Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 2,31 Mb. Pdf көрінісі
|
| вариант (өздік реңк), вариация (бөгде реңк) ұғымдары арқылы
түсіндірді (жақша ішіндегі қазақша баламаларын профессор Н.Уәли ұсынған). МФМ ілімі бойынша, инвариант фонема – дыбыстың күшті жағдайындағы қалпы. Ол әліпбидегі әріп мәніне сәйкес. Қанша инвариант фонема болса, сонша әліпби таңбасы болуы керек де-ген осы ұғымнан пайда болды. Сөз мағынасын ажырататын фонема сөз ішінде іргелес кел- ген дыбыстармен әсерлесіп, өзінің негізгі реңкінен өзгеріп түрленеді. Сонда инвариант фонемалардың іргелес келген дыбыстық қоршаудағы уақытша көрінуі оның дыбыс қорын құрайды. Дыбыстық қор екі түрлі: өздік реңк, бөгде реңк түрінде көрінеді. Өздік реңк дегеніміз фонеманың әлсіз позициядағы түрле- 78 79 німінің әлді позициядағы басқа бір фонемамен сәйкес келуі. Ал жалпы осы әлсіз позициядағы дыбыс түрленімдерінің қоры – фонема модификациясы болып табылады. Мысалы, ақ үй, көк үй, ұзын, түнгі сөздеріндегі <қ>, <к>, <ы>, <н> фонема- лары айтылым актісінде іргелес дыбыстардың әсерінен өзгеріп, парадигмалық осьтегі <ғ>, <г>, <ұ>, <ң> фонемаларына ұқсап, соларға сәйкес айтылады: [ағүй], [ұзұн], [түңгү]. Мұндай про- цесті фонеманың бейтараптануы деп те атайды. ғ, г, ұ, ң – дыбыс-тары фонеманың өзі емес, <қ>, <к>, <ы>, <н> фонемаларының дыбыстық түрленімі, яғни варианты екеніне, бұларды басқа неғұрлым тәуелсіз позицияға қойып, көз жеткізуге болады: [ақ], [көк], [түн], [түндө], [ұзұндұқ]. Бөгде реңк – фонеманың фонологиялық қорда жоқ, басқа бір дыбыс түрленіміне айналуы. “Вариация – бұл фонеманың негіз-гі реңкінің, уақытша, тілдегі ешқандай негізгі дыбысқа ұқсамай, мүлде таныс емес дыбысқа ұқсап айтылуы. Мысалы, Н.Уәли қазақ тіліндегі жуысыңқы <ш>, <с> aлдынан келген <к>, <қ> өзінің қатаң тоғысыңқы реңкінен ауытқып, босаң тоғысыңқы [х] дыбысына ұқсап айтылады дейді. Мұнда тілшікпен айтылатын [х] емес, жасалымы одан ілгері дыбыс реңкі шығады. Яғни бұл парадигмалық осьте жоқ <қ>-ның реңкі. Мысалы: ақша, бақша, шұқши, көкше, кексе т.б. Сол сияқты <ш>-ның (атшы, сатшы), <с>-ның (атсыз, етсіз) вариациалары туралы да айтуға болады. Сондай-ақ күнәларың, ләззаттандым деген сияқты бейүндес буынды сөздерді айтқанда [күнәла’рың], [ләзәтта’ңғаммен] деп, <а> мен <ә>-нің ортасындағы [а’] вариациясы пайда болады. А.А.Реформатский әлсіз позицияның нәтижелері әртүрлі бо- лады, кейде әлсіз перцептивті позицияның нәтижесі вариация, сигнификативті әлсіз позицияның нәтижесі вариант болады (Реформатский А.А. 1970: 116), Л.В.Щерба фонема мен оның варианттарын айырудағы қиындық жай құлаққа шалынбай-тын айырмашылықтарды байқауда ғана емес, сол тілдің дыбыс құрамы үшін қай ерекшелік мәнді, қай ерекшелік мәнсіз соны аңғару (Фердинанд де Соссюр. 2000: 125б) деген. Өйткені ва- риация делініп жазуда еленбей жүрген дыбыс түрленімі біртін- деп тілдің фонемалық жүйесіне енуі мүмкін. Мысалы, қазақ тіліндегі <ә> фонемасы күнә, кінә сияқты сөздерде, біздің ойымызша, позициялық түрленімге түсіп тұрғанмен (алдыңғы буынның жіңішкелігінен), тілтұтынушы санасында <ә> жеке фонема ретінде танылады. “Егер сөзде фонема ауысса онда сөз мағынасы да ауысты деген сөз, егер сөз мағынасы өзгеріссіз бол- са, фонеманың өзгеруінің не қажеті бар” (Реформатский А.А. 1970: 56). жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|