Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

А.Мартине, А.Е.Кашеварова, Л.Заводовский сынды зерттеу-
шілер айтты. А.Макинтош жазба тіл мен ауызша тіл бiр-бiрiне
қиыспайтын параллель жатқан жүйе және тiптi бiреуiнде бар
дүние екiншiсiнде қайталанбайтын ерекшелiгi бар параллель
деді. В.Хаас жазу мен сөйлеу арасын екі түрлі тіл арасы
іспеттес қарау керек. Біреуінен екіншісіне аударма жасағанда
барлық уақытта сәйкес түсе бермейді және кейде
аударылмайды деді. Л.Ельмслев тілді семиотика деп, басқа
семиотика сияқты ол да аударылады деді. А.Мартине,
А.Е.Кашеварова, Л.Заводовский жазу код, ол шартты,
конвенционалды жүйе оның қасында басқа код жоқ, тек тіл бар
деді. Ф.В. Хаусхальдер жазба тілді ауызша тілге айналдыру
керісінше айналдыруға қарағанда оңай және ережелерi аз
болып шығатынын айтты (Мәліметтер Т.А.Амированың “К
истории и теории графемики” атты кітабы-нан алынды).
Л.В.Зиндер: “Жазу акустикалық сигналды оптикалық
сигналға айналдыратын код түрі ” деген. Ғалымдар егер жазу
мен ауыз-ша тіл бір десек, олар пайда болу мерзімі мен
физиологиялық базасы жағынан өзгешеленеді, егер жазуды
сөйлегенді сол қалпында қағазға түсіру құралы десек, жазу
сөйлеудің барлық қалтарыстарын қайталай алмайтыны және
қайталауға көнбейтіні белгілі деді. Былайша айтқанда, адам
санасында туған ұғым, түсінік, ой, пайымдаулар – барлығы бір
мезгілде сол санадағы бейнесіндей сыртқа шығып, сөзге айнала
алмайды, сөзге айна-латындары сана мен тіл арасындағы
“
өткізгіш-сүзекіден” өткен, дәлірек айтқанда, өте алған, сөзге
аударыла алған бейнелер бо-лады.
Сол сияқты ауызша тілден жазуға сатыланғанда сүзекі
жоғарыдан тарыла бастайды. Ішкі сөйлеудегі жүйесіз құрылым
қалыпқа түсіп, стандартталуы жазба тілде мықтап жүзеге асаты-
ны сондықтан. Бiр қарағанда ауызша сөйлеудi бiраз меңгерген
бала мектеп табалдырығын аттап, сауат ашқанда жазба тіл-ді
оңайлықпен игере қоймайды. Әрiптердi дыбысқа айнал-дырып,
буын құрай алмай, буынды сөзге “айналдыра алмай”, едәуiр
қиналады. Ал естiген сөздi әрiптер арқылы құрастырып,
таңбалауды сауатты түрде меңгеру ұзақ уақытқа созады. Сөздi
буынға жiктеп, тұтас оқу қиындығы белгілі. Былайша айтқанда, өз
тiлiнен басқа екiншi тiлдi үйренудiң қиындығы сияқты. Кезінде
Х.Досмұхамедұлы “нағыз орыс көбіне жасында үй ішінде
үйренген тілімен сөйлейді, оқыған түріктер орыстың әр
дыбысын ішкөлде үйренген қалпымен айтады. Сондықтан орыс
ішкөлде қатар оқыған орыс, қазақ балалары диктобке жазғанда
қазақтар хатасыз жазады, орыстар хатамен жазады” деген бола-
тын. Бұл ауызша тілді жасынан меңгерген бала сол тілдің жа-
зуын меңгергенше екінші тілді үйренгендей болады, ол тілдің
жазба формасын меңгеруге де көп уақыт керек болады дегені.
Сондықтан да шет тілін тілдік ортасыз, кітап оқу және жазу
арқылы үйреніп алдым деуге болады, бірақ тілдік ортаға
түскенде жазу мен ауызша сөйлеу арасында сәйкеспейтін
параллелдердің көптігіне көзің жетеді.
Жазуды меңгеру сауатты жазумен ғана шектелмейдi. Онымен
қоса ауызша сөйлеу мәнерiн де жазба мәтiнге лайық сөйлеу нор-
масына “айналдырып” үйрену керектiгi шығады. Ауызекi тiлде
толымсыз, жақсыз, жалаң сөйлемдер, қарабайыр сөздермен, экс-
прессивтi сөздермен, кинесикалық амал-тәсiлдермен ойын жет-
кiзiп, үйренiп калған бала жазба мәтiн арқылы ойын қалай бере-
рiн бiлмей қиналады. Жазба дәстүрдi игеруге уақыт көп кетедi.
Ауызша құрған ой жазба мәтiнге “аударылып”, мәтін сөзге ауда-
рылып қана түсiнiктi болады. Бұның ең қарапайым мысалы ретiн-
де бастауыш сыныпта оқитын баланың окулықтардағы мәтінді
қабылдай алмай үлкендерге түсiндiрiп беруiн сұрайтынын айтсақ
та жеткiлiктi. Л.В.Щерба: “Кез келген мәтінді түсіну үшін
алдымен оны сөйлеу тіліне аудару керек ” деген.
Қазақ тіл білімінде әр тілдің өз нормасы мен жүйесі бола-
тынын, сондықтан оларды бір-біріне айналдырып алып қолдану
керектігін ең алғаш айтқан ғалым – профессор Р.Сыздық бола-
ды. Ғалым жазба тіл мәтінін сол қалпы қайталамай, сөйлеу тезі-
не салып оқуды қадағалайды.
Жалпы, жазба тілді ауызша тілдің тезіне салу, жазба тілді
сөйлеуге кодтау дегеннің негізінде не жатыр? Кодталу
мүмкіндігі немесе кодталынбау деген ұғымдар нені білдіреді?
Біздіңше, бұл процестің теориялық та, практикалық та
қажеттілігі бола-ды. Теориялық маңызына екі тілдің форма не
норма емес, екі түрлі семиотикалық жүйе екенін,
әрқайсысының коммуника-ция жасауда өз әдіс-тәсілдері бар
екенін пайымдау жатады. Ал практикалық маңызына мәтінді
жазба тілдің тезіне салып оқу немесе жазба тілдің тезіне салып
құру, сөзді ауызша тілдің тезіне салып айту және сөйлеудің
тезінде қабылдау (есту) (нормасыздық деп танымау) жатады.

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: