып,  оның 
қаншама мөлшері суға ағып кететіні беймәлім. 
     Осылайша  қоршаған  ортадағы  кейбір  қолайсыз  өзгерістер 
қайтымсыз  процеске  айналған.  Демек,  қалдықтардың  көлемін 
азайту  үшін  халық  шаруашылығының  түрлі  салаларының 
арасында  байланыс  орнатып,  шикізатты  толық  пайдалану 
мәселелерін  шешу  қажеттігі  туады.  Басқаша  айтқанда, 
табиғаттағы  су  айналымы  секілді,  өнеркәсіп,  өндіріс  айналымы 
мәселесін шешсек, көп нәрсе ұтқан болар едік. 
     Биосфераның ластануын азайту көздерінің бірі – қалдықтарды 
зиянсыздандыру.  Қазір  оларды  зиянсыздандырудың  төрт  әдісі 
бар: 
жағу, 
химиялық 
немесе 
биологиялық 
жолмен 
бейтараптандыру және жерге көму. Жанғыш қалдықтардың бәрін 
өртеп  жіберу  түсінікті  жайт.Бірақ  ол  жабайы  түрде  емес,  қазан-
дықтың  күш  беретін  қондырғыларында,  1000  –  12000С 
температурада жүргізілуі тиіс. 
     Қазақстанда 
қалдықтарды  зиясыздандырудың    кеңінен 
қолданылатын 
әдісі 
– 
оның 
бір 
түрін 
екіншісімен 
зиянсыздандыру. Мысалы, байыту фабрикаларының сілтілі сұйық 
қалдықтары 
мен 
зауыттардан 
шығарылатын 
қышқылды 
ерітінділерді  арнайы  тұндырғыш  тоғандарға  бірге  жинап,  өзара 
бейтараптандырады.  Сондай-ақ  қазір  коксхимия  зауыттарынан 
шығатын  күкіртті-шайырлы  заттарды  бейтараптандыруға  азот 
тыңайтқыштарын  өндіретін  зауыттардың  әкті  шламдары 
қолданылуда. 
     Әдетте  усыз,  жанбайтын  қатты  қалдықтар  ашық  орында 
сақталады  немесе  жай  әдіспен  көміледі.  Өте  улы,  әсіресе 
құрам1ында  күшән  (мышьяк)    мен  кадмий  кездесетін 
қалдықтарды  зиянсыздандыру  мен  көму  ісіне  айрықша  көңіл 
бөлінеді.    Айталық,  АҚШ-та  осындай  қалдықтарды  цементпен 
араластырып,  су  өтпейтін  жыныстарда  орналасқан  арнайы 
полигондарда  көмеді.  Ал  Жапонияда  оларды пісіру  арқылы  суға 

 
 
110  ЭКОТОКСИКОЛОГИЯ 
төзімсіз  шыны  тәрізді  кесекке  айналдырады.  Шымкенттің 
қорғасын  зауытынан  қалдық  ретінде  шығатын  кальций  арсенаты 
өндірістің өз аймағындағы темірбетон шұңқырларда сақталады. 
     Қатты  және  өте  қауіпті  сұйық  қалдықтарды  зиянсыздандыру 
үшін назар аударатын әдістердің бірі – биологиялық технология. 
Оны адамдар ежелден қолданып келеді. Бұл әдіс адамға пайдалы 
өнімдер  алуға  және  қоршаған ортаны  тазартуға  тірі  организмдер 
мен  биологиялық  процестерді  пайдалануға  негізделген.  Бүкіл 
ауылшаруашылық  өндірістері  осы  технологияны  пайдаланады, 
өйткені  оның  зор  мүмкіншілігі  бар.  Микроорганизмдердің 
көптеген  түрлері  кейбір  органикалық  заттарды  сіңірумен  қатар, 
оларды  зиянсыз  түрге  немесе  пайдалы  өнімдерге  айналдыра 
алады. Оның бір кемшілігі бұл әдістің қолданалуы ұзақ уақытты 
қажет ететіндіктен, біршама шектелуде. 
 
Бақылау сұрақтары 
 
     1.  Биосфераның  ластануын  бағалау  өлшемдері  –  критерийлері 
қандай? 
     2. Биосфераның ластануын бағалайтын қандай мониторингтер 
белгілі? 
     3. Экологиялық жағдайға гигиенаның қандай әсері болады? 
     4.  Ауру туғызатын қандай факторларды білесіңдер? 
     5.    Қаланың  адам  денсаулығына  әсер  етуінде  қандай 
айырмашылықтар бар? 
     6.  Гигиеналық болжау дегеніміз не? 
     7. Ластаушы заттардың жуық мөлшері қалай анықталады? 
     8. Қалдықты және қалдықсыз технология нені білдіреді? 
 
 

жүктеу/скачать 11,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: