Келтеминар мәдениетін
жүктеу/скачать 21,35 Kb.
|
Документ Microsoft Word (6)
|
Келтеминар мәдениетін (мәдени-тарихи қауымдастығын) С.П.Толстов бөліп көрсеткен (1946 жылы). Бұл мәдениеттің таралу аймағы – Ақшадария атрабы, Үзбой, Сарықамыс атрабы, Әмударияның сол жағалауы, Қызылқұмның ішкі бөлігі, Сырдарияның төменгі ағысы, Заравшанның төменгі өңірі. Келтеминар мәдениетінің уақыты б.з.б. Ү мыңжылдықтың ортасы мен екінші ширегінен бастап б.з.б. ІҮ мыңжылдықты қамтиды. А.В.Виноградов Қызылқұм неолитінің шеңберінде оның үш кезеңін бөліп көрсетеді: ерте неолит – дариясай – б.з.б. ҮІІ мыңжылдық соңы мен б.з.б. Ү мыңжылдық ортасы; орта неолит – жанбас – б.з.б. Ү мыңжылдық соңы мен б.з.б. ІҮ мыңжылдық ортасы; кейінгі неолит – б.з.б. ІҮ мыңжылдық соңы мен б.з.б. ІІІ мыңжылдық. Заттай мәдениетінің сипаты. І. Алғашқы өңдеу. Алғашқы өңдеу өнімдерінің арасындағы негізгі дайындамалар (заготовка) көлемі 15-32х3-7 мм шағын тас тілікшелерінен, сондай-ақ тас тіліктерінің кесіндемесінен (сечения); Ақшадария (Жанбас-4) және Жоғарғы Үзбой (Құртыш-1) ескерткіштеріне тән көлемі 25-50х9-14 мм және де профилі тік орташа тас тілікшелерінен; сонымен қатар профилі аздап қайырылған тас тілікшелерінен тұрады. ІІ. Екінші қайтара өңдеу. Негізін дорсаль жағынан келіп бүйір тұсынан түскен түзетулер құрайды, оған екі шетіне дорсаль жағынан түсірілген түзету де тән, ал вентраль жағынан түскен екі жақты түзету аса айқын емес. Құралдар жиынтығы жеті түрлі құралдардан тұрады, олардың арасындағы негізгілері: бір жақты шеткі және де қарама-қарсы түсірілген түзетулер, шеттері өткір емес әрі түбі шабылған қыстырмалар. Шығу тегі. Қолдағы мәліметтер жиынтығы келтеминар мәдениетінің шығу тегі көп құрауышты (компонентті) екендігін және де оның негізінде оңтүстік құрауыштар басымдау екендігін көрсетеді (Археология СССР. Неолит Северной Азии. М.,1996). Қараүңгір үңгірінен алынан материалдарды Орта Азиядағы келтеминар, гиссар, орталықферғана секілді неолиттік мәдениеттердің материалдық қалдықтарымен салыстырып қараған кезде келтеминар мәдениетінде алғашқы жаңқалау техникасында, екінші қайтара өңдеуде, құралдар жиынтығында аздап болса да жақындық (ұқсастық) бар екендігін айта кеткен жөн. Сонымен бірге келтеминар мәдениетіне тән шағын тастық (микролит) белгілермен қатар мұнда кездесетін «дөрекі» өзектастар оны гиссар және орталықферғана мәдениеттерімен де байланыстыра түседі. Егер Қараүңгір үңгірінен алынған материалдық қалдықтар бірнеше кезеңдерге жатпайтын болса, онда біздің алдымыздағы құбылыс гиссар және орталықферғана мәдениеттеріне жататын еді. Және де, бұл жерде жеке мәдениет жайлы сөз қозғаған дұрыс сияқты, өйткені онда жазық жерлерге тән шағын тас пен малта тас құрауыштардың араласуынан тау беткейлерінде өзіндік мәдени құбылыс қалыптасқан секілді. Осыған байланысты Қараүңгір үңгірін зерттеп, қолындағы матеиалдар негізінде Қазақстанның оңтүстігінде өзіндік неолиттік мәдениеттің болғандығын айтқан Х.А.Алпысбаев көзқарасын жоғары бағалағанымыз абзал. Қараүңгір үңгірінде нақты жерлеу орны жоқ. Бірақ кем дегенде екі адамға тиесілі тіс қалдықтары, қызыл түсті заттардың қалдықтары, әшекейлерде сақталып қалған тесіктер мен әшекейлер секілді фактілер өзіне ерексіз назар аудартады. Егер де бұл құбылыстарды кешенді түрде қарастырсақ, онда белгілі бір дәрежеде адамды жерлеу ғұрпы орын аландығын байқауға болатын сияқты. Остеологиялық материалдар мен сүйектен жасалған бұйымдардың, қабыршақ-ұлутастардың жақсы сақталуы антропологиялық материалдардың да осындай күйде сақталуы мүмкін екендігін көрсетеді. Әйтсе де біздің қолымызда бұл пайымдауды нақты дәлелдей түсетін одонтологиялық олжалардан басқа материалдар жоқ. Қысқаша түрде Қараүңгір үңгірінен алынған адам тіс қалдықтарына қатысты пайымдауларға тоқтала кетелік. Ең алдымен, біріншіден, үңгірде адам қаңқасы толық жерленбеген болуы мүмкін, оның тек белгілі бір бөлігі, айталық бас сүйегі ғана жерленуі мүмкін. Мұндай сирек кездсетін жерлеу ғұрпы ерекше жосын-жоралғыға байланысты болуы да ықтимал. Мұндай ғұрып Месопотамияның халав мәдениетінде, Солтүстік Қазақстандағы Ботайда кездеседі, онда бірнеше жұлынмен бірге бас сүйек және қызыл түсті балшық ұшырасқан болатын. Айта кететін бір жайт, Қараүңгір үңгірінен табылған тістердің бірінен қызыл түсті затпен бірге мойынға іліп жүруге арналған тесік жасалғандығы анықталған. Екіншіден, ол инициация ғұрпымен байланысты болуы мүмкін. Жас ерекшелік инициациясы түрлі ғұрыптар мен манипуляциялардан тұрды, бұлар жасөспірімдерді ересектерге тән қасиеттерге баулуы тиіс. Олардың арасында денені жарақаттау, әдетте тісті ұрып түсіру, т.б. болды. Мысалы, Австралияның шығыс және оңтүстік-шығыс бөлігіндегі тайпаларда ғұрып бойынша тіс, соның ішінде күрек тіс әдейі сындырылды. Қараүңгір үңгіріндегі тістер жас мөлшері 20-30-дардағы әйел адамдарға және 55-60 жастағы тағы бір адамға тиесілі болған, демек, шыдамдылыққа баулуға арналған ғұрып мұнда орын ала қоймаған секілді. Үшінші пайымдау бойынша, тіс сүйектері магиялық жосын-жоралғыларда пайдаланылып, бойтұмар ретінде қолданылуы мүмкін. Әлбетте, айтылған пайымдаулар мұндай олжалардың нақты мәнін ашуды бірден шеше қоймайды. Оны табысты шешу үшін кешенді жұмыстармен айналысқан абзал. Қараүңгір үңгірінен алынған құрал-саймандардың негізгі бөлігін сипаттауды аяқтай келе, Оңтүстік Қазақстандағы бұл ескерткішті одан ары зерттеу қажеттілігіне де назар аударған жөн дейміз. Тарихи-мәдени тұрғыдан Қараүңгір Орта Азиядағы келтеминар мәдениетінің ескерткіштеріне жақын екендігін де тағы бір рет айта кеткен жөн. Оңтүстік Қазақстандағы бірқатар неолиттік тұрақтардан да (Тасқотан, Шілік, Дермене-1-4, Арыс-1, т.б.) нақты материалдар алынған. Олардың көпшілігінде қыштан жасалған ыдыстар жоқ. Мұны археолог Х.А.Алпысбаев кейбір жергілікті тайпалардың теріден жасалған ыдыстарды кеңінен пайдаланғандығымен түсіндіреді. Оңтүстік өңірдегі кейбір ескерткіштерде қыш ыдыстардың болмауы немесе болуы (мысалы, Қараүңгір үңгірі) мұнда көне замандарда-ақ сан қилы мәдениеттердің тоғысқандығын көрсетеді. жүктеу/скачать 21,35 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|