А.  А.  Реформатский,  Введение  в языкознание,  М .,  1960,  стр.  224

ретінде  ұғынылатынын  ескеріп,  оларды  сіңіскен  тубірлер  деуге 
болады.  Қазіргі  тілде  бүлікші,  бүліншілік  деген  сөздердің  түбір- 
лері бүлік,  бүлін,  ал аффикстері -ші,  -ш ілік делініп қаралады.
Сонымен,  морфологиялық  сіңісу  процесінің  нэтижесінде 
алғашқы  түбір  морфема  мен  аффикстік  морфеманың  бір-бірімен 
ажырамастай  болып  кірігіп,  бұл  күнде  морфемаларға  мүшелен- 
бей,  біртұтас  морфема  ретінде  ұғынылатын  түбір  морфемалар 
сіңіскен түбірлер деп аталады.
Сіңіскен  түбірлерге  төмендегі  түбірлер  мысал  бола  алады: 
жарық,  жалын,  моншсщ,  цсійт,  цайыр,  оят,  оян,  мөлдір,  мөлтец, 
ңүтыл,  цүтцсір,  семгр,  семіз  жэне  т.б.  Бүлар  қазіргі  қазақ  тілінде 
жар+ыц,  жал+ын,  мон+шақ,  цай+т,  цай+ыр,  оя+т,  оя+н, 
мөл+дір,  мөл+тен,  күт+ыл,  цүт+цар,  сем+ір,  сем+із  түрінде 
немесе  басқа  түрде  мүшеленуге  келмейді  де,  әрқайсысы  бөлініп- 
жарылмайтын  бір  бүтін  түбір  морфемалар  -   сіңіскен  түбірлер 
ретінде  танылады.  «Осындай  түбірлерге  ж ал -  (жалац,  жалгыз, 
жалцы),  ж аң-  (жацсщ,  жацыл),  түт-  (түте,  түтін,  түтік), 
ел-  (елік,  елір,  елен),  ш ек-  (шегін,  иіегер),  ш үп -  (шүба,  шүбыр, 
шүбыра),  тім -  (т т іскілеу  тімтіну),  м ай ы м -  (маііми,  маймсің, 
маіімақ),  ент-  (ентеле,  ентік),  жіп-  (жібіді,  жіпсіді),  жөт- 
(жөтел,  жөткір),  ж іл-  (жілік,  жіліниіік),  бүға-  (бүгац,  бүгаз, 
бүгальщ),  ж ал-  (жалын,  жалбарын),  топ-  (топан,  топырац), 
өз-  (өзен,  өзек,  өзгер),  үз-  (үзац,  үзайт,  үзын,  үзат,  үзыншщ), 
мөл-  (мөлдір,  мөлгпең,  мөлиген,  мөлтілдеген),  оя-  (ояу,  оят,  оян), 
бүл-  (бүлік,  бүлдір,  бүліншілік),  бүл-  (бүлт,  бүлыңгыр),  күт- 
(цүтыл,  цүтцар),  сүм-  (сүмек,  сүмелек,  сүмірейген,  сүмеңдеген), 
өк-  (өксі,  өкін,  өкір,  өкте),  тыр-(тыраіі,  тырбыц,  тырацдаган, 
тыраш)  сияқтылар жатады. Мұндай «өлі» түбірлердің саны  «тірі» 
түбірлерге  Караганда,  әрине,  элдеқайда  аз.  Бірақ  қазақ  тілінде 
олар  («өлі»  түбірлер)  бірен-саран  ғана  емес,  бір  алуан  сөздердің 
құрамдарында кездесіп отырады.
Көне  (өлі)  түбірлер  ерте  замандарда өздеріне  тән  мағыналары 
бар  дербес  сөздер  (морфемалар)  болған.  Бірақ  ол  түбірлер  тілдің 
жалпы  даму  барысында  тек  кейбір  косымш алармен  қолданыл- 
ғанда  ғана,  белгілі  мағынаны  білдіріп,  оларсыз  (ол  қосымша- 
ларсыз)  жүмсалмайтын  болып,  өздерінің  бастапқы  жеке-дара 
қолданылу  қабілеттерін  жоғалтып,  бірте-бірте  бір  бүтін  түбірге
29

айналып  кеткен.  Мысалы,  жоғарыдагы  түбірлермен  катар, 
тырдай  жалацаш,  ж урбай  таза,  нарттай  қызыл,  ецгезердей 
зор  дегендердегі  тыр,  жур,  нарт  түбірлерін  алсақ,  олар  да  —  
дай  косымшасынсыз  қолданылмайды.  Бірақ  бүлар  о  баста  өзіне 
тэн  магынасы  бар  дербес  сөз  болғаны  даусыз.  Солардың  ішіндегі 
нарт  деген  сөз  көне  түркі  тілінде,  сондай-ак,  қазіргі  кейбір  түркі 
тілдерінде  қызыл  гүлдің  бір  түрінің  аты  болған.  Сол  сияқты, 
қазіргі  түмсьщ  деген  сөздің  тумылдыръщ,  тумиіалау  деген 
сөздермен  гүбірлес екендігі  күмэнсыз.  Оған осы  үшеуіндегі  ортақ 
гүм-  формасымен  қатар,  якут тіліндегі  тұмус  (тұмсық)  деген  сөз 
де айгак болады т.  б.
Осындай  айғақгармен  байланысты,  ескеретін  бірер  жагдай 
бар.  Мысалы,  сөздің  гүбірін  я  оның  морфологиялық  қүрылымын 
айқындау  үшін,  анықталатын  морфема  тілдегі  басқа  сөздерде 
ұшырайтыны я ұшырамайтыны ескерілуі  қажет;  егер  бір морфема 
(түбір ме,  қосымша ма -  бәрібір) талданатын сөзден баска тағы, ең 
кем  болганда,  бір  я  бірнеше  сөздің  құрамында  сол  мағынада,  сол 
кызметте  жұмсалатын  болса,  онда  олардың  төркіні  бір  болғаны. 
Мысалы,  улкен  жэне  улкейген,  өксі  және  өкір,  жой  жэне  жоц, 
той  жэне  тоқ  сияқты  сөздерді  бір-бірімен  салыстырыңыздар. 
Сонымен  бірге,  сөздің  морфологиялық  кұрамы  мен  этимология- 
лык  құрамы  үнемі  аумай,  дәлме-дәл  шыға  бермейтіндігі  де  есте 
болуы  керек.  Өйткені  морфемалардың  аралығындагы  мағыналық 
жэне  грамматикалык  қатынастар  мен  байланыстар  біржолага 
жойылғандықтан,  ол  соз  озінің  бастаиқы  торкінінен  ада-күде  кол 
үзіп  кетуі  мүмкін  (мысалы:  тын  жэне  тыныс,  тыным;  туп  жэне 
тубір,  сөз  жэне  сөйле,  ту  жэне  тула:  қур  жэне  цұргады;  жап 
жэне жабыс;  бол жэне болыс;  цат жэне цатыс (қатынас) сөздерін 
салыстырып қараңыздар)1.
«Қазіргі  түбірлердің  бэрі  де  -   лексикалык,  грамматикалык 
жэне  дыбыстық  жактарынан  тұрақты  бір  бүтін  тұлгалар.  Ол 
тубірлер  практикалық  тілде  жеке-дара  сөз  ретінде  де,  жаңадан 
эр  алуан  создер  тудыратын  негіз  ретінде  де  жұмсала  береді. 
Мысалы:  ол,  бул,  кел,  кет,  ас,  ат,  шаш,  қас,  бас,  сөз,  мен,  біз,  сіз, 
уміт,  уйрет,  ояу.  жан,  жақ;  жалын;  жалац,  ж ищы,  жапгыз,

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: