Х. ЭКОТОКСИКАНТТАР, ОЛАРДЫҢ ТОПТАРЫ

 
 
 
155
 
ортаның  шекарасында  өтетін  процестерге  байланысты  өтеді. 
Олардың терең қабатқа өтуі жер асты суын ластап, айналаға қауіп 
төндіреді. 
     Көптеген 
ластауыш  заттардан  ауыр  металдардың  бір 
айырмашылығы 
– 
бұларға 
«өздігінен 
тазару» 
ұғымы 
қолданылмайды.  Сөйтіп,  барлық  процестер  нәтижесінде 
металдардың  судағы,  топырақ,  ауа,  азық-түлік  өнімдеріндегі 
концентрациясы  қайтымсыз  артып,  табиғи  орта  мен  биота 
ластанады. 
     Кез 
келген  тірі  организм  ауыр  металдар  иондары 
концентрациясының  артуын  бірден  сезеді,  әсіресе  тағамдарға 
қатысты ерекше айту керек. Мәселен, қорғасын секілді химиялық 
қауіпті  токсикант  организмдегі  қанға  еківалентті  Рh
+2
    түрінде 
өтеді. Ол негізінен эритроциттерге өтеді. 
     Қоршаған  ортадағы  ауыр  металдар  мөлшерінің  мынадай  екі  – 
экотоксикологиялық 
және 
биохимиялық 
(физиологиялық) 
аспектілері  бар.  Олардың  жоғары  концентрациясы  қоршаған 
ортаны  ластайды,  экожүйелерге  зиянды  әсер  етеді,  төменгі 
концентра-циясы  –  алмасу  процестерінде  маңызды  рөл 
атқаратындықтан,  микроэлементтер  ретінде  организмдер  үшін 
өмірлік қажеттілікке айналады. 
     Ауыр  металдардың  екіжақты  қасиеті  болатыны  туралы  да 
тоқталған  жөн  болар.  Мысалы,  ванадий  элементінің  барлық 
қосылыстары  уыттылығымен  белгілі.  Алайда  таяуда  оның 
қосылыстарының  тағы  бір  қасиеті  –  терапевтік  әсер  ететіні 
анықталады.  Бұл  металдың  ең  қарапайым  тұздарының  бірі  – 
ванадил сульфаты VOSO
4
  диабетке шалдыққан көптеген науқас-
тарға  үміт  сәулесін  сездірді.  Құрамында  ванадий,  селен,  хром 
және  С  витамині  бар  жаңа  бейорганикалық  қоспа  диабеттің 
асқынуын ішінара немесе толығымен қайтаратын болып шықты. 
     Хромның  «іздері»  инсулиннің  қызметіне  қатысатын  қабілетін 
көрсеткен – қандағы глюкозаның деңгейін реттейді, организмдегі 
майды «жағушы», яғни сарқа пайдаланушы ретінде әрекет  етеді. 
Хромның жеткіліксіздігі (ең аз дозасы тәулігіне 50 мкг) диабеттің 
тууына себепші болуы мүмкін. Алайда кез келген ауыр металдар 
секілді хромның – у болып саналатынын естен шығармау керек. 

 
 
156  ЭКОТОКСИКОЛОГИЯ 
    Таяудағы  ғылыми  зерттеулердің  бірі  −  мырыштың  протеиннің 
синтезделуі 
және 
жарақаттың 
жазылуы 
үшін 
қажетті 
антиоксидант  ретінде  әрекет  ететінін  көрсетті.  Ол  30-дан  астам 
энзимдердің  –  ферменттердің  әрекетімен  байланысқан,  көбею 
мүшелерінің  дамуы  үшін  өте  қажетті  элемент.  Ол  организмді 
қабынуға  душар  ететін,  сөйтіп  оны  көбею  қабілетінен  айыра 
алатын риновирустармен байланысқа түседі. 
     Соңғы  уақытта  өздігінен  пайда  болатын  онкопатологияны 
рационда микро және макроэлементтердің тапшылығымен байла-
ныстыруда.  Осыған  қатысты,  селен  және  басқа  микроэлемент-
тердің  организмнің  жалпы  қарсы  тұра  алу  қабілетін  ғана  емес, 
оның  радиацияның  жоғары  дозасынан  туатын  ауруларға 
төзімділігін  арттыратыны,  әр  түрлі  ісіктер  санын  азайтып, 
олардың  дамуын  баяулататыны,  сөйтіп  орташа  өмір  сүру  жасын 
ұзартатыны дәлелденген. Тағамның құрамына селенді, ламинария 
ұнтағын,  хлорелла  штамдарын  қосу  сәулеге  ұшырау  қаупін 
кемітеді. 
     Ауыр  металдар  организмге  тікелей  және  жанамалай  уытты 
әсер  етеді.  Бірінші  жағдайда  ферменттер  қатысатын  реакциялар 
тежеледі  де,  олардың  катализдік  әсері  кемиді  немесе  тоқталады. 
Жанама  әсер  етуде  қоректік  заттар  қабылдай  алмайтын  күйге 
көшіп, «ашыққан» орта пайда болады. 
     Ауыр  металдардың  барлығы  бірдей  биотаға  қауіпті  бола 
бермейді.  Уыттылығы,  таралғыштығы,  қоректік  тізбектерде 
жиналғыштығы  жөнінен  10  элементтен  сәл  астам  ғана  металдар 
ерекше  бақылауға  алынатын  биосфераны  басым  ластауыштарға 
жатады.  Олардың  қатарынан  сынап,  қорғасын,  кадмий,  күшән, 
мыс,  ванадий,  қалайы,  сурьма,  молибден,  кобальт,  никельді 
атауға  болады.  Бұлар  қауіптілік  дәрежесіне  қарай  үш  класқа 
бөлінеді: 

жүктеу/скачать 11,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: