Қазак  тілінін  түсіндірм е  сөздігі,  I  том,  Қазак  ССР  Ғылым  академиясының

атамзамангы,  атдорба,  бетаишр,  бесаспап,  бесатар,  бозторгай, 
бойжеткен,  бірбеткей,  біркиер,  екіүшты,  жанармай,  жанартау, 
желаяц,  желбау,  желцайыц,  желөкпе,  желтоқсан,  жерошақ, 
жолаяц  дегендерді  бірге  жазып  (сөздікте  осылайша  бірге  жа- 
зылған),  бұлардың эрбірін  бір  бүтін,  яғни  біріккен  сөз  деп  тануға 
мэжбүр  боламыз  да,  ал  «Біріккен  сөздер  мен  сөз  тіркестерінің 
орфографиялық  сөздігіне»  жүгінсек,  бүлардың  бэрін,  сөздікте 
көрсетілгендей,  ац  сүйек,  ала  көлеңке,  алып  сатар,  боз  торгай, 
жел  өкпе,  жер  оиіақ...  деген  түрде  бөлек жазып,  сөзден  табиғаты 
басқа құбылыс -  сөз тіркестері деп тануға мэжбүр боламыз.
Күрделі  (біріккен)  сөз  бен  сөз  тіркесінің  жігі  ажыратылмауы, 
бұларды 
бір-бірінен 
ажыратудың 
ғылыми 
принциптерінің 
айкындалмауы  түсіндірме  сөздікке  ғана  емес,  сонымен  бірге 
орфографиялық  сөздікке  де  эсерін  тигізіп  жүр.  Мысалы,  1963 
жылы  жарық  көрген  «Қазақ  тілінің  орфографиялық  сөздігінде 
царацүйрыц  (аң),  қарақүс,  қарагаш  (?),  көкжиек.  аққу,  сщцалсі 
(ойын)  дегендердің  бірге  жазылып,  бір-бір  сөз  деп  қаралуы,  ал 
осылармен  біртектес  қара  торгай.  боз  торгай.  қара  куйе, 
цара  қога,  ац  сүйек  (ойы н)  дегендердің  сөздікте  осылайш а 
бөлек  жазылы п,  сөз  тіркестері  деп  қаралуы  осы ган  дэлел. 
О рф ограф иялы қ  сөздікте  көкцүт ан  (196-бет),  а щ ү т а н   (25- 
бет)  дегендер  біріккен  сөз  ретінде  таны лған  да,  ал  царацүтан 
сөзі  біріккен  сөз  емес,  цара  цүтан  түрінде ж азы лы п  (227-бет), 
сөз  тіркесі  ретінде  таны лған.  Сөздікті  кұрасты руш ы ларды ң 
көксагыз  сөзін  біріккен  сөз  (197-бет)  деп,  ал  т аусагы з  сөзін 
сөздің тіркесі  (382-бет)  деп,  соган  орай,  б елек ж азы п  көрсету- 
ін,  эрине,  қүптауға  болмайды .  С өздікте  осы лар  тэрізд ес  тілдік 
бірліктердің  табигаты ны ң  бір  болуына,  біртектес  құбылыс 
болуы на  қарам астан,  эр  басқа  бірліктер  (бұл  жерде  эңгіме 
жеке  сөз  болса,  оның  лексикалық  бірлік,  ал  еркін  сөз  тіркесі 
болса,  оның  синтаксистік  бірлік  (синтаксистік  құбылыс)  ретінде 
қаралуга  тиісті  екендігі  ж ай ы н да  болы п  оты р)  ретінде 
каралуы   жиі  үш ы расады .  А талған  ор ф о гр аф и ял ы қ  сөздікте 
еңбеккүн,  ж алацы   д еген   сөзд ерд ің   бірге,  еңб ек  ацы  деген н ің  
осы лайш а  бөлек,  ж үкаяқ,  басцүр,  ж елмая,  цолгап  деген 
сөздердің  бірге,  ал  ит  аяқ,  ж ел  бау,  цазан  цап  д еген д ер д ің  
осы лайш а  бөлек  ж азы лы п  (біз  бұ л ард ы ң   сөзд іктегі  ж азы лу
58

түрін  беріп  оты рм ы з),  б іртектес  құбы лы старды ң  бірінің 
біріккен  сөз,  екіншілерінің  сөз  тіркестері  деп  танылуы  қазақ  тіл 
білімінде  сөздердің  шегін  айқындау  проблемасының  бұл  күнге 
дейін  шешілмеуінің салдарынан болса керек.
Енді,  эңгіме  болып  отырған  мәселенін  оқулыктар  мен 
оку  қүралдарында  калай  жэне  қандай  тұрғыдан  каралғанына 
токталайық.
Университет  пен  пединституттардын  филология  факультет- 
теріне  арналган  «Қазіргі  казак  тілі  грамматикасы  (синтаксис)» 
атты  оқулыкта ат  қора,  шыны  аяц.  тау ешкі,  су жыпон,  көл  баца 
дегендер  (окулықта  осылайша  бөлек  жазылған)  синтаксистік 
(еркін)  сөз  тіркесі'  деп  танылып,  олар  темір  пеш.  агаш  курек, 
күміс  цасъщ  тэрізді  синтаксистік  сөз  тіркестерімен  бір  қатарға 
койылып  каралған.2  Осы  окулықтың  «Сөз  тіркесі»  атты  тарауын 
жазған  проф.  М.Балакаев  цачыс  цүлац,  пісте  мүрын  тэрізді 
фразеологиялык  сөз  тіркестерін  синтаксистік  сөз  тіркестері  деп 
есептеген.  Кітапта  бұлардың  бәрі  «Зат  есімдерден  жасалган  сөз 
тіркестері» деген  атпен берілген.
Жогары  мектепке  арналган  оқулыктың  авторы  көлбацсі 
(оқулықта  көл  бақа  түрінде  жазылган)  дегенді  синтаксистік 
сөз  тіркесі  деп  караса,  «Қазақ  тілінің  орфографиялық  сөздігін» 
құрастырушылар мұны  сөз тіркесі  емес,  біріккен сөз деп караған.3
Университет  пен  пединститутгардың  филология  факультет- 
теріне  арналған  «Қазіргі  қазак  тілі»  атты  окулықтың  морфология 
белімінде  шыныаяқ  күрделі  сөз,  соның  ішінде  біріккен  соз,  деп 
танылса4,  оқулықтың  синтаксис  болімінде,  керісінше,  синтаксис- 
тік  сөз  тіркесі  деп  танылған.5  Мұнан  тілдегі  бір  гана  құбылыс- 
тың  оқулықгың  бірінде  біртұтас  лексикалық  құбылыс  (немесе 
лексикалық  бірлік  -   сөз)  делініп,  екіншісінде,  бұган  керісінше,

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: