Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
-семинар. Араб графикасына негізделген
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| 8-семинар. Араб графикасына негізделген
қазақ жазуы: жәдид жүйесі Араб жазуының қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына сәйкес келе бастаған, демократияланған түрі – жәдид деп аталады. Бұл жазу реформасы Нобель сыйлығының иегері, Қырым татары И.Гаспыралының жаңа әдісті мектебі – усул жадидпен байла-нысты. Жадид жазу үлгісінің басты ерекшелігіне - дауысты дыбыстардың харакаттар арқылы емес, таңба арқылы беріліп, жазуда хатқа түсіп отыруын, - араб және парсы сөздерінің тілімізге икемделіп өзгеріске ұшыраған түрінің таңбалануын, - ң дыбысының қадим жазуындағыдай сегіз түрлі таңбалар арқылы емес, екі түрлі таңбамен берілуін, - араб әліпбиіндегі басы артық таңбалардың қолданылмауын айтуға болады, мысалы, қазақ сөздерін таңбалауда араб әліпби жүйесіндегі мына таңбалар қолданылмаған деуге болады: ﺙ , ﻆ , ﺾ , ﺫ . Осы айталғандардан қадим жазуының біртіндеп жүйелене түсіп жадид кезеңіне өткенін көруге болады. «Түркістан уалаяты» газетінде дауыстылардың харакат арқылы беріліп, жазуда таңбаланбауы сирек ұшырасады. Бұл үрдіс «Дала уалаяты» газетінде біртіндеп жүйелене түседі де, араб жазуымен басылып шыққан кітаптарда дауысты дыбыстар жүйелі түрде жазуда таңбаланып отырады. «Түркістан уалаяты» газетінде харакаттар белгіленбеген, бірақ жазылмаса да олар дауысты дыбыстың мәнін береді. Дегенмен харакаттары қойылған сөздерді аз да болса кездестіру- ге болады: дамма арқылы берілген сөздер: құл және күң – ) ﻜﻨﻨﻚ 1874 № , 6 ( , күтүб – ﻜﺘﻨﻭﺐ , құшақтасыб – ﻗﺸﻨﺎﻘﺘﺎﺴﺐ ,құрметтеб – ) ﻗﺭﻨﻤﺘﺪﻴﺏ 1874 , № 10 ( ,тұхым – ﺗﺤﻨﻢ , құдай – ) ﺤﺪﻨﺍ 1874 , № 16 ( , құл – ) ﻘﻝﻨ 1977 , № 30 ( . Фатха арқылы белгіленген сөздер:бағасы – ) ﺒﻐﻐﺎﺳﻰ 1875 , № 1 ( ,ақраб – ) ﺍﻘﺭﺐﻐ 1874 , № 24 ( . Кесра, яғни қысқа и арқылы беріліп, жазуда таңбаланған сөздер кездеспейді. Ал даммалы алиф арқылы беріліп харакаты таңбаланған үйнүң – ﻳﻨﻨﻮﻧﻚ ١ ) 1874 № , 16 ( деген сөзді кездестірдік. Сөз басында келетін ы, і дауысты дыбыстары жүйелі түрде ке- Семинарға оқу үшін берілген бұл мәтін Г.Мамырбекованың «XVIII- XIX ғғ. араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық-орфографиялық ерекшеліктері» атты зерттеуінен (Алматы, 2006) алынды. 174 сралы алиф арқылы таңбаланған, яғни иа таңбасы арқылы жазу кездеспейді. Сөз ішінде бір дауыссыз дыбыс қосарланып келсе, біреуі ғана жазылып үстіне «ташдид» белгісі қойылады. «Ташдид» белгісі қойылған сөздер өте сирек ұшырасады. Ташдид арқылы берлі- ген сөздердің көбі араб тілінен енген сөздер: амма – ) ﺍﻣﱠﺎ 1876 , №1; 1879, №14), ауал – ) ﺍﻭﱠﻞ 1876 № , 9 ; 1879 № , 8 ( ,мәдәт – ) ﻤﺪﱠﺕ 1879 , № 27 ( , алла – ) ﺍ ﻟﻟﱠﻪ 1882 № , 1 ( , руссиа – ﺭﻭﺳﱢﻳﻪ , қазақиа – ) ﻗﺯﺍﻴﱢﻰ 1876 , № 2 ( . Араб тілінде екі алиф қатар келсе біреуі ғана жазылып үстіне мадда белгісі қойылады. Ал газетте дыбыстық мәні бар алифтің үстіне ғана мадда белгісі қойылып отырған. Маддалы алифпен сөз басындағы а, ә дауыстылары таңбаланған: алыб – ﺁﻠﺐ , әкел – ﺁﻛﻴﻞ . Дыбыстық мәні жоқ алифке мадда белгісін қою газеттер- де мүлде кездеспейді. Бұл ерекшеліктің қадим жазу жүйесінде толықтай сақталғанын ескерсек, жадид жазу кезеңінде де жалғасын тапқанын көреміз. Харакаттар дауысты дыбыстарды беруде сирек ұшырасады. жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|