Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ін (ын)
- Ж асырын
- Жасырын!
- -ңы (кі), -гы (-гі)
| іи) жұрнағы да омонимдес аффикстер ретінде танылуға тиіс.
Мысалы, іиегін, талпын (талап сөзінен жасалған) деген сөздер- дің құрамындағы -ін (~ын) жұрнағы зат есімнен етістік тудыратын жұрнак болса, толцын, боран, сауын, жиын, иіыгын, түйін, егін, жугын, тыгын, жауын, агын, тігін деген сөздердің құрамындағы -н (-ын, -ін) жұрнағы - етістіктен зат есім тудыратын жұрнактар. Аталған омонимдес аффикстердің жалғануынан әрі есім сөз, эрі етістік сөздер жасалады. Мысалы: М аңт ан 1. Мансап іздер, мал цуар, Бәрі мақтан іздеген (Абай). Маңтан II. Әринемен ел кетті. Қоқш аиды, мақтанды (Абай). Қорган I. Сол әскер суды өрлеп талай жүрді. Судың басы бір цұздар іиатца кірді. Ш аттыц аузын бекіткен алтын қорган. Қақпасы бекітулі көзі көрді (Абай). Қорган II. Ж ау да қорғана бастады. Кемелерді алга өткізіп жіберіп, катерлер ж агалауга таянып келіп, кіші калибрлі зецбіректен бас көтергізбестей етіп ок, жаудырды (Ө. Қанахин). Ж асырын I. Менен жасырын сыр біліп алмақ болады (М. Әуезов), Бүлар кем болса, бес рет жасырын жиналыс өткізді (Ғ. Мүсірепов). 39 Ж асырын II. — Жаңа, — деді шал сасцалацтсіп, — Итбайдың төре баласы Сарыбас ... шешеңді атып өлтіріп кетті... Саган кет т і... Жасырын! (С. Мүқанов). Бұл келтірілген омонимдес сөздер жоғарыда аталған омонимдес аффикстердің жалғануынан жасалган. Бұлардың бірінші сыңарлары - есім сөздер де, екінші сыңарлары - етістік сөздер. Аталған жұрнақтарға өздік етістің жұрнағы да (-н, -ып, -ін) омонимдес болып келеді. Мысалы, мына сөздердің құрамындагы жұрнақ: тара-н, жу-ыи, ки-ін, бөл-ін, көр-ін, цара-н жэне т.б. Омонимдес аффикстердің қатарына етістіктен зат есім тудыратын -қы (-кі), -гы (-гі) жұрнағы (мысалы: сүз-гі, шал- гы, бүр-гы, иіаныиі-ңы, теп-кі, тамыз-гы, күл-кі жэне т.б.) мен етістіктен де, есімдерден де сын есім тудыратын -қы (-кі), -гы (- гі) жұрнағы (мысалы: бурал-цы, күл-дір-гі, жина-цы; түс-кі, кеш- кг, күз-гі, жаз-гы, қыс-қы, түн-гі, цашан-гы, таң-гы жэне т.б.) жэне түбір етістіктерден туынды етістіктер жасайтын -ңы (кі), -гы (-гі) жұрнағы (сыр-гы, ат-цы жэне т.б.) жатады. Бүл омонимдес жұрнақтар шығу төркіні жағынан да, мағынасы мен қызметі жағынан да әр басқа жұрнақтар болып саналады. Бұларды сыртқы формасына немесе дыбысталуының бірлігіне қарап, бір аффикс деп санау қате болмак. Жалғанған сөзінен зат есім тудыратын -гыш (-гіш), -қы ш (-кіш) жұрнагы (мысалы: сыпыр-гыш, сүз-гіш, тұт-цыш, кер-гіш, іл-гіш, ңыр-гыш, сор-гыш, қыс-қыш, бас-қыш, тес-кіш) мен сын есімнің -гы т (-гіш), -қы ш (-кіш) жұрнагы да (мысалы: ал-гыш, көр-гіш, біл-гіш, сез-гіш, жаз-гыш және т.б.) өзара омонимдес аффикстер болып саналады1. жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|