Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы


(В ведение в языковедение, издание четвертое. М., 1967. стр. 305). Бірінш іден



Pdf көрінісі
бет10/174
Дата18.10.2023
өлшемі5,78 Mb.
#118714
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   174
(В ведение в языковедение, издание четвертое. М., 1967. стр. 305). Бірінш іден,
- казак тілі, баска да түркі тілдері сиякты, грамматикалык катынастар көбін есе
сөз гүрлендіруші формалар (аффикстер) аркылы берілетін тіл дердің катарына
жатады. Осыған орай, казак тіл ін де сөздердің орын тэртібі грамматикалык
катынастарды білдіруде ағылшын, кытай тілдеріндегідей ш еш уш і роль аткара
алмайды. Екіншіден, - жалгаусыз байланыскан аныкталгыш с е з бен аныктагыш
создің орны казак тілінде оте-м өте тұракты болады да, оларды н калыпты орны,
әдетте, өзгере бермейді. С өз тіркестері бір-бірінен кұрамындағы сөздер дін
орын тэртібі аркылы ажыратылатын сагат қалт а — цапта сағат  тэрізді сөз
тіркестері казақ тілінде тіпті сирек үіпырасады. Демек, казак тілі грамматикалык
катынастарды білдіруде сөздер дің орын тэртібі шешуші роль аткаратын тілдердін
катарына енбейді. Ү ш інш іден, - казак тілінде «зат есім дер мен сын есім дер,
эдетте, ажыратылмайды», - деген түжырыммен келісуге болмайды. Бұл тұжырым
казак тіліндегі ж эне жалпы түркі тілдеріндегі сөз таптарына оры с тіліндегі соз
таптарынын түргысынан, атап айтканда, казак тіліндегі (сондай-ак, баска да
түркі тілдеріндегі) сөздер дің орысша аудармасы тұргысынан караудан туган.
Казак тіліндегі сагат қалта, ксиіта сагат . т емір ы ды с деген сөз тіркестерінін
кұрамындағы сагат , цалта, т ем ір гарізді аныктауыш сөздер ді сын есім дер деп
есептеуш ілер олардын орысша аудармасына («часовой карман», «карманные
15


арқылы) беріледі де, сөздердің орын тэртібі бірен-саран жағдайда 
гана грамматикалык қатынасты білдіре алады.
Грамматикалық мағыналарды білдіру тәсілдерінің бірі — ішкі 
флексия тәсілі. Түбірдің дыбыстық құрамы өзгеруі арқылы 
грамматикалык мағыналарды білдіру тәсілі ішкі флексия деп 
аталады. Мысалы, неміс тілінде М и й е г- «шеше» (жекеше мағына) 
дегенді білдірсе, МіШег - «шешелер» (көптік мағына) дегенді 
білдіреді. Немісше §еЬеп деген етістіктен ішкі флексия арқылы 
оның өткен шақ түрі (§аЬ) жасалады. Ағылшын тілінде Ғооі «аяқ» 
дегенді білдірсе, оның ішкі флексия арқылы өзгерген түрі - Ғееі
- «аяқтар» (көптік мағына) дегенді білдіреді. Орыс тілінде етістік 
түрлерінің мағынасы да кейде ішкі флексия арқылы ажыратылады. 
Ішкі флексия көбінесе неміс тілі мен агылшын тілінде, орыс тілі 
мен араб тілінде кездеседі. Ішкі флексия грамматикалық тәсіл 
ретінде түркі тілдеріне тән емес.
Грамматикалық тәсілдердің бірі - екпін тэсілі. Екпіні тиянақсыз 
тілдерде екпін сөздің формаларын жэне осыған орай, сөздің 
грамматикалык мағыналарын ажырататын тәсіл ретінде қызмет 
атқарады. Мысалы, орыс тіліндегі 
рукй, ногй
түрінде айтылатын


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   174




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет