Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| <ү>, <ы>, <і>, <и>, <э>, <е> дыбыстарының фонемалық
мәртебесін анықтау болды дейді проф. М.Жүсіпов. Ол 1) сөз ішінде ы, і қысаңдарын жазу// жазбау; 2) ұ, ү, у дыбыстарының дифферекциалды белгілері; 3) -ый, -ій дыбыс тіркесімін таңбалау деген проблемаларға ажыраған (Джусупов М. 1995). Мұның бәрі ауызша тілдің үздіксіздігінен, сөз ішіндегі ды- быстардың өзара әсерінен шығады. Бұл құбылыстарды Мәс-кеу фонологиялық мектебі (МФМ) инвариант (негізгі реңк), вариант (өздік реңк), вариация (бөгде реңк) ұғымдары арқылы түсіндірді (жақша ішіндегі қазақша баламаларын профессор Н.Уәли ұсынған). МФМ ілімі бойынша, инвариант фонема – дыбыстың күшті жағдайындағы қалпы. Ол әліпбидегі әріп мәніне сәйкес. Қанша инвариант фонема болса, сонша әліпби таңбасы болуы керек де-ген осы ұғымнан пайда болды. Сөз мағынасын ажырататын фонема сөз ішінде іргелес кел- ген дыбыстармен әсерлесіп, өзінің негізгі реңкінен өзгеріп түрленеді. Сонда инвариант фонемалардың іргелес келген дыбыстық қоршаудағы уақытша көрінуі оның дыбыс қорын құрайды. Дыбыстық қор екі түрлі: өздік реңк, бөгде реңк түрінде көрінеді. Өздік реңк дегеніміз фонеманың әлсіз позициядағы түрле- 78 79 німінің әлді позициядағы басқа бір фонемамен сәйкес келуі. Ал жалпы осы әлсіз позициядағы дыбыс түрленімдерінің қоры – фонема модификациясы болып табылады. Мысалы, ақ үй, көк үй, ұзын, түнгі сөздеріндегі <қ>, <к>, <ы>, <н> фонема- лары айтылым актісінде іргелес дыбыстардың әсерінен өзгеріп, парадигмалық осьтегі <ғ>, <г>, <ұ>, <ң> фонемаларына ұқсап, соларға сәйкес айтылады: [ағүй], [ұзұн], [түңгү]. Мұндай про- цесті фонеманың бейтараптануы деп те атайды. ғ, г, ұ, ң – дыбыс-тары фонеманың өзі емес, <қ>, <к>, <ы>, <н> фонемаларының дыбыстық түрленімі, яғни варианты екеніне, бұларды басқа неғұрлым тәуелсіз позицияға қойып, көз жеткізуге болады: [ақ], [көк], [түн], [түндө], [ұзұндұқ]. Бөгде реңк – фонеманың фонологиялық қорда жоқ, басқа бір дыбыс түрленіміне айналуы. “Вариация – бұл фонеманың негіз-гі реңкінің, уақытша, тілдегі ешқандай негізгі дыбысқа ұқсамай, мүлде таныс емес дыбысқа ұқсап айтылуы. Мысалы, Н.Уәли қазақ тіліндегі жуысыңқы <ш>, <с> aлдынан келген <к>, <қ> өзінің қатаң тоғысыңқы реңкінен ауытқып, босаң тоғысыңқы [х] дыбысына ұқсап айтылады дейді. Мұнда тілшікпен айтылатын [х] емес, жасалымы одан ілгері дыбыс реңкі шығады. Яғни бұл парадигмалық осьте жоқ <қ>-ның реңкі. Мысалы: ақша, бақша, шұқши, көкше, кексе т.б. Сол сияқты <ш>-ның (атшы, сатшы), жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|