Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
§ 80. Сөздің синтетикалық формалары екі түрлі жолмен, атап
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
§ 80. Сөздің синтетикалық формалары екі түрлі жолмен, атап айтқанда, 1) аффиксация арқылы, 2) дыбыстардың алмасуы (ішкі флексия) арқылы жасалады. 1. Сөзге эртүрлі аффикстердің жалғануы арқылы оның түрлі- түрлі формалары ж асалады . С өздің синтетикалы қ формалары- ның аффиксация тэсілі аркылы ж асалуы көптеген тілдерге тән жэне ол ж иіұш ы расады . М ысалы, қазақтілінде: етікіиілер, етік- шілерге, етікиіілердің, ет ікш ілері, етікш ілерміз; орыс тілінде: стол - столы; ағылш ын тілінде: ІаЫе (үстел) - ІаЫев (үстелдер). Сөздің синтетикалы қ формаларын жасаудың аффиксация жолы тіл-тілде суффиксация, префиксация жэне инфиксация түрінде кездеседі. Аффиксация орыс тілінде суффиксация жэне префиксация түрінде көрінеді, ал түркі тілдерінде мұның бір-ақ түрі - суффиксация түрі ғана қолданылады. Сөз түрлендіретін жэне оның формаларын тудыратын аффикстердің ішінде эсіресе жалғаулардың қызметі айрыкша. Олар сөздің формаларын жасай- ды, эртүрлі синтаксистік қатынастарды білдіреді. Жүрнақтардың ішінен кейбіреулері (ал олардың басым көпшілігі сөз тудырушы 128 кызмет атқарады) сөздің формасын тудырады. Мысалы, қазақ тілінде -рац (-рек, -ырақ, -ірек) жұрнағы сын есімнің салыстыр- малы шырай формасын (жасырак,, көгірек, толыгырац, биігірек) тудырса, орыс тілінде -аш и, -ейш жұрнагы сын есімнің күшейтпе- лі шырай формасын (глубочайший, чистейший) тудырады. Қазақ гілінде етістіктің шақ түрлерін жасауға қатысатын жұрнақтар да форма тудырушы аффикстердің қатарына жатады. Жалғау атаулының барлығы да (көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғау- лары) сөздерді түрлендіріп, оларды бір-бірімен байланыстырады және сөздің эртүрлі формаларын жасайды. 2. Сөздің синтетикалық формалары дыбыстардың алмасуы немесе ішкі флексия тәсілі арқылы да жасалады. Мысалы, агылшын тілінде т а п - зат есімнің жекеше түрін («ер», «еркек») білдірсе, оның ішкі флексия арқылы өзгерген түрі - т е п («ерлер», «еркектер») зат есімнің көпше түрін білдіреді. Сөздің синтетикалык формалары ішкі флексия тэсілі мен аффиксация тәсілінің екеуінің бірдей қатысуы арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы, неміс тілінде Оазі - «қонақ» дегенді білдірсе, оның аффиксация тәсілі мен ішкі флексия тэсілі арқылы жасалған формасы - Оаз*е «қонақтар» дегенді білдіреді. жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|