Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
§ 13. Жоғарыда аталған грамматикалык тәсілдер грамматика
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1 А. А. Реформатский. В ведение в я з ^ к а ^ е ц и е ^ ^
§ 13. Жоғарыда аталған грамматикалык тәсілдер грамматика лык мағыналарды сөз ішінде жэне сөз сыртында білдіру ыңғайына қарай синтетикалық тэсіл жэне аналитикалық тәсіл болып топталады. Синтетикалық тэсілдің катарына аффиксация, ішкі флексия, екпін, тәсілдері енеді де, аналитикалық тэсілдің катарына көмекші сөздер тэсілі, сөздердің орын тэртібі жэне интонация тәсілдері енеді. Синтетикалық тэсіл мен аналитикалық тәсіл туралы ұғымдардың эртүрлі тілдердің грамматикалық қүрылымы- ның табиғатын айкындауда жэне танып білуде үлкен мәні бар. Грамматикалык құрылымы синтетикалык тілдерде лексикалық мағына мен грамматикалык мағына сөз ішінде бір-бірімен ұштасып, өзара кірігіп кетеді де, сөз түтастық қасиетке ие болады. Ал грамматикалық құрылымы аналитикалык тілдерде грамматикалык магына лексикалық мағынадан алшақтап, лексикалық мағына атауыш сөз арқылы берілсе, грамматикалык мағыналар атауыш сөзбен тіркесе қолданылатын көмекші сөздер аркылы беріледі, немесе атауыш сөздердің орын тэртібі, я болмаса интонация аркылы беріледі1. Түркі тілдерінде аффиксацияның басым болуымен бірге, көмекші сөздер (эсіресе көмекші етістіктер) тәсілі катарласа, жарыса жүретінін ескерсек, бүл тілдерге синтетикалық қүбылыспен бірге аналитизмнің де тэн екендігін мойындамаска болмайды. § 14. Грамматиканың эрі өте маңызды, эрі күрделі мәселелерінің бірі - грамматикалык форма туралы мәселе. Грамматикалык форма туралы үгым грамматикалык магына жэне грамматикалык тәсіл туралы үгымдармен тыгыз байланысты. Грамматикалык магына белгілі бір грамматикалык формамен айтылады. Ал грамматикалык тэсіл грамматикалык магынаны грамматикалык форма аркылы 1 А. А. Реформатский. В ведение в я з ^ к а ^ е ц и е ^ ' ^ , білдірудің жолы болып саналады. «Грамматикадағы форма өзара бірлікте болатын грамматикалык мағына мен грамматикалык тәсілдің ара қатысы»1. Тілдегі магына мен форма, соның ішінде грамматикалык магына мен грамматикалык форма, бір-бірімен тыгыз байланыста болады. Белгілі бір грамматикалык формасы болган жагдайда тана, грамматикалык магына жайында сөз ете аламыз. Керісінше, белгілі бір форманың грамматикалык форма регінде танылуы үшін, оның міндетті түрде грамматикалык мағынаны білдіруі қажет. Мысалы, Ананың сүті - бал, баланың тілі - бал (мақал) деген сөйлемдегі ана сөзі ілік септік формасында келіп, меншіктеуші магынаны білдірсе, сүт сөзі тэуелдік формада келіп, меншіктелуші (тэуелді) магынаны білдіреді. Сөз эртүрлі тәсілдермен түрленіп, әлденеше формата ие болады. Мысалы, цызылдау, қызылыраң, цызгылтым, цып-цызыл дегендер бір гана қызыл деген сөздің аффиксация тәсілі (цызылдау, цызылырац, цызгылтым), жартылай қосарлану тэсілі (цып-қызыл) арқылы жасалган формалары болып саналады (сөз формалары жайында толыгырақ маглұматты IV тараудан қараңыз). жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|