А.И.  Смирницкий,  М орфология  английского  языка.  М .,  1959,  стр.342

бар.  Мысалы,  оқушы  киінді,  жер  жыртылды  дегендерді  бір- 
бірімен  салыстырып  көрейік.  Бірінші  мысалда  {окуиіы  киінді) 
киінді  деген  етіс  формасы  (өздік етіс)  іс-эрекеттің өз  субъектісіне 
бағытталғандығын  білдірсе,  екінші  мысалда  (жер  жыртылды) 
жыртылды  деген  етіс  формасы  (ырықсыз  етіс)  іс-эрекеттің 
объектіге  бағытталғандығын  білдіреді.  Ал  баяндауышы  өздік 
етістен  болган  сөйлемде  іс-эрекеттің  объектісінің  әрдайым 
болуы  шарг  емес.  Іс-эрекеттің  объектісі  арнайы  айтылмаған 
(көрсетілмеген)  сөйлемде  (мысалы,  оцуіиы  киінді  дегенде,  киімін 
деген  сөз (объект) түсіріліп  айтылған) оның (объектінің)  қызметін 
субъектінің  өзі  қоса  атқарады.  Ал  баяндауышы  ырықсыз  етіс 
формасынан  болган  сөйлемде  (мысалы, Ж ер  (соқамен)  ж ыртыл­
ды деген сөйлемде соцамен деген сөз түсіріліп айтылган)  іс-эрекет 
өзінің объектісіне багыггалып, соган  көшеді. Мұндайда сөйлемнің 
грамматикалык  формуласы  пайымдаудың  логикалык  формула- 
сына сәйкеспейді.  Сонымен,  ырыксыз  етісте  іс  иесі  көрсетілмей, 
яғни  ненің  немесе  кімнің  істегендігі  аталмай,  ненің  істелгені 
(немесе  істелетіні)  көрсетіледі.
Ортақ  етіс  формасы  іс-әрекеттің  субъектісінің  кемінде  екеу 
екендігін  немесе  іс-эрекеттің субъекті  мен  объектіге бірдей  ортақ, 
бірдей  қатысты  екендігін  білдіреді.  Мысалы:  1)  Сүйісер  жастар 
ңате  етпес.  Мейлің  илан,  мейліц  күл  (Абай).  2)  Ол  Асанмен  хат 
жазысып түрады.
Етістің  өзгелік  егіс  деп  аталатын  түрі  кимыл,  іс-әрекеттің 
өз  субъектісіне  басқа  бір  субъектінің  қатысы  бар  екендігін 
білдіреді.  Мұны  Жандос  жазды  жэне  Ж андос  жаздырды  деген 
мысалдарды  салыстырудан  көруге  болады.  Бірінші  сөйлемдегі 
{Жандос жазды) етістік {жазды) іс-эрекеттің тікелей өз субъектісі 
арқылы  іске  асқандығын  білдірсе,  екінші  сөйлемдегі  {Жандос 
жаздырды)  етістік  {жаздырды)  іс-эрекеттің  өз  субъектісіне 
бөгде  бір  субъектінің  кірісуі  арқылы  іске  асқандыгын  білдіреді. 
Сонымен, өзгелік етісте субъектінің іс-эрекетіне басқа субъектінің 
араласатыны, кірісетіні көрсетіледі. Етістің өзгелік етіс түрі (кауза­
тив) герман, роман,  славян,  иран тілдерінде ұшыраспайды, ол  өте- 
мөте  түркі  тілдері  мен  моңғол  тілдеріне  тэн.  «Түркі  тілдерінде, 
соның ішінде қазақтілінде, өзгелік етіс -т ыр (-тір), -гыз (-гіз, -қыз, 
-кіз),  -т аффикстері жалгану арқылы жасалады.  Мысалы:  жаздыр,
166

білдір,  күттір,  оргыз,  шстщыз,  тіккіз,  сөйлет,  иісщырт,  өңдет 
т.б.  Түркі тілдерінде тілдің тарихи даму барысында өзгелік етістің 
бірсыпырасы лексикаланып, туынды етістікке айналған да, өзгелік 
етіс  формасында  айтылғанмен,  мағынасы  жағынан  өзгелік  етіс 
болудан  қалған.  Мысалы,  кептір,  өткіз,  тарат  тэрізді  етістіктер 
өзгелік  етіс  формасында  айтылғанмен,  олар  өзгелік  етіс  қызметін 
аткара  алмайды.  Бүл  етістіктердің  өзгелік  етіс  мағынасына  ие 
болып,  оның  қызметін  атқару  үшін,  оларға  косымша  өзгелік  етіс 
аффикстері  жалғануы  шарт  (мысалы:  кептір-гіз,  өткіз-дірт, 
тарсіт-цыз,  тарат-тыр).
Түркі тілдерінде етістіктің каузатив формасы, мейлі ол сабақты 
етістіктен  жасалсын,  мейлі  салт  етістіктен  жасалсын,  эрқашан 
сабақты етістік мағынасында қолданылады»1.
Етіс  категориясы  салт  етістік  және  сабақты  етістік  деп 
аталатын  үғымдармен  тығыз  байланысты.  Етіс  жүрнақтары  салт 
етістікті  сабақты  етістікке,  жэне  керісінше,  сабақты  етістікті  салт 
етістікке  айналдыра  алады.  Мысалы:  күл  (салт  етістік)  -   күлдір 
(сабақты  етістік),  жаз  (сабақты  етістік)  -   жазыл  (салт  етістік) 
жэне т.б. Етістіктің салт немесе сабақты болуы оның мағынасымен 
байланысты.  Салт етістік пен сабақты етістік бір-бірінен  формасы 
жагынан  емес  (бүлардың  ешқайсысының  да  өзіне  тэн  жэне  бірін 
екіншісінен  ажырататындай  формалары  жок),  мағыналары  мен 
синтаксистік  касиеті  жагынан  (тура  толықтауышты  керек  ету  не 
керек  етпеу  қасиеті  ж агынан)  ажыратылады.  Етістің  белгілі 
бір  түрі  бүтіндей  сөзге  емес,  сөздің  формасына  тэн,  соган 
катысты  болса,  салтты лы қ  пен  сабақтылық  сөздің  белгілі 
бір  формасына  емес,  бүтіндей  сөзге  (етістікке)  гэн  қасиет 
ретінде  танылады.  А ны гырақ  айтканда,  салт  немесе  сабақты  
болатындар  етістіктің  белгілі  бір  формасы  емес,  біртүтас,  бір 
бүтін  сөз  ретінде  танылатын  етістіктің  өзі.  Етістіктің  салт 
немесе  сабақтылығы  оның  (етістіктің)  бір  немесе  бірнеш е 
формасына  емес,  түтас  етістікке,  оның  күллі  ф ормалары ның 
жиынтыгына  тән.  Етіс  формаларын  тудыратын  аффикстердің 
салт  етістікті  сабақтыга  немесе,  керісінше,  сабақты  етістікті  салт 
етістікке  айналдыратындыгы  жогарыда  айтылды.  Алайда  ондай 
аффикстер  салт  немесе  сабақты  етістіктің  формалары  ретінде

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: