§  41.  С е м а н ти к а л ы қ   т ұ г а с т ы қ   белгісі.  Күрделі  сөздің

грамматикалық  дербестілігінің  күңгіртгенуі  немесе  жойылуы 
сөздің  бұл  түрінде  семантикалық  тұтастықтың  пайда  болуына 
әкеледі.  Күрделі  сөздің  құрамындағы  сыңарлардың  эрқайсысы 
эр  басқа  лексикалық  мағынаны  емес,  тіркескен  күйінде  бір  бүтін 
(тұтас) лексикалық мағынаны білдіреді.
Күрделі  сөздің бір түрі -  кіріккен сөздің мағыналық тұтастығы 
жайында  отызыншы  жылдарда  проф.  Қ.Қ.  Жұбанов  былай  деп 
жазды:  «Қолгап дегенде...  цап  деген  сөздің бөлек тұрған  бағытта 
екі  мағынасы  бар:  бірі  -   орыс  тіліндегі  меш ок  деген  сөздің 
мағынасы.  Екіншісі -  бір  нәрсенің сыртынан кигізілген  ыдыстың 
атауы.  Егерде цолгап дегендегі  қап  оңаша тұрғандағы  мағынасы- 
нан  айырылмаған  болса,  онда осы  екі  мағынаның екеуі  де  мұнда 
болган  болар  еді.  Бірақ  қолғап  дегендегі  цап-та меш ок  мағынасы 
қалмаған,  тек  екінші  мағынасы  -   чехол  мағынасы  гана  қалған. 
Олай  болса,  мүндағы  цап-ты ң  мағынасы  оңаша түрғандағы   цап 
сөзінің  мағынасымен  бірдей  емес,  оның  бірқатарын  жойған, 
кеміген,  жүқарган.  Сөйтіп,  цолгап-тағы  қол  деген  сөз  өз 
магы насы нда  тұрса  да,  цап  деген  сөз  өз  мағынасын  өзгерткен. 
Өйткені цап деп астық, жүн т.б.  осындай заттарды салып қоятын 
белгілі  бір  ыдысты  атайтын  болсақ,  цолгап  дегендегі  цап-та 
бүл  м ағы на  қалмаган.  С онды қтан,  цолгап  дегендегі  цап  бөлек 
тұрғандағы   цап  деген  сөздің  дэл  өзі  емес,  магынасы  бірқатар 
өзгерген  сөз  болып  ш ығады.  Сондықтан  ол  цол  сөзімен  бірігіп 
барып,  бір-ақ сөз болып  кірігіп, орыс тілінде рукавицы,  перчат ­
ка дейтін  бір-ақ  нәрсенің  аты  болып кеткен.
Кіріккен  сөздердің  ішіндегі  жеке  сөздердің  эрқайсысының  өз 
алдына  жеке  мағынасы  болмай,  бэрі  бірігіп  барып  бір-ақ  мағына 
береді деп осындайды айтамыз»1.
Сөздің  семантикалық  түтастык  белгісінің  табиғатын  түсінуде 
эртүрлі  көзкарастар бар:  1)  күрделі  сөзге тэн  м а ғ ы н а - идиомалық 
мағына.  Демек,  еркін  сөз тіркесінен  күрделі  сөз  өзінің  идиомалық 
қасиеті жағынан ажыратылады; 2) күрделі сөз еркін сөз тіркесінен 
бір  ғана  үғымды  білдіру  қасиеті  жағынан  ажыратылады;  3)  В.З. 
Панфилов  сөздің  семантикалық  тұтастык  белгісін  түсінудегі 
аталған  көзкарастың  екеуімен  де  келіспейді.  Оның  пікірінше, 
біріншіден,  өздерінің  мағынасы  жағынан  күрделі  сөздердің  күллісі

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: