Келеді деме, қайдан мұң?
Запомните слова, которые пригодятся на отдыхе
жүктеу/скачать 31,05 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АНА ТІЛІ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС ҰҒЫМДАРЫ
- Жеті саулық, бір қошқар.
- Сауулы қой.
- Қошқарша.
- Дәуіржан Т ЛЕБАЕВ («Қазақ әдеби тілінің с здігі» бойынша дайындалды) Ата-бабаларымыз қой шаруашылығының қыр-сырын жетік білумен қатар
- А.ҚОБЛАНОВА, Абай атындағы ҚазҰПУ филология институты Қазақ тілі теориясы мен әдістемесі кафедрасының доценті
- Еліміздің экономикалық әлеуетін көтеріп, демократияны дамыту- мен қатар Елбасы «Қазақстанның болашағы – қазақ тілі» екендігін
Запомните слова, которые пригодятся на отдыхе: Казахский язык очень богат. Например, если в русском языке мы говорим утро, обед, вечер, ночь, то в казахском языке имеются отдельные наименования времен- ных отрезков суток. Следующие примеры будут полезны в обиходе: Ќазаќтыѕ дəстїрлі шай дастарќаны 5 №27-28 (1285-1286) 10 – 22 шілде 2015 жыл
АНА ТІЛІ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС ҰҒЫМДАРЫ ТӨРТ ТҮЛІКТІҢ ТӨЛ АТАУЛАРЫ Бағлан. Марқадан жетілген, кепе- ге жетпеген қойдың т лін білдіретін атау. Сонымен қатар бұл атау қойдың күйлілігін білдіреді. детте бағлан сыйлы да құрметті қонаққа сойылады. Оның еті жұмсақ әрі тәтті болады. Шүйделі қой. Бұл атау да қойдың күйлі болуымен байланысты. Жаз бойы жайлауда қоң жинап, семірген қойдың дене бітімінде згерістер пайда болады. Мәселен, желке майы шығыңқырап кетеді. Осы желке майының шығыңқырап кеткен қойды қазақ шүйделі қой деп атайды. детте бұл жағдай күз мезгілінде болады. Бұл орайда «шүйде» с зі ту- ралы аз-кем түсініктеме бере кетсек. «Қазақ әдеби тілінің с здігінде» шүйде деген с зге мынадай анықтама берілген: «Шүйде – бастың желкеден жоғарғы жері; қарақұстың үстіңгі жағы». Шүйде с зімен байланысты шүйде желке, шүй желке с з тіркестері де белгілі. Ал шүйдесін к рсетті дегеніміз теріс бұрылды деген мағынаны білдіреді. Желкесіне май жина- лып, семіргенді сипаттау үшін шүйделену с зі де қолданылады. Бұл да жоғарыда айтқанымыздай, шүйдесі шығып семіру, қоңдану деген ұғымды білдіреді. Сары тіс қой. Кейбір қойлардың сары тіс қой деп аталуының мәнісі олардың т рт-бес рет қоздаса да сүті бірқалыпты болып, қысқа т зімді келетіндігі. Мұндай қой қысыр қалмай, жыл сайын т лдейді, бірақ сүті сол күйінде сақталып қала береді. «Сары тіс қой» атауы қойдың жас ұзақтығын да танытады, яғни мірге бірнеше т л әкелген қойды айтады.
ланысты атау-с здердің арасында «тіс» с зімен байланысты атаулар кездеседі. Тіс с зі әдетте қойдың жас-шамасын білдіру мақсатында қолданылады. Оның мағынасы саулықтың қошқардан қысыр қалмай т рт рет қоздағанын білдірсе, екіншіден, т рт т лдеген соң, сүтінің қай та бастағанын, зі болса арықтап қартаятынын, мірге әкелген ұрпағының да сапалы болмайтынын танытады.
лығының қыр-сырын жетік білетін адам- дар қойлардың шағылысу уақытын да табиғат мезгілімен үйлесімді болуын ерекше қадағалайды. Сол үшін оларға күйек салады. Күйек киізден жасалады. Күйегі бар қойлар шағылыса алмайды да, олардың мезгілсіз т л әкелуі мүмкін болмайды. Ал күйек алынған кезде қойлар шағылыса бастайды. Осы үдерісті «күйек қашқан» деп атайды. Бұл атау саулық қойдың қараша айында кошқардың беліне байланған киіз күйегі алынғаннан кейін, шағылысқанын білдіреді. Саулық. Екі немесе үш жасар, қоз- дайтын қойды саулық деп атайды. Дулат Бабатайұлының «Замана» жырында: «Сау лықты қысыр қалдырып, Қошқардың түспей күйегі. Айғырдан б ліп биеніп, Бу- радан б ліп түйені, Қайта Арқаға к шкен» деп келетін лең жолдары бар. Этнограф Х.Арғынбаев з еңбегінде саулыққа тура- лы былай деп жазады: «Екі жастан асқан қоздайтын қойды саулық, ал піштірілген еркегін құнан қой, д нен қой, белті қой, бестен асқанын ақ ауыз қой немесе еркек қой, бойдақ қой дей береді».
бойынша, жұмақтан жер бетіне қуылған Адам ата пайғамбар мен оның әйелі Хауа анаға Алла Тағаланың малдан берген еншісі.
қой с зімен байланысты сімдік атаула- рын, қол нер түрлерін, зге де ұғымдарға тоқтала кетуді ж н к ріп отырмыз. Мәселен, қой с зімен байланысты бо- лып келетін атаулар те к п. Солардың бірқатарына тоқталатын болсақ, қойауыз (тістеуік, шеге суырғыш), қойбалдырған ( б а л д ы р ғ а н н ы ң ж і ң і ш к е л е у , у а қ түрі), қойбатпақтан (саз, лай болып батпақтану, езілген, ылжыраған батпақ басу), қойбалық (қарп тұқымдасына жататын жыртқыш балықтың уақтау келген бағалы бір түрі), қойбастар (киіз басуда шиге оралған киізді домалата теуіп отыратындарға қарама-қарсы тұрып киізді зіне қарай сүйрейтін адам), қойбұршақ (биіктігі 25-75 сантиметрдей, маусым- шілде айларында гүлдейтін, тұқымы ақшыл сары, қара не қара қоңыр, бұршақ тұқымдасына жататын біржылдық екпе сімдік), қойбасы (тақыр жер), қойбасты (киіз басқанда істелетін салт, ырым). К ріп отырғанымыздай, қой с зімен бай- ланысты қаншама атау с здер бар.
қозысын қасқыр жеп қойған саулық қойдың қозысыз сауылатын түрін айтады.
кетіп, қошқарлық құратын еркек қой. Піштірілмеген қортық қошқар қойға ара- ласса, отарды аздыртады. Малдың сапасы нашарлайды (Ғ.Қыдырниязов, Шығ.) Қасыма ер Меңдібай жетіп келді, Келді де Бақтыбай деп жауап берді. Секілді қортық қошқар жазғаным-ай, Басыңды бермен қарай к тер, – деді (Айтыс). Қой атау- ларына байланысты қошқар тұмсықты, қошқарат, қошқардай, қошқарлы, қош- қар лық, қошқармаңдай, қошқармүйіз, қошқарша, қошқаршы және т.б. атау- с здер кездеседі. Олардың мән-мағынасы қошқар с зімен тікелей әрі жанама бай- ланысты. Заттың сыртқы к рінісі, түрі мен сипатына орай, сын есімдік мағынада келетіндері де ұшырасады. рі қарай біз осы с здердің мән-мағынасын азды-к пті тарқатып к рсек дейміз. Қошқар тұмсық. Д ң мұрын, қоң қақ мұрын дегенді білдіреді. Яғни қошқар- дың мұрнына ұқсастық белгісі бар, қоң- қақ болып келуі. Жазушы Жүсіпбек Аймауытовтың шығармасында: «Қара торы, орта бойлы, қошқар тұмсық, түл кі мұрт шүңірек к з жігітпін» деген с й- лемдер кездеседі. Ал І.Есенберлиннің бір әдеби туындасында мынадай жолдарды оқуға болады: «Ұзын бойлы, қошқар мұрын, қоңыр к зді, ақ сұр жігіт зіне қадала қараған самсаған к зден қайысқан жоқ». Жалпы қошқардың тұмсығына бай- ланысты теңеу с здер жыр-дастандарда, лең-толғауларда к п кездеседі. Кейіп- кердің бет-әлпетін суреттеуде кеңінен қолданылатын теңеу с здердің бірі деуімізге болады. «Қошқар тұмсық, д ң мұрын, К рінеді ол мықты. Салып едім найзаны, Жаһаннамға жан шықты» не- месе «Кісі екен қошқар тұмсық, Қақпақ жаурын, қажымас дене зоры (К. зірбаев) және т.б. халықтық әдеби туындылардан бірнеше мысалдар келтіруге болады. Қошқарша. Қошқар тәрізді, қошқарға ұқсас.
Қошқаршы. Үлкен мал шаруашылық- тарында қошқарға жеке қарайтын малшы. Қош-қош. Қойды қайыру, тыныштан- дыру немесе иіту үшін айтылатын ишарат с з.
т ә р і з д і қ а з а қ т ы ң ұ л т т ы қ д ә с т ү р л і рнегі, оюы. Ою- рнек дүниесінде қошқармүйіз рнегінің алатын орны ерекше. Белгілі этнограф .Жәнібеков: «Қазіргі сәулеткерлер мен дизайн- суретшілер, тоқымашылар мен тігін- шілер, қол нершілер мен модельер- л е р о ғ а н ж е ң і л - ж е л п і қ а р а й т ы н болып алған. Үйлесімі келсін-келмесін «қошқармүйіздің» – құрылыстан, киім- кешектен, тікесызықты рнектердің – ыдыс-аяқтан, ғарыштағы әуендерінің – текеметтен, түскестеден к ріне салатыны міне осыдан» деп қошқармүйіз сияқты ою- рнектерге жауапкершілікпен қарау туралы жазған еді.
Жеті саулық, бір қошқар және олардың атаулары мен түрлері келіншай рәсімінің этномәдени әрі танымдық мазмұны айтарлықтай жақсы ашылып к рсетілген. Келіншай рәсімі туралы аталмыш энциклопедияда былай делінген: «Келін түсірген үй к п ұзамай арнайы дастарқан жасап, жаңа түскен келіннің құйған шайын ішуге к ңілжетер сыйлы абысын-ажындарын шақырады. сіресе шай әбзелі мен дастарқан жабдығына ерекше к ңіл б лінеді. Дастарқан басы- на бауырсақ, тәтті тоқаш, мейіз, науат, жент, майс к, сарымайға шыланған, тәтті жерде де шай тар мағынадағы ұғым емес. Шай деп, елеусіздеу эвфемизм түрінде айтылғанмен, к ңілшай дастарқанына кәделі мүшелері бар сыйтабақ, түр- т ұ р м а н ы м е н а л у а н т ү р л і т а ғ а м д а р қойылады. Дәстүрлі ортаға тән шайға шақыру рәсімінің ел ішіндегі тағы бір түрі шүкіршай, шүкіршілікшайы деп ата- лады. Шай деп айтылғанмен, атаудың мазмұны тек шай деген жалаң ұғыммен шектелмейді. Шайға шақырудың бұл түрінде де дастарқан мәзірі түр-түрімен молынан жасалады. Бұнда да астың бір атасы – ет болса, бір атасы – шай де- гендей, алдымен шай беріледі. Біршама уақыттан соң, қазақы ортада қалыптасқан дастарқан дәстүрі бойынша кәделі м ү ш е л е р і б а р с ы й т а б а қ қ о й ы л а д ы . Соңынан тағы да шай дастарқаны жаса- лады. Шайға шақыру рәсімінің бұл түрі қазіргі кезде ұмыт бола бастаған деуге бо- лады. Бұл рәсімнің шүкіршай аталуының зіндік уәжі болған. Оның неге бұлай ата- луы жұртшылыққа түсінікті к рінбейтіні б а й қ а л а д ы . А у ы з е к і д е р е к т е р д е н , байқауы мызша, шүкіршай ұғымы мүшел жас ж ніндегі түсінікпен байланысты екені аңғарылады. Мүшел жаста, байырғы түсінік бойынша, сақтанып жүреді; қиын жол, алыс сапарға шықпайды; к зсіз тәуекелге бармайды. Мүшел жастың ішіндегі әсіресе 37, 49, 61 жасты айрықша к реді. Бұлай болуы мүшелдегілердің осы жас аралығында мірдегі белсенділік әрекеті арта түсуіне байланысты болса керек. Адамның жарақат алуы, қауіп- қатерге ұшырап, қайтыс болуы к біне осы жас шамасында жиірек кездесетін сыңайлы к рінеді. С йтіп, ауыртпалығы бар мүшел жастан аман-есен ткеніне «шүкіршілік» деп кей жерлерде «қазан қоңырсытып», шай беруді ырым етсе, к п жерлерде садақаға мал атап, етін таратып жібереді. Сарқытшай – алыс жолдан, ұзақ са- пардан келген қадірменді адамның үй-іші сәлем беруге, хал сұрасуға келгендерге беретін шайы. Шайдың басқа да рәсімдік түрлері тәрізді бұнда да дастарқан молы- нан жасалады, ет-табақ тартылады. Жо- лаушылап келген адам к рген-білгенін, к ңілге түйгенін айтып, жиналғандарды хабардар етеді, ақпарат алмасады. Шай соңында алыс елдің дәм-тұзы, той- томалақ сарқыты деп келгендерге рік- мейіз, қант-шай, орамал, кездеме салған түйіншектерден ұсынады. Ел ішінде шайдың рәсімдік түрлерінен басқа бойдақ шай деп аталатын түрі бар. Келушілер асығыс болған жағдайда бойдақ шайға да ризамыз дейді. Бұнда ет-табақ тартылмайды, дастарқан молы- нан жасалмайды, жеңіл-желпі шай ғана беріледі. Шай дастарқанына рік-мейіз, бауырсақ, т.б. қойылады. Ж о ғ а р ы д а а й т ы л ғ а н к е л і н ш а й , а б ы с ы н ш а й , к ң і л ш а й , ш ү к і р ш а й , сарқытшай, бойдақшай, кеңес шай да той-томалақ деген ұғымға кірмейді. Қ а з а қ ы о р т а д а « ш а й » ұ ғ ы м ы н ы ң мәдени мазмұны кеңейе түсіп, адамдар арасындағы қатынастарда этикеттік мән алып, эвфемистік формада қолданылған. Қ о р ы т а а й т қ а н д а , қ а з а қ т а р д ы ң д ә с т ү р л і ш а й р ә с і м і н е н с о ц и у м мүшелерінің ішкі дүниесіндегі жағымды эмоциялық күйді, олардың бір-бірімен ізгі қатынасын, бірін-бірі бағалай білуі сияқты танымдық әлемнің этикалық к ріністерін айқын байқауға болады. А.ҚОБЛАНОВА, Абай атындағы ҚазҰПУ филология институты Қазақ тілі теориясы мен әдістемесі кафедрасының доценті, филология ғылымының кандидаты ыстық, қою тамақтан (еттен) бұрын не- месе одан кейін ұсынылады). Сонымен бірге, с здікте шай берді «қонақ қылып күтті, дастарқаннан дәм татқызды; шайды демдеді «шайнектегі шайды шығарып, ішуге әзірледі» деген тілдік әрі мәдени семантикалық ріске қатысты этномәдени мағыналар к рсетілген. Аталған тілдік-мәдени фактілер қазақы д а с т а р қ а н д а ш а й д ы ң о р н ы е р е к ш е екенін байқатады. Алайда шай ұғымына қатысты бұдан басқа да тілдік әрі мәдени мәнділіктер бар. Дәстүрлі ортада үйге кісі шақырғанда «үйге келіп, қонақ болыңыз» деп, тура айтқаннан г рі дәм татыңыз, шай ішіңіз, шайға келіңіз деп шақырушы зін елеусіздеу к рсетеді. Сынық с з, сыпайылықпен қонақ шақыру қазақы ортада этикеттік нормаға айналған. Шай ға шақырылған адам да шайдың тура мағынада емес екенін түсінеді. Шай дастар қанында қонаққа дәстүр бойынша кәделі мүшесі бар сыйтабақ тартыла- ды. Соңынан шай беріледі. Дастарқан басындағы әңгіме-сұхбат к біне шай беру кезінде болады. Шай бабымен, қонақтың қалауынша түрлендіріп беріледі. Шай берудің зіндік бейвербалды рәсімі болады. Этикет бойынша, алдымен жасы, жолы үлкен құрметті қонаққа шайкесе ұсынылады; суып қалмауы үнемі шай құюшының на- зарында болады. Қазақы ортада шайға шақырудың к е л і н ш а й , а б ы с ы н ш а й , к ң і л ш а й , шүкіршай деп аталатын түрлері қазіргі кезде ұмыт бола бастаған деуге болады. Дастарқан мәдениетімен байланысты шайдың бұл түрлері лексикографикалық с здіктерде тіркеле қоймаған. Дегенмен, осылардың ішінде келіншайға шақыру ғұрпына этнографиялық энциклопедия- да лұғаттық мақала түрінде арнайы орын берілген (Алматы: РПК «Слон», 3-том, 2012). Жаңа түскен келіннің ауылдағы енелеріне, жасы үлкен сыйлы абысын- дарына арнайы жайылған дастарқанда шай құйып, қызмет к рсету рәсімін келіншай деп атаған. Лұғаттық мақалада қосылған талқан, т.б. қойылады. Самау- рын, шайнек (аққұман), кесе, шыныаяқ, қасық, табақ, т.б. қойылатын з орында- ры болады». Дастарқан басына жиналған әйелдер ( ш а м а м е н 8 - 1 2 а д а м д а й ) з д е р і н і ң әлеуметтік мәртебесіне қарай рет- ретімен жайғаса бастайды. Жас келін «шынашақ шиырып» кесеге шай құйып, ізетпен ұсынады. Шайдың қоюлығы, қаймақ қатқан түсі әркімнің қалауынша құйылады. Ізет бойынша келін шай құйған кесені оң қолымен ұсынады, ал сол кесе ұстаған оң қолдың шынтақтан т мендеу тұсында тұруға тиіс. Дастарқан басына жиналғандардың басты назары, әдетте шай ішуден г рі о н ы ң « ц е р е м о н и я с ы н д а » б о л а д ы . Шайдың қызылы кесілмеуі үшін келін оны дәл уақытында әлсін-әлсін демдеп отыруы керек. Шай құйған кесені шата- стырып алмауы қажет. Тәртіп бойынша келін дастарқан шетінде бір қырын отырады, с зге ара- ласпайды, тек сұраса ғана жауап береді. Жиналғандар ішінде сыйлы, беделді әйел (коммуникация лидері) с з бастап, әңгімеге бағыт беріп отырады. ңгіме а р қ а у ы н е г і з і н е н к е л і н т ә р б и е с і н е қатысты болады. неге, сабақ болсын деп алғашқы түскен кезіндегі жайттарды еске түсіріп, ұялған кездерін немесе з келіндерінің кейбір жаңылшақ сәттерін айта отырады. Шай беру рәсімі аяқталар сәтте жас келінге к п жаса қарағым; к сегең к ге ріп, к рпең ұлғайсын; дастарқаның берекелі болсын, етегіңді бала бассын деген игі тілектер айтылады. Келіннің шайы пәмілшай болды, келіннің шайы к ңілашар шай болды, келіннің аяғынан деп бағалауыш мазмұнда ризалықтарын білдіріп, келіншайға баға беріседі. Келін нің жақын абысындарының бірі дастарқан мәзірінен келген қонақтардың әрқайсысына мынау үлкен енеме; мына- ны немереңізге, сіз де келінді болыңыз; мынау пәленшенің апасына, мынау жеңешеме, мынау әпкеме деп жеке-же- арнайы ұйымдастырылмайды және сауық құрып, лең айтып, ұзақ к ңіл к теруге уақыттың қысқалығы мұрсат бермейді. Ол әдетте күндізгі уақытта теді. Дәстүрлі ортадағы «шайға шақыру» рәсімінің ел ішіндегі тағы бір түрі к ңіл- шай деп аталады. К ңілшай рәсімі – етжақын адамы қайтыс болғанда жора- жолдас, зара аралас-құралас, сыйлас, сондай-ақ жегжат адамдардың к ңіл аулап беретін дастарқаны. Шайға шақыру рәсімінің бұл түрі, әдетте марқұмның жы- лына дейін беріледі. Шай дастарқанына шақырылғандардың саны да онша к п болмайды. К ңілшайға шақырылғандардың ішінде к ңіл жетер, таныс-білістігі бар адамдар болады. Шай дастарқанына шақырылғандар к ңілі жарым адамның қас-қабағын бағып отырып, к ңілге дем беретіндей әңгімелер, с з арасында ертең де күн бар екені, тірі адамның тірлігі болатынын айтады. К ңілшай рәсімінде де әңгіме-дүкенді үйлестіріп отыратын коммуникативтік лидер болады. Бұл Еліміздің экономикалық әлеуетін көтеріп, демократияны дамыту- мен қатар Елбасы «Қазақстанның болашағы – қазақ тілі» екендігін әрдайым ескертіп, «Қазақстан – 2050» Стратегиясында әрбір қазақстандық үшін қағида ретінде: «Тілге деген көзқарас, елге деген көзқарас» деп баса айтқаны баршаға белгілі. Аударма дәлдікті қажет етеді ТІЛБҰЗАРҒА – ТОСҚАУЫЛ Тілдің, оның ішінде терминологияның елді демократияландырып, оның эконо- микасын к теруге тікелей ықпалы бар екендігіне к пшілігіміз мән бермейміз. Жолдауда: «Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз – оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту» деп атап к рсетілген. Осы бұлжымас талап ойдағыдай орындалып жатыр ма? Заңнамада «форма» термині – «нысан» деп қолданылса, күнделікті бұқаралық ақпарат құралдарында «объект» – «нысан» деп қолданылады. Ал «объект» бар жерде «субъект» қатар жүретінін ескерсек, оны «пысан» деп алсақ жарасып-ақ тұр дейтін де пікір бар. Кейбір с здікте: «форма» – «ны- сан», «қалып», «форма»; «адвокат» – «ад- вокат», «қорғаушы» деп берілген. Мұндай с здіктің авторлары әртүрлі с збен берілсе, ол термин емес екендігін ескермеген. Бірақ заңнамада, ғылыми-техникалық әдебиетте синонимдер қолданылмайтынын, мұндай авторлардың терминологиядан мүлде хабарсыз екендігін жалпы к пшілік біле бермейді. Тәжірибесіз аудармашылар, синонимдер к п пайдаланылған осындай с здіктерді басшылыққа алады. Соның салдарынан мән-мағынасы түсініксіз, орысшасын оқымаса орындалуы мүмкін болмайтын ресми құжаттар дүниеге келеді. «Форма» терминін «нысан» деп ау- дару сәтті емес. Заңнамада «форма» атау тұлғасында келумен қатар орысша «формальность»; «формальная проверка»; «широкоформатная печать», тағы сол сияқты с здерді қазақшалауға тура келіп отыр. Сонда бұл с здерді «нысандылық», «нысанды тексеру», «кең нысанды баспа» десек кім бұны ұғынады? Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында заңнама, ғылыми-техникалық әдебиет, рес- ми құжат тілі қазақтың бай тілімен мағынасы сақталып, жатық, жеңіл оқылатын етіп аударылуы керек, жалпы халыққа түсінікті болуға тиіс деген пікір басым болды. Осы қағидаға сүйеніп: «формальная проверка» – «жай тексеру», «ресми тексеру» деп алынса, үлкен қалаларымыздың к шелерінде «кең к лемді басылым» деген жарнамаларға к зіміз түсті. Бұл арада «жай тексеру» – «простая проверка»; «ресми тексеру» – «официальная проверка»; «кең к лемді басылым» – «широкообъемное издание» болып шығады. Осыған орай біздің к птеген аудар- машыларымыз орысшадан қазақшаға аударылған дүниені кері қарай орысшаға аударуға болмайды деген пікірді берік ұстанады. Бұл к ркем әдебиет аудар- масына қойылатын талап. Мысалы, Жамбылдың: «Ленинградтық ренім» деген леңі «Ленинградцы – дети мои» деп аударылғанын білмейтін қазақ жоқ. Осы лең «Ленинградтық балаларым» деп қайта аударылса, нағыз сорақылық болар еді. К ркем аударма – еркін аударма, ал заңнама, ғылыми-техникалық әдебиет аудармасы – дәлме-дәл (адекват) аудар- ма. Екеуінің арасында аспан мен жердей айырмашылық бар. Орыс, ағылшын, тағы басқа тілдердегі заңдарды қазақшаға ау- дарып, оларды сол тілдерге кері аударған кезде дәлме-дәл сәйкес келмесе – ол заң емес. йткені мағынасына қарай еркін аударылған заң әркімнің әртүрлі түсінуіне, заңның орындалмауына әкеп соғады. Соңғы кезде дәлме-дәл аударманың ж ні осы екен деп, с збе-с з, сірестіріп (калька жасап) аударушылар к бейіп барады. Мерзімді баспас зде осындай жауапсыздықты сынаған, орнықты пікір аз айтылып жүрген жоқ. сіресе «Ана тілі» газетінің 2014 жылғы 10-16 сәуірдегі №14 (1220) санында тіл жанашыры, белгілі журналист Мырзан Кенжебайдың «Ашық айту – ардың ісі» айдарымен «Тілбұзар телеарналарға қашан тоқтау саламыз?» деген мақаласы шықты. Онда айтылған ащы шындықты оқыған тілбұзарлар ой- ланар, телеарна журналистері тілін түзер деп үміттенген едік. Бірақ осыған ешкім назар аудармаған сияқты. Тілдің түзелуі былай тұрсын, барған сайын сорақыланып, бұзылып барады: «Қылмыскерлер құқық қорғау органымен ұсталды», «... қалалық сотымен сотталды», «мемлекеттік құпияны құрайтын мәліметтер» (бұл мәліметтер м е м л е к е т т і к қ ұ п и я н ы ж и н а с т ы р ы п , құрап отыра ма?), « ткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда» деп кете береді. Қазақ тілінде «мен» жалғауының тасасында «бірге» деген с з жасырын тұрмаушы ма еді? Тіл осылай бұзылмастан бұрын, жүздеген жылдар бойы «қылмыскерді құқық қорғау органы ұстады», «... қалалық соты сотта- ды», «мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтер», « ткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда» деген тіркестер қалыптасып болған еді. Ғасырлар бойы қалыптасқан тілімізді осылай бұза беретіндерді ж нге сала- тын құзыретті органдар неге немқұрайдылық танытып келеді?
жүктеу/скачать 31,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|