АНА ТІЛІ Мәлікайдар АСЫЛБЕК

«Жамыраған қозыдай...»

ТӨРТ ТҮЛІКТІҢ ТӨЛ АТАУЛАРЫ

Қой шаруашылығы, қой кәсібі 

байтақ даламызда жақсы дамығаны 

белгілі. Атадан балаға жалғасып 

келе жатқан кәсіптің бұл түрі бүгінгі 

күнде де заманға сай түрленіп, да-

мытылуда.  рине, заман  згеріп, 

қ о ғ а м   ж а ң а р ғ а н   с а й ы н   к е й б і р 

шаруашылық түрлеріне байланыс-

ты қалыптасқан ұғым-түсініктер, 

атау с здер ұмытылып, қолданыстан 

шыға бастайды. Оның негізгі себебі 

де сол шаруашылықтың даму ба-

рысымен, басқаша сипат алуымен 

байланысты болса керек. Дегенмен, 

біз ғасырлардан бері қалыптасып, 

тіліміздің лексиконында кеңінен 

орын алған т рт түлікке қатысты 

атау с здерді, теңеулерді, тұрақты 

с з тіркестерін, т.б. ұмытпай, к здің 

қарашығындай сақтауымыз керек. 

йткені әрбір атаудың негізінде 

мәдени, рухани құндылықтар, 

әлеуметтік мәні бар құбылыстар, 

салт-дәстүрлер пайда болып  жатады. 

Олай болса, олардың әрқайсысы 

қандай мағына беретінін біліп, 

пайым дап жүру бүгінгі ұрпақ үшін 

де, келешек ұрпақ үшін де ауадай 

қажет. 

ларды зерттеп-зерделей отырып 

халқымыздың тіл байлығына қайран 

қаласың. Бір «қозы» с зінің  зіне 

тікелей қатысты, жанама түрде 

қатысты, мағыналас, ұғымдас, т.б. 

с здер қаншама. Қарап тұрсақ, әрбір 

с здің  зіндік мәні мен маңызы бар. 

туған т лдің бет-аузын шарана-

дан тазартып, т лдің аузын ашып 

үрлеуді қозының аузын үрлеу деп 

атайтын болған. Бұл әдіс-тәсіл 

қозының  кпесіне тезірек ауа бару 

үшін, тыныс жолдарының ашылып, 

еркін дем алу үшін қолданылады. 

Жаңа туған қозыға осылайша к мек 

жасалады. 

ген ұғым оны пішу, буу, ақта жасау 

деген ұғымды білдіреді. Белгілі эт-

нограф Жағда Бабалықұлы қозыны 

тарту ж нінде «Бір қозыны тар-

ту үшін бір-екі минут уақыт мол 

жетеді» деп жазған. Қозыны тар-

ту бұл қозының белгілі бір жасқа 

келуімен байланысты жасалатын 

әдіс. Қой шаруашылығында берік 

орныққан әдістердің бірі. 

Қозыны телу. Кей кезде жаңа 

туған қозысын енесі қабылдамай, 

танымай қалып жататын жағдайлар 

болады. Мұндайда қозыны телу 

әдісін қолданбаса, күні ертең ол 

қозы жетім қозы болып қалуы 

әбден мүмкін. Сондықтан қозыны 

телу әдісін қолдану арқылы қойшы 

жерінен қойдың қозысын танысты-

ру, бауруына салу,  з т лін  зіне 

таныстыру әрекетін жасайды. Қой 

з қозысын танып, бауырына алса, 

қозы да тез жетіліп, аяқтанып кетеді. 

Қозыны уызға б ктіру. Дүниеге 

келген қозының денсаулығы әлсіз 

болатыны түсінікті. Жаңа туған 

сәбидей оның да денсаулығына 

күтім керек. Мұндай жағдайда 

қойшы қозыны ерекше назарға 

алып, оған күтім жасайды. Сондағы 

жасалатын негізгі әдістің бірі ол 

қозыны уызға б ктіру деп аталады. 

Яғни қозыға к бірек уыз береді. 

Уызға тойған қозы бойына күш 

жинап, қуаттана бастайды.  йткені 

уыздың құрамында жаңа туған 

қозыға керекті дәрумендер  те к п 

болады. Сол себепті уызға тойған 

қозының бойына сол дәрумендер 

дарып, денсаулығының тезірек 

жақсарып, денесінің ширауына 

мүмкіндік береді. 

Қоңыр қозы. Жуас, бейуаз, мо-

мын қозыны халқымыз «қоңыр 

қозы» деп атайды. Жалпы, қоңыр 

с зі біздің ұлттық дүние таны-

мымызға етене жақын екені белгілі. 

Қазақ халқының табиғаты, болмы-

сы, мінезі де осы қоңыр ұғымына 

сәйкес келеді. Қоңыр қозы атауы на 

келетін болсақ, бұл с з халқымыздың 

м а қ а л - м ә т е л д е р і н д е ,   ж ы р -

дастандарында, әндерінде, ұлттық 

фольклорында кең таралған. Бала-

ны еркелету, мәпелеу мағынасында 

да қолданылады. Мәселен, әдеби-

к ркем туындыларда « зі күбірлеп 

келеді. Күнім-ау, сол  зі, жүдепті. 

А п а с ы н ы ң   б а с ы н а   а п а р а й ы н . 

Ы с т ы қ   з е г і н   ж а р ы п   ш ы қ қ а н 

қоңыр қозысы ғой» деген с йлемдер 

кездеседі.  детте, «қоңыр» с зі екі 

мәнде қолданылады. Бірі заттың 

түсін, яғни қоңыр екенін білдірсе, 

екіншіден, жаратылыс иесінің 

мінезін, болмысын білдіріп тұратын 

с з. Ол к бінесе, момын, жуас 

с здерімен мағыналас болып келеді. 

нымыздай, қозының түр-түсіне, 

рине, бұл үдеріске Батыс, Сол-

түстік және Шығыс Қазақстанға орыс 

казактарының біртіндеп кіріп, әскери 

қамалдар мен бекіністер, станицалар 

салуы да үлкен әсер етті. Қазақстан ау-

мағында т рт казак әскері (Орынбор, 

Орал, Сібір және Жетісу) болды. Осы 

бе кіністердің алғашқысы ХIII ғасырдағы 

Жайық қаласының орнына 1613 ж. 

салынған Жайық қалашығы (Яицкий 

городок) – қазіргі Орал қаласы болды. 

Қазақ елінің құрамының к п этностық 

сипаты Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды 

жаулап алып (1864 ж.), Қазақстанды 

толығымен  зіне қосып алған соң күшейе 

түсті. 1897 жылы жүргізілген Ресей им-

периясы халқының жаппай (всеобщая) 

санағы қазақ еліндегі халықтың құрамы 

к пұлттық сипат алуын дәлелдеп берді. 

Бұл санақ қазақ жерінде қазақтардан 

басқа қырықтан астам ұлт  кілдері тура-

лы мәлімет береді. Бұлардың ішіндегі ең 

бастылары орыстар, олар үшке б лінген: 

великорус, малорус (украйн), белорус, 

соңғы екі ұлт  кілдері к біне  здерін 

великоруспыз деп жаздырған, себебі 

великорустарға едәуір жеңілдіктер 

жасалған.

ХХ ғасырдың басында-ақ Қазақстан 

халқының к п ұлттық сипаты күшейе 

түсті. Қазақ жеріне Ресейдің Батысы, 

Орталық және басқа губерниялары-

нан к ші-қон к бейді. 1897-1917 жж. 

аралығында қазақтардың үлесі 81,7 %-дан 

58,0 %-ға т мендеді, ал 1926 ж. 58,5 % 

бол ды. Оның есесіне орыстардың, укра-

ин мен белорустардың және басқа да 

еу ропалық этнос  кілдерінің саны мен 

үлесі к бейе түсті: орыстардың саны 

454,5 мыңнан 1099,9 мыңға, үлесі 10,9 

%-дан 17,6 %-ға, украиндардың саны 

79,5 мыңнан 653,3 мыңға, үлесі 1,9 %-дан 

10,4 %-ға, татарлардың саны 55,9 мыңнан 

93,0 мыңға (үлесі, тиісінше 1,4 %-дан 1,5 

%-ға, басқа этнос  кілдерінің саны 77,0 

мыңнан 688,3 мыңға, үлестері 1,9 %-дан 

11,0 %-ға дейін  сті. 1926 ж. орыстар – 

20,6 %, украиндар – 13,9 %, белорустар 

– 0,4 %, немістер – 0,8 %, татарлар – 1,3 

%,  з бектер – 2,1 %, ұйғырлар – 1,0 %, 

басқа эт ностар  кілдері – 1,4 % болған. 

1939 ж. орыстар – 40,2 %, украиндар – 

10,8 %, бе лорустар – 0,5 %, немістер – 1,5  

%-ға жетіп, орысша с йлейтіндер еліміз 

халқының жартысына к біне, ал қазақтар 

38 % болып, азшылыққа айналды.

Осы 1920-1930 жж. орыс тілінің қол-

даныс ауқымы кеңейіп, қазақ және басқа 

тілдердің  рісі тарыла бастады. 1939 ж. 

халық санағы Қазақстанда елуден астам 

ұлт  кілдерінің есебін анықтады. 1926-

1939 жж. арасы Қазақстан халқының 

ұлттық құрамында орыс тілінің әсерінің 

– басқа ұлт  кілдерінің орыс тілін ана тілі 

деп санауының  се түскенін нақтылап 

к рсетіп берді. Қазақстан халқын, оның 

ішінде қазақтар мен басқа жергілікті 

этнос  кілдерін христиан дініне енгізу 

(«шоқындыру»), орыс тілін ана тіліне 

айналдыру отарлық дәуірде-ақ басталған-

жаратылыс ерекшелігіне байла-

н ы с т ы   к е з д е с е т і н   а т а у л а р   т е 

к п. Солардың бірі қызыл қозы. 

Қызыл қозы дегеніміз қандай қозы? 

Қызыл қозы деп қазақ халқы жас, 

сүйкімді қозыны айтады.  демілікті, 

с ұ л у л ы қ т ы ,   к р к е м д і л і к т і , 

тартымдылықты ерекше қадірлейтін, 

е р е к ш е   б а ғ а л а й т ы н   х а л қ ы м ы з 

сүйкімді қозыға қызыл қозы деп 

баға берген.  .Нұрпейісовтің «Қан 

мен тер» романында: «Ақ үйден 

с у а р ы л а т ы н   қ ы з ы л   қ о з ы л а р 

дуадақтай-ау, дуадақтай! Есік алды-

нан былқ-былқ етіп, құйрықтарын 

тарта алмай  теді» деген с йлем 

қызыл қозының суретін әдемі бей-

нелеп тұр. Жаңа туған т лдің  зіне 

тән сүйкімділігі болады. Мәселен, 

құлынның, ботаның, лақтың  з 

сүйкімділігі мен тартымдылығы 

б о л а т ы н ы   с и я қ т ы ,   ж а ң а   т у ғ а н 

қозының да  з сүйкімділігі болады. 

Осының барлығына эстетикалық 

талғаммен қарап, әрқайсысына бір-

біріне ұқсамайтын атау берген, теңеу 

с здер ойлап тапқан халқымыздың 

с з қолдану шеберлігіне таң-тамаша 

қаласың. 

Марқа қозы. Кез келген қозы 

седі, жетіледі. Соған байланысты 

оның жас шамасына сай атаулар 

беріліп отырады. Соның бірі марқа 

қозы. Марқа қозы деп есейген, ере-

сек тартқан, марқайған қозыны ай-

тады. Үлкендер сойыс малы ретінде 

марқа қозының еті балдай, дәмі тіл 

үйіреді деп баға беріп жатады. Бұл 

тегін емес.  йткені марқаның еті 

жұмсақ келеді. 

Қ о з ы б а л а қ .   Ж а р а т ы л ы -

с ы   қ о з ы   м а л ы н а н   б л е к   б о л -

са да, қозы с зімен аттас болып 

келе  тін  зге де жан-жануарлар, 

ұсақ жәндіктер,  сімдіктер мен 

ш птер бар. Мәселен, биология 

ғылымында қауырсыны тығып, 

түсі тарғыл сары, жылдам жүгіретін, 

салмақты дуадақтар тобына жа-

татын ірі құсты «Қозыбалақ» деп 

атайды. Қозыбалақ Атырау, Орал, 

Ақт бе, Қостанай, К кшетау, Пав-

лодар, Қарағанды, Семей, Шығыс 

Қазақстан облыстарының далалық 

жерлерінде кездеседі. 

Қозыгүл. Аты айтып тұрғандай, 

бұл – гүл. Кішірек шатырша кел-

ген гүлшоғырға орналасқан әдемі 

гүлі бар, қақыртатын дәрілік ш п 

ретінде де қолданылатын ш птесін 

сімдік. 

жауын алып, жайнай түседі. 

жүретін, жұп жазбайтын. Бір-

бірінен айнымайтын, ұқсас, дәл 

сондай. 

қазан, у-шу. 

реуік, жасқаншақ. 

Қаз-қатар тізілген. 

лады, жарыса с йлесті. 

тізді, қаз-қатар байлап тастады. 

Шұрқырасып, жолықты. 

болды. 

бойы», «желі бойы» арақашықтығы 

жақын жер. 

Тойған қозыдай.  депті, артық 

қылығы жоқ, жуас. 

Жұтаң, жабырқау, күйсіз. 

сып ойнайтын ойыны. 

жалпақ, пішіні қозы жауырына 

ұқсас садақтың оғы. 

ды, ал Кеңес  кіметі жағдайында орыс 

тілі ауқымы күшейе түсті. 1926 ж. 

қазақтардың бар болғаны 1015 адамы ғана 

орыс тілін ана тілім деп санаса (бұл 0,02  

%), 1939 ж. олардың саны 5168 адамға 

жетіп, үлесі 0,22 % болды, ал 1959 ж. 

12461 адам болды – үлесі 0,44 %-ға жетті 

(Население Казахстана по Всесоюзной 

переписи населения 1939 г. Алматы, из-

дательство «Арыс», 2007 г.).  

Бұл үдеріс, яғни к п этнос  кілдерінің 

арасында  з ұлты тілінен айырылып, 

орыс тілін туған тілім деп  мойындауы, 

қазақтармен салыстырғанда, едәуір 

күшті болып, оның нақты нәтижелері 

де к бейе түсті. Бұл жағдай славян және 

басқа еу ропалық этностар  кілдері ара-

сында айқын байқалды. 1926 жылы 

Қазақстандағы белорустардың 85,6 %-ы 

орыс тілін ана тілім деп к рсеткен. 1926-

1939 жж. аралығында орыс тілін туған тілім 

деген украиндар 29,2 %-дан 37,5 %-ға, 

немістер 3,2 %-дан 7,0 %-ға, еврейлер 31,6 

%-дан 60,2 %-ға жетті. Поляктардың саны 

990 адамнан 8,6 мыңға жетті. 4,5 есе  сті. 

Орыс тілін туған тіл ретінде к рсеткендер 

түркі-мұсылман этностары  кілдері ара-

сында да біртіндеп к бейе бастады, бұл 

әсіресе татарлар ішінде анық байқалды. 

1926 ж. 516 адам ғана татар орыс тілін ана 

тілім десе, 1939 ж. 6257 адамға жетті, ал 

үлесі 0,6  %-дан 5,8 %-ға жетті. Кәрістердің 

Қиыр Шығыста болған кездің  зінде орыс 

құрамындағы к п этнос  кілдерінің  з 

ана тілін ұмытып, орыс тілін туған тілі 

ретінде к рсеткендерін нақтылай түсті. 

Солардың ішінде ана тілім деп орыс 

тілін к рсеткен 88896 қазақ, яғни бұл 

ұлттың 1,36 %-ы болды, ал 2009 жылы 

басқа ұлттың тілін ана тілім деп санаған 

қазақтар саны 114487-ге жетті, бұл 10 

млн-нан асқан қазақтың 1,1%-ы еді. 

Осы жерде бір нәрсені айта кеткен ж н. 

Себебі бұл деректі шынайы, дұрыс немесе 

нақты деп санау қиын. Ана тілін білмейтін 

қазақтардың к бі, әсіресе қала жастары. 

Олар ұлтын қазақ деп жаздырғанымен 

ана тілін білмейді. Бірақ соған намыста-

нып қазақ тілін білеміз деп к рсетеді. 

Сондықтан ана тілін білмейтін қазақтар 

саны жоғарыдағы к рсеткеннен бірнеше 

рет к п десек, қателесе қоймаймыз.  зінің 

туған тілі ретінде орыс тілін к рсеткен 

басқа ұлт  кілдерінің қазақтардан үлесі 

к п болды. Бұл жағынан еуропалық этнос 

топтары  кілдері, әсіресе украин, белорус, 

неміс, поляктар к п ілгері болды. 

Бір миллионға жуық немістердің   

тарихи отанына қайтып кеткендерден 

қалғандары ішінде 2009 жылы санақта 

з   ұ л т ы н ы ң   т і л і н   т у ғ а н   т і л і м   д е п 

санағандардың үлесі 17,0 %-ға дейін 

т мендеді (178,4 мыңнан 30,4 мыңы ғана), 

ал қалған 83,0 %-ы (148,0 мыңы) туған 

тілім деп басқа (әрине, орыс тілін) тілді 

к рсеткен. Орыс тілі деп к рсеткендердің 

к рсеткен. 20 жыл ішінде  з ұлтының 

тілін туған тілім деген тәжіктердің саны 

10,0 мыңнан аса к бейіп, үлесі 0,6 %-ға 

скен. Басқа тілдерді ана тілім деген 

тәжіктердің үлесі де 0,6 %-ға кеміген 

зінің туған тілінен айырылып қалып, 

басқа тілді (басым к пшілігі әрине, орыс 

тілін) туған тілін деп санайтындар қалалық 

мектептерде, оның ішінде балалардың (1-

17 жастағы) арасында к бірек кездеседі. 

2009 жылдың халық санағы бойынша 

балалардың басқа тілді туған тілім деп 

санайтындары еуропалық этнос  кілдері 

арасында к п болды: поляктарда – 92,3 

%, белорустарда – 90,3 %, украиндарда – 

88,0 %, немістерде – 84,8 %-ға  жетті, ал 

кәрістерде 66,6 % болды. Қазақ балалары 

арасында басқа тілді ана тілім дегендер 

– 1,2 % болса, басқа түркі-мұсылман 

этностарының балалары арасында бұл 

к рсеткіш едәуір к п болды, татарларда – 

58,4, әзербайжандарда – 28,3, ұйғырларда 

– 18,8, күрдтерде – 13,2,  түріктерде – 10,7 

% болса, тәжіктерде – 8,9, дүнгендерде – 

3,2 % болды.    

Қ а з а қ с т а н   х а л қ ы   қ ұ р а м ы н ы ң 

тіліне ауысқандары біраз болған-ды. 1939 

жылы Қазақстандағы кәрістердің 5,0 % 

орыс тілін ана тілім деп к рсеткен (РГАЭ, 

ф. 1562, оп. 336, д. 264, лл. 13-14;). 

Екінші дүниежүзілік соғыс, онан 

к е й і н г і   ж ы л д а р ,   ә с і р е с е   т ы ң   ж ә н е 

тыңайған жерлерді игеру кезеңінде, 

Қазақстан халқы арасында орыс тілі 

ауқымы ұлғайып, пайдалану деңгейі 

се түсті. Бұл жағдайға қазақтардың 

з елінде үлесі 30,0 %-дан т мендеп, 

азшылыққа айналуы да, сырттан келген 

мигранттардың (әсіресе, соғыс жылдары 

к п халықтардың жер аударылуы және 

т.с.с.) басым болуы да едәуір әсер етті.

1959 жылғы санақ бойынша Қазақстан 

халқының ішінен 607257 адам  з ұлтының 

тілі емес, орыс тілін туған тілім деп 

к рсеткен. Бұл бүкіл Қазақстан халқының 

6,5 %-ы еді. Бұл үдеріс, әсіресе славян 

және басқа еуропалық этностар  кілдерін 

кеңінен қамтыды.

Кеңес дәуірінің соңғы жылдары 

Қазақстан халқы арасында орыс тілінің 

қ о л д а н ы л у ы   к ү ш е й д і .   1 9 8 9   ж ы л ғ ы 

халық санағы бойынша халықтың 35,8 

%-ы орыс тілін де екінші тіл ретінде 

емін-еркін игерген еді, оның ішінде 

қазақтардың 62,8 %-ы, татарлардың 

– 64,3 %-ы, ұйғырлардың – 62,0 %-ы, 

әзірбайжандардың 64,7 %-ы және т.б. 

ұлттар орыс тілін жақсы білген-ді (Итоги 

Всесоюзной переписи населения 1989 г. годы. 

Национальный состав населения Казахской 

ССР, областей и г. Алматы, Алма-Ата, 

1994 г. С. 6-7).

рине,  зінің ана тілінен соң басқа 

тілді немесе бірнеше тілдерді меңгеріп, 

мірде, еңбекте, әсіресе шығармашылық 

жағдайда кең пайдалану үлкен жетістікке 

жатады, бұл орыс тілі арқылы тек 

Ресейдің ғана емес, Еуропалық, тіпті 

дүниежүзілік мәдениетке жол ашатын 

жағдай. Бұл к п этностық жағдайдың 

бір к рінісі. Сонымен бірге Қазақстан 

халқының ағылшын тілін меңгеруде 

де қол жеткен жетістіктері баршылық. 

Бұл ж нінде Елбасы Н. .Назарбаевтың 

үш тілді – қазақ, ағылшын және орыс 

тілін қатар оқыту ж ніндегі тапсырма-

лары іске асуда. Осыдан бес жыл бұрын 

ткен Ұлттық санақ бойынша (2009 ж.) 

Қазақстан халқының ағылшын тілін ау-

ызша түсінетіндер – 15,4 %, оның ішінде 

еркін жазатыны – 7,7 % ға жетті, кейінгі 

бес жылда Қазақстан халқының ағылшын 

тілін меңгеруде жаңа жетістіктерге 

ж е т к е н і   к ү м ә н   т у ғ ы з б а с ы   к е р е к . 

Ағылшын тілін меңгеруде кәрістерден 

(24,2 %) кейін болғанымен қазақтардың 

(17,5 %) республикадағы басқа этнос 

кілдерінен едәуір алда келе жатқаны 

қуантарлық жағдай. Бұл к рсеткіш орыс-

тарда – 12,6 %, украиндарда – 8,0 %, 

немістерде – 9,1 %, белорустарда – 6,8 

%, поляктарда – 9,2 % және т.с.с. (2009 

жылғы Қазақстан Республикасы халқының 

Ұлттық санағының қорытындылары. 

Қазақстан Республикасындағы ұлттық 

құрам, діни наным, және тілдерді меңгеру. 

Астана, 2011 ж. 314-315 бб.).

Д е г е н м е н ,   К е ң е с   д ә у і р і н д е   т і л 

мәселесінің к леңкелі жағдайы, теріс 

әсері де болғанын айтпасқа болмайды. Сол 

1989 жылы Бүкілодақтық халық санағы 

Қазақстан халқының к п ұлттық сипаты 

күшейгенін нақтылап к рсетіп берді. 

Еліміздегі 54 ұлт  кілдері ж нінде есеп 

жүргізген бұл санақ Қазақстан халқының 

ішінде алдыңғы қатарда тұрғандар еврей-

лер мен поляктар болды. 

Орыс тілінің пайдалану ауқымы 

(басқа ұлт  кілдері балаларының орыс 

мектебінде, арнайы орта және жоғары оқу 

орындарында, әсіресе кәсіби техникалық, 

медициналық, табиғаттану мамандықтары 

бойынша орыс топтарында оқуы, қазақ 

тіліндегі оқулықтардың жеткіліксіз бо-

луы, олардың басым к пшілігі орыс 

тілінде жазылуы; баспас зде, радио мен 

телек ріністерде орыс тілінің басым бо-

луы, күнделікті  мірде де қазақтардың 

аздығынан орыс тілінің к п қолданылуы 

және т.б.)  суінің түркі-мұсылман эт-

ностары  кілдеріне де ықпалы күшті 

болды. Бұл жағынан татар мен башқұрт 

кілдері ерекше к зге түсті. 1989 жылы 

Қазақстандағы 327,9 мың татардың 226,0 

мыңы – 68,9 %-ы  з ұлтының тілін туған 

тілі деп санағанымен, қалған 89,6 мыңы 

– 27,3 %-ы туған тілі ретінде орыс тілін 

к рсеткен. 11,2 мыңы 3,4 %-ы – қазақ 

тілін, 1,0 мыңы – 0,31 %-ы басқа тілдерді 

туған тіл деп санаған. 2009 жылғы санақ 

бойынша татарлардың жартысынан к бі 

з ұлтының тілін ана тілі дегенімен, қалған 

49,0 %-ның жартысына жуығы басқа тілді 

(к бінесе орыс тілін) к рсеткен (Итоги 

Басқа түркі-мұсылман этнос  кілдері 

бұл үдерістен шеттеп қалмаса да, оның 

әсері оларға күшті бола қойған жоқ. 1989 

жылғы халық санағы бойынша 332,0 

мың  збектің  з ұлты тілін ана тілім деп 

санағандары 95,57 % (317,3 мың) болса, 

2009 жылы 457,0 мыңнан 435,8 мыңы 

–95,5 % болған, ал орыс тілін туған тілім 

деген  збектер 1989 жылы 9,2 мың-ақ 

– 2,77 % болған. 2009 жылы басқа тілді 

туған тілім деп к рсеткен 4,6 % (21,1 

мың) болған. Келесі бір түркі-мұсылман 

этностарының ірі тобы – ұйғырларға 

келсек, 1989 жылғы санақ бойынша 185,3 

мың адамның 176,1 мың  з ұлтының тілін 

ана тілі деп санаған. Бұл – 95,07 %, орыс 

тілін к рсеткендер – 5696 адам – 3,07 %, 

қазақ тілін айтқандар – 2796 адам – 1,51 

%. 2009 жылы санақ жағдайының  згеріп, 

күрделілене түскенін байқатады: 224,7  

адамның  з ұлтының тілін ана тілім деп 

санайтындары 85,0 %-ға түсті, 10,0 %-ға 

қысқарды, ал басқа тілді туған тілім деп 

к рсеткендер 15,0 %-ға жетті, яғни 10,0%-

ға  сті. 

Басқа тілді ана тілім деп к рсеткендер 

3,7%-ға түскен, яғни 1,6%-ға кеміген 

1989 жылы Қазақстандағы тәжіктердің 

25,5 адамының 23,4 мыңы – 91,82 %-ы,  з 

ұлтының тілін туған тілім деген. 1477 ада-

мы – 5,79 %-ы – орыс тілін, 149  адамы 

– 1,80 % – басқа тілді к рсеткен. 2009 

жылғы санақ бойынша 36,2 мың тәжіктің 

33,5 мың адамы – 92,4 %  з ұлты тілін 

ана тілім деген, қалған 2762 адамы –7,6 

%-ы басқа тілдерді (к бінесе орыс тілін)