Іс-әрекетті қалыптастыру - әлемге практикалық қарау

---

508 
туылған эмоциялардың бірлескен пайда болуы. Басқа 
адамдармен араласып, оларға мейірімділік танытып, олардың
мінез-құлқына еліктей отырып, бала жаңа сезімдердің гаммасын, 
қоршаған ортаға деген көзқарасты байытатын эмоционалдық
реңктердің бояғыштарын табады. 
Бала бірінші рет білетін қуанышты, жұмысты, табиғатты,
өнер туындыларын, оның жетістіктерімен мақтана бастайды. 
Адам тәжірибесінің тізілімі, олардың өз сезімдерін
меңгерудегі түсінігі және пайдалануы байытылған, яғни сезім 
мәдениеті туады.
Тәрбие мен оқытудың бірлігі 
Бұндай бірліктің шарты болып материал таңдауға және 
тәрбие мен оқытуды ұйымдастыруға жалпы ортақ тәсілдеме
саналады. Сонымен бірге айрықша ''балалық'' қызмет түрлерінде 
қалыптасатын
және

білінетін

баланың

мүмкіндіктерін

максималды жүзеге асыру қажет. Осындай жүзеге асыру ерекше 
амал-тәсілдердің көмегімен жететін балалар қызметі мазмұнын
және нысандарын байытуды ұйғарады. Ондай амал-тәсілдерді 
жасау және олардың нақты балабақша практикасында кең түрде
сапасын анықтау бүгінгі мектепке дейінгі педагогика мен 
психологияда ең өзекті мақсатты құрайды.
Мұнда үлкен рөлді өнер ойнайды. Баланың өмірі өнер 
әлемінде, оның бар әртүрлілігімен және байлығымен өту керек.
Өсіп келе жатқан адамға тигізер әсер күшімен басқа ештеңені 
онымен салыстыруға келмейді. Өнер психикалық өмірдің -
эмоционалдық сфераның, бейнелі ойлаудың, көркем және 
шығармашылық
қабілеттердің, 
ең
маңызды

жақтарын

қалыптастырудың бірегей құралы болып саналады. Нақты 
мектепке дейінгі балалық шақта эстетикалық түсініктің, көркем
мәдениеттің негіздері қаланады, көркемдік қызметке сұраныс 
пайда болады. Осыған байланысты, баланың өмірін өнермен
қандырып, оны музыка, ертегі, театр, би әлеміне енгізу қажет. 
Балалардың өнермен танысу нысандарын байыту маңызды, оны
күнделікті 
өмірге
енгізу,

балалардың

эстетикалық 
шығармашылығы үшін жағдайлар жасау маңызды.
Баланың рұхани әлемі келесі жағдайларда негізделеді. 
Ашылатын перспектива. Мектепке дейінгі жастағы балалар
жаңа білім, қызмет етудің жаңа тәсілдерінің көкжиегін 
кеңейтетін, балалардың жаңа болжамдар жасауына, гипотезалар
шығаруына, одан ары жаңарақ білімге қозғалыс қажеттілігін 
белсенді етуіне түрткі болатын жүйеде жаңа білім, машықтар,

---

509 
қызмет тәсілдерін игереді. 
''Негізгі салалардың ұсынылуының тең бағалылығы''. Бұл
қағидаға сәйкес, әр балаға тіршілік әрекеттерінің (''табиғат'', 
''қолдан жасалған әлем'', ''қоғам'', ''мен өзім'') негізгі салаларын
игеру үшін тең мүмкіндіктер берілуі қажет. 
''Еркін таңдау''. Егер тәрбиеші баланы бір нәрсеге сендіруге
(кейбір көзқарастарға, бағдарларға) тырысқан жағдайда, ол жеке 
тұлғалық мәдениет базисінің қалыптасуына тікелей қатысы
болуы қажет. Бұл мақсаттың тысында баланың міндетіне ештеңе 
артылмайды, ештеңеге иландырмайды. Оған өзін-өзі шешуге,
еркін таңдауға (не, қалай және кіммен істейтінін және т.с.с.) 
құқық берілген.
Жеке мәдениет базисінің қалыптасуы кезінде тұлғаның 
келесідей басты жасаушылары туылады және дамиды: қиялдау
және оған негізделген шығармашылық, өз бетімен әрекет 
жасауға қабілеттілік түріндегі еріктілік, баланың әлемде
белсенді әрекет жасау қажеттілігі. 
Мектепке дейінгі жастағы балалардың шығармашылығы әлі
де жетілмеген формада шықса да, оның ішінде балалардың 
үлкендерден алған білім мен машықтың шекарасынан өз бетімен
шығуға мүмкіндік және ерекше сурет, жаңа ертегі, т.б. сияқты 
жаңа өнім жасауға мүмкіндік беретін маңызды қасиеттер бар.
Баланың өмірін ұйымдастыру. Даму жағдайлары. 
Баланы тәрбиелеу, оқыту және дамыту оның балабақшадағы
және отбасындағы өмірінің жағдайларымен анықталады. 
Балабақшадағы осы өмірін ұйымдастырудың басты нысандары
болып ойындар және олармен байланысты белсенділік 
формалары, сабақтар, заттық-практикалық қызмет саналады.
Ойын - еркіндік, заттадың, іс-әрекеттердің, қатынастардың 
бағыныштылығы сезімдерін қамтамасыз ететін, өзін ''осында
және қазір'' толықтай іске асыруға, толық эмоционалдық 
комфорт жағдайына жетуге, теңдердің еркін қатынасуымен
салынған балалар қоғамына араласуға мүмкіндік беретін 
мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ең құнды қызмет түрі.
Ойынның баланың дамуы үшін үлкен мәні бар. Онда 
қиялдауға, әрекеттер мен сезімдерді еркін реттеуге қабілеттілік
дамиды, өзара әрекеттестік және өзара түсіністік тәжірибесін 
алады. Ойынның бала үшін субъективті құндылығы мен оның
объективті дамытушы мәнінің үйлесімі ойынды балалардың 
өмірін ұйымдастырудың лайықты формасы етеді, әсіресе
қоғамдық мектепке дейінгі тәрбие жағдайында. 
Балабақшадағы ойын келесідей ұйымдастырылуы қажет:
біріншіден, тәрбиешінің балалармен бірігіп ойнауы сияқты өтуі 
тиіс, мұнда үлкен адам ойнаушы серіктес ретінде және сонымен

---

510 
бірге ойынның ерекше ''тілінде'' сөйлеуші ретінде ойынға 
шығады. Балалардың кез келген ойын қабылдайтын тәрбиешінің
табиғи эмоционалды мінез-құлқы, баланың еркіндігі мен 
қысылып-қымтырылмаушылығының, ойыннан ләззат алуының
кепілдігі, балаларда ойын тәсілдерін өздері меңгеруге 
тырмысуына ықпал етеді. Екіншіден, барлық жас ерекшелігі
кезеңдерінде балалардың еркін дербес қызметі сақталуы тиіс, 
онда олар бар қолжетімді ойын құралдарын пайдаланады, еркін
бірігеді және бір-бірімен өзара әрекеттеседі, ойында белгілі 
мөлшерде үлкендерден тәуелсіз балалық шақ әлемі қамтамасыз
етіледі. 
Сабақтар. Балабақша өміріндегі елеулі орынды сабақтар
алады. Олар педагогтың білімді, машықтарды, дағдыларды 
балаға өткізуіне көзделген.
Тікелей оқыту сабақтарды ұйымдастырудың басым формасы 
болмауы тиіс. Оқыту ойын қызметінің контекстінде де жүзеге
асуы тиіс. 
Ойын материалдарымен операциялар жасау процесінде
балада танымдық қабілеттері дамиды: сызбалар мен модельдерді 
қолдана білу, танымдық өзін-өзі реттеу – зейін, ес, қиялдау –
заттар мен таңбалардың қатынасы бойынша әрекеттер есебінен, 
алмастырушы
заттармен 
әрекеттер
есебінен 
болады.
Дидактикалық ойындардың толығырақ жүйесін құру, бар 
ойындардың икемді модификациялау арқылы жетіспейтін
буындарын орындау мен жаңаларын жасау қажет. Сонымен, 
үлкен
адамның

тікелей
әсері

формасындағы
қажетті

түсіндірмелердің үйлесуімен ойын мектепке дейінгі оқытудың

ерекше формасын құрайды – өзіне тән ойын мен сабақ синтезі, 
онымен осы оқытудың екі формасының дәстүрлі қарама-қайшы
қойылуын шешеді. 
Сабақтың мазмұнын анықтайтын бағдарлама, тұлғалық
мәдениет базисінің қалыптасуына қажетті ұғымдарды, қызмет 
құралдары мен тәсілдерін баланың меңгеруіне бағытталған
болуы қажет. 
Балабақшадағы балалардың өмірін ұйымдастыруды қайта
құру топтарды жинақтап құрудан басталады. Олардың толуын 
азайту қажет, кіші жастағы топтың тығыздығы үлкен
топтардағыдан гөрі аздау болуы тиіс. Екі топты уақытша 
біріктіруді қолданып тұру жөн, «қосарланған» топты
ұйымдастыруда (көптеген басқа елдерде бар) балалармен бір 
уақытта екі тәрбиеші жұмыс істейді, олардың біреуі ойын
немесе сабақты кішірек топша балаларымен кезектестіріп 
өткізеді, ал екіншісі бұл уақытта қажет еткендерге
индивидуалды 
көмек
көрсетіп, 

қалғандарының

еркін

---

511 
қызметтерін бақылайды. 
Жас ерекшелігі бойынша бөлінген топтар балалар
мекемесіндегі негізгі ұйымдастыру бірлігі болып саналады 
(ортақ ойын бөлмесі, жатын бөлме және басқасы). Топта
сабақтардың бір бөлігі және жеке режимдік моменттер 
өткізіледі. Сол уақытта балалар уақыттың көп бөлігін,
сабақтарды қосқанда, балабақшаның ішінде құрылған түрлі 
жастағы қоғамдастықта өткізе алады, топ ашық жүйе
(санитарлық-гигиеналық талаптарға сай мөлшерде) болып 
табылады. Баланың басқа жастағы серіктестерімен жүйелі
түрдегі байланыстары толық бағалы қатынас тәжірибесінің 
қалыптасуына, үлкен жастағы және кіші жастағы балалардың
өзара әрекеттестігі кезінде өзара оқыту арқылы дамудың 
қосымша мүмкіндіктерінің ашылуына пайдалы. Сонымен,
мектепке дейінгі мекемеде жасанды мүшелеуден бос, балалар 
қатынасы формаларының алуан түрлілігімен толық бағалы
балалар қауымдастығы құрылады. 
Балалардың әлеуметтік тәжірибесінің молаюына әртүрлі
балалармен қатынас қана емес, түрлі үлкендермен де қатынас 
жасау әсер етеді. Ата-аналардың балабақша өміріне белсенді
қатысуы тек балалар жоқта ғана қажет емес (ата-аналар 
жиналысы, терезелерді жуу және басқа). Ол толық бағалы
әлеуметтік ортаны қалыптастырады, отбасы мен балабақша 
бірлігін орнатады. Балабақшада ата-ана жат емес) ата-ананың
балаларын әкеліп-әкететін уақыттары анық реттелмейді.
Жеке уақыт. Балалардың өмір реттелуінде баланың өзінің
әртүрлі және еркін қызығушылығын көрсетуге орын 
қарастырылған. Бұл тек мерекелер ғана емес, өзіне ұнайтын
іспен айналыса алатын, басқа сабақтарды мәжбүрлемейтін жай 
уақыт. Бос уақыты болып және оны толтыра білу бала үшін
ұжымдық істерде қатысқаннан маңызы аз емес. 
Балабақшада
пәндік ортаны ұйымдастыру баланың 
психологиялық саулығының мақсатына бағынуы қажет.
Бөлмелердің интерьерін жасау, балалар жиһазын, ойындары мен 
ойыншықтарын, дене шынықтыру жабдықтарын және спорттық
жабдықтарын өндіру ғылыми қағидаларда – өзіне тән «балалық 
шақ эргономикасына» негізделуі қажет. Балаға сәйкес
интерьердің жоғарғы мәдениеті «артық сән-салтанат» емес, 
«дамытушы ортаны» құру шарты. Балабақшадағы баланың
өмірін байыту формасы кеңістікті икемдірек және вариативті 
қолдануды талап етеді.
Үй-жай мен ауладағы зоналар мен бұрыштардың қатаң 
функционалды түрде бекітілуінің альтернативасын олардың
баланың қажеттіліктері мен қызығушылығын қанағаттандыруға 

---

512 
бейімделуі құрайды. Бұл жағдайда бала өзін әрдайым 
ойыншықтардың толыққұқықты иесі ретінде санауға мүмкіндік
алады, балабақша ішінде еркін орын ауыстырып жүре алады, 
айналасындағы балалар мен үлкендердің өмірінен ләззат алады.
Отбасы, балабақша, мектеп. 
Отбасы мен балабақша хронологиялық тізбекте сабақтастық
нысанымен байланысты, бұл баланы тәрбиелеу мен оқытудың 
үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Бірақ мектепке дейінгі жастағы
бала отбасы мектепке дейінгі мекеме педагогтарының қолына 
өткізетін эстафета емес. Бұл жерде параллельдік қағидасы
маңызды емес, екі әлеуметтік институттың өзара сіңісу қағидасы 
маңызды.
Балабақша 
елдегі
бүкіл

педагогикалық

саясаттың, 
миллиондаған стихиялы түрде құралған тәрбие жүйелерінің
қайта құрылуының орталығы бола алады және болуы қажет. Бұл 
отбасылық тәрбиені реформалау үшін де қажетті қадамды
дайындайды. Отбасы мен балабақшаның өздерінің ерекше 
қызметтері
бар

және
бір-бірін 

алмастыра
алмайды. 
Сабақтастықтың маңызды талабы отбасы мен балабақшаның
арасында сенімді іскерлік байланыстың орнауы болып 
табылады, оның барысында ата-ананың, педагогтың тәрбиелік
ұстанымсы түзетіледі, бұл әсіресе мектепке дайындық кезінде 
ерекше қажет.
Балабақша мен мектеп жұмысындағы сабақтастық бүгінгі 
күні баланың өзін дайындауға саяды. Нәтижесінде тәрбиеші мен
мұғалімнің баламен өзара қатынасының жүйесінде ортақ және 
түрлілікті анықтау, баланың өзінің әлеуметтік ұстанымының
өзгерісі назардан тыс қалады. Балабақша мен бастауыш 
мектепте педагог пен ата-ана ынтымақтастығының ортақ
мақсаты бар. 
Балабақша тәрбиешісі. Тұлғаны тек тұлға тәрбиелей алады.
Бағдарлама мен әдістемелік инструкциялардың шеңберіне 
шыңдаулы тәрбиеші фигурасының иесіздігі, оған жай өз рөлін
орындаушы ретінде қарау және алдын ала жазылған қызметтік 
міндеттерді нақ орындалуын қатаң қадағалау мектепке дейінгі
тәрбие жүйесінің көптеген кемшіліктерін негіздеді. 
Балабақша тәрбиешісін дайындау жоғары педагогикалық
білім беру жүйесінде басымдыққа құқығы бар; ол курс 
оқушыларының психологияны, педагогиканы, философияны,
психиатрияны, балалар психотерапиясын, дефектологияны 
тереңдетіп оқылуының міндеттілігінде жүзеге асыру керек;
тәрбиешілер іскерлік ойындарда, тренингтік топтарда қатысуы, 
актерлік шеберлік негіздерімен танысуы қажет.
Болашақта тәрбиешілерді, әр мектепке дейінгі жастағы 

---

513 
балалар

тобында
біреуі

педагог-психологтың
жоғарғы

біліктілігі, ал екіншісі – тәрбиеші біліктілігі болатын

дифференциалды дайындауды енгізу қажет. Педагог-психолог 
балалармен оқыту бағдарламасын еркін таңдаумен оларды
шығармашылықты өзгерту құқығымен негізгі сабақтарды 
өткізеді; бір жастық деңгейден екіншіге өткен кезде баланың
жағдайы мен даму деңгейін анықтайды; ішкі отбасылық 
қатынастардағы бала жағдайының диагностикасын өткізеді.
Педагог-психологқа қарағанда тәрбиеші балалар мен түрлі 
ойындар, серуендер, экскурсиялар және т.б. ұйымдастырады.
Таяудағы жылдары елде түрлі мамандарды тартып балабақша 
тәрбиешілердің
және

ата-аналардың

психологиялық-
педагогикалық кеңес беру орталықтарын ашу керек.

жүктеу/скачать 2,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: