Киелі сандар

 

Киелі сандар 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шымкент қаласы 

 

 

 

 

 

 

 

 

Халық – ғаламат қазына.Ұлтымыздың сан ғасырлар бойы 

сенімі  мен  ұстанымы  болып  келген  сандар  сырының  киелі 

ұғымдарына  шолу  жасап,  олардың  өмірдегі  қолдану  аясымен, 

күнделікті  тұрмыстағы    атқарылатын  роліне  тоқтала  отырып 

тұжырым жасау әрбірімізді қызықтырары  сөзсіз. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Құрастырушыдан 

 

Қасиетті  қазақ  елінің  Рухы  халықтың  салт  –  дәстүрінде, 

наным – сенімінде, әдет – ғұрпында сақталған.  

Ұлтымыздың  бойында  ғасырлар  бойы  жинақталған 

қасиеттердің айнасы іспеттес болған наным – сенімдер мен әдет 

– 

ғұрыптар  –  бір  бүтіннің  бірін  –бірі  толықтырып  тұратын  екі 

жартысы  секілді.  Әдет-  ғұрып  –  халықтың  өмір  салтына  сай 

әрекет  –  амалы  болса,  наным  –  сенім  халықтың  ойлау  жүйесін 

құрайды.    Ол  өмір  сүруде  байқап  көру  –  қателесуді,  кері  кетуді, 

адасуды болдырмаудың құралы.  

Қазатың дәстүрлі салттары мен әдет – ғұрыптары, наным-

сенімдері  қалай  болса  солай  атүсті  орындалмай  оның  байыбына 

терең  бойлап,  мән  мен  мағынасын  түйсінуді  қажет  етеді.  Бұл 

тұрғыда  Елбасы  Н.Назарбаев  «Халықтың  мол  мұрасын,  соның 

ішінде  осы  заманғы  мәдениетін,  фольклорын,  дәстүрлері  мен 

салттарын зерделеудің біртұтас жүйесін жасау қажет» деп атап 

көрсеткен болатын.  

Басылым  өскелең  ұрпақтың  дүниетанымын  кеңейтуде, 

ұлттық  санасын  қалыптастыруда,  ұлағатты  ұғымдарды 

зерделеуде өз көмегін тигізеді деген ойдамыз. 

Сондай-ақ жалпы оқырман қауым үшін де танымдық пайдалы 

ақпарат көзі болып табылады. 

 

 

 

 

 

І. Сан тарихына үңілсек... 

Сан  ұғымы  математика  ғылымындағы  ең  негізгі  ұғымдардың 

бірі. Адамзат мәдениет есігін аша бастағанда математикадағы ең 

бірінші амал нәрселерді санау болды.  

Адам  саннан  бұрын-ақ  «санауды»,  «түгендеуді»  білген  деуге 

болады.  

Осы  санау,  түгендеу  әрекеттері  негізінде  сан  ұғымы  туды, 

біртіндеп  кеңейді.  Ежелгі  қазақтардың  төрт  түлік  малдарын 

санамай  түгендеуі  осының  нақты  мысалы.  Ел  аузындағы 

«түгендеймін санамай» деген сөз тіркесі осыны аңғартады.  

Осылайша сан ұғымы баяу дамыды, сандар шекарасы біртіндеп 

кеңейді. 

Қазақ  тілінде  40  саны  бір  кезде  сандар  шекарасы  болғанын 

сипаттайтын сөздер көп кездеседі: «40 шілтен», «40 уәзір», «30 күн 

ойын,  40  күн  тойы»,  «Қырық  құрау,  қырық  жамау»,  «қырық  жыл 

қырғын болса да, ажалды өледі» т.б. 

Түркі халқының күн көрісі, өмірі малмен өлшенгенін білеміз. Көне 

түркілер әуелде табиғи сандарды меңгеруді басқа халықтар сияқты 

ұзақ  уақыт  бастан  кешкен.  Бір  санын  үйрену  үшін  саннан  бұрын 

заттың белгілерін, қасиеттерін салыстырып, олардың бізге жеткені 

халық педагогикасынан байқалады. Мысалы: Ай – біреу, Күн – біреу. 

Осы бір санының сөздік баламалары – жеке, дара, жалғыз, саяқ деген 

ұғымдарды білдіреді. 

Енді  адамдар  2  санын  меңгере  бастады,  ал  бұл 

санның  баламалары  -  жұп,  қос,  егіз  болса,  жұптап 

тұратын  ұғымдар  пайда  болды:  екі  көз,  екі  қол,  екі 

құлақ. 1 мен 2 санынан кейін адамдар 3 санын ұзақ жылдар үйрене 

бастады. Бұл сан тұрмыста өте жиі кездеседі. Мысалы, ошақ бұты, 

тері киім 3 бойдан (кеуде мен жең) тұрады, шалбар да 3 бойдан (бел 

мен балақ) тұратынын байқаған. 

Осылайша, алақандағы 5 саусақты меңгеріп, екінші алақандағы 

саусақтарға көшіп отырған.  

Сан адам ғұмырымен дүниеге келіп, аяқталады. 

Сандық ұғымдар бізді қоршаған дүниенің бір жағын, яғни сандық 

қатынасын білдіреді. 

 

ІІ. Сандар сыры сан алуан: ұлттық пайымдар 

Сан – терең және қолдану ауқымы өте кең ұғым. 

Негізінен,  сандық  атау  бола  тұрып,  адам  өмірі  мен 

табиғат  өңірінен  бастап,  шаруашылықтың,  оқу  – 

білімнің,  денсаулықтың,  ғылымның  түрлі  салаларының 

жаңа қыры мен сырын ашып, өздеріне тән қасиеттерін байытады, 

сапалық мән, жаңа өң береді.  

Сан ой салады және екшейді. Кейбірі әлдебір себептерден халық 

ұғымында «жағымсыз» сипат алған. 

Мысалы, Еуропа елдерінде көптеген халық 13 санын жаманат, 

қауіп – қатер нышанына балап, күнделікті тіршілікте қолданыстан 

аластауға тырысады (қала үйлерінің реттік санында 12-ден соң 13-

ті аттап өтіп, 14 есептелеуі, ауруханада 13 сандық палата болмауы, 

т.б.)  

Қазақтың  кейбір  ұлыстарында  айдың  27  және  29  жаңаларын 

ақыр жеті, ақыр тоғыз атап, ол күндері алыс сапарға шықпау, мал 

сойып, қонақ шақырмау, тағы басқа үрдістер қалыптасқан. Жалпы 

алғанда, халықтың ой байламында санның философиялық мәні бар. 

Байырғы  кездерде  халық  әр  алуан  құбылысқа  нәзік  бақылау 

жасай  келіп,  олардың  ортақ  қасиеттері  мен  сипаттарын  санмен 

түйіп,  санамалап  айтып  отырған.    Жалпы  таным  проблемасымен 

байланысты наным – сенім түрлерінің тілдік көріністері, әсіресе сан 

атауларымен келген тұрақты сөз орамдарында өте көп кездеседі.  

Қазақ  үшін  әр  сөздің  ғана  емес,  әр  санның  өзіндік  қасиеті, 

шариғатқа қатысы, тәрбиелік мәні, сапалы орны болған. 

Расында  қазақ  бір  санынан  бастап,  әр  санның  қадірі  мен 

қасиетін  салмақтап,  өзіне  тән  ерекшелігін  саралай  білген,  орнына, 

маңызына  сай  қолданған.  Әр  санда  өзіндік  ой,  мақсат  пен  мағына 

болатынын сезе, түйсіне білген. 

Аталған  ұғымдар  –  мәдени  мұрамыз,  тіліміздей  ерекше 

тапқырлық өнеріміздің биік әрі шеберлік көріністерін бай қазынасы, 

халықтың өмірлік тәжірибесі мен парасатты пайымы.  

 

Сонымен, сандардың қандай сыры бар? 

Саны. Бір санының қасиетін халық ежелден 

Жаратушымен байланыстырған.  

Содан да «Алла – бір, пайғамбар хақ» дейміз.  

Адамның асыл мүшесі – жүрек те біреу.  

Саны  –  тіршіліктің  негізі.  Қосылу  толықтыру 

символы.  Жақсы мен жаман, ер мен әйел, күн мен түн, 

ақ пен қара. 

Халқымыз «Жалғыздық тек бір Аллаға жарасқан» дегенде, екеу 

болып бас құра, ұрпақ өрбіт дейді. 

Мысалы,  «Бас  екеу  болмай,  мал  екеу  болмайды»,  «Екінің  бірі, 

егіздің сыңары». 

Санына ұлтымыз салмақпен қараған. Үш санының 

қасиетін  барша  халық  бағалаған.  Қазақ  қауымы  ұлт 

болып  ұйысып,  ел  болып  еңсе  көтергенде  отбасылық 

үштікті негізге алған. Отбасы үштік бірліктен құралған.  Әке мен 

шеше және бала.  

Кәдімгі  ошақтың  үш  бұты  бар.  Үлкендер  бір-бірімен 

шүйіркелескенде  «Ошақтың  үш  бұтындай  емеспіз  бе?»  деп  жақын 

тартады. Үштікті халық бірігудің негізіне жатқызған.  «Үйірімен үш 

тоғыз», «Үш жүздің баласымыз», «Ер кезегі үшке 6 дейін». 

Нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын салт 

дәстүрдің бірі шілдехананың да үш күн, үш түн бойы күзетуінің де 

себебі бекер емес.  

Яғни жаңа босанған ана мен жас нәрестені назардан тыс 

қалдырмай, сыртқы кері әсерлерден қорғау сенімінен туындаған 

ырым. Қазақ ұғымында осы күні, яғни аптаның үшінші күні 

басталған істің бәрі сәтті болады деп сапарға шығатын болған.  

Қазақ тілінде «жеті» тәрізді көп айтылмағанымен «үш» пен 

«тоғыздың» да ала-бөле қолданылатын жері бар. 

Мұсылман елдерінің ауыз бекіткен «Ражаб», «Шабан», 

«Рамазан» айларын басқа айлардан бөліп алып, айрықша «Үш айлар» 

деп атаған.  

«Үшті» құрметтеу ислам дінінде де бар.  Мәселен, қасиетті 

«Ыхылас» сүресі, кез келген аятты оқығанда үш рет қайталанып 

отырады.  

Түйіндей келгенде, «Үш – жаратылыстың дамуынан алғашқы 

баспалдағы немес даму заңдылығы «үштен» бастау» алады деген 

сөз. 

Үш санына байламдар 

Үш 

жүз 

Үш 

тәтті 

Үш 

қуат 

Үш 

қадірлі 

Үш 

тоқтам 

Ұлы жүз 

Орта жүз 

Кіші жүз 

Жан 

Мал 

Жар 

Ақыл 

Жүрек 

Тіл 

Ырыс 

Бақ 

Дәулет 

Ой 

Ақыл 

Шешім 

 

Сандармен сырласа білген халқымыз тек «7» 

және «9» санын ғана емес, сонымен қатар «4» санына 

да ерекше көңіл бөліп қастер тұтқан 

«Бірінші бала – үй баласы,  

Екінші бала – ауыл баласы,  

Үшінші бала – аймақ баласы, 

Төртінші бала – ел баласы» - деп айтқанда бабаларымыз    

4 санына сенім артып, одан жақсылық күтсе керек-ті. Бұл санды 

қаншалықты қастер тұтқанын халқымыздың мына 

жорамалдарынан аңғаруға болады. 

Төрт тұлға:   

От, Су, Жел, Жер. 

Төрт құбыла:   

Шығыс, Оңтүстік, Батыс, Солтүстік. 

Төрт асыл: 

 

Иман, Намаз, Ілім, Мейір-Шапағат. 

Төрт кітап:   

Тәурат, Зәбур, Інжіл, Құран. 

Төрт тілсіз жау:  Өрт, зілзала, жұт, сел. 

Төрт күнә: 

 

Аллаға күмән келтіру, 

 

 

 

 

Нақақтан қан төгу, 

 

 

 

 

Ата – анаға қол тигізу 

 

 

 

 

Өтірік куә болу   

Атақты Майқы би «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді», 

төртеу түгел болса, төбедегі келеді, - дегендей, төрт саны толу, 

бірігу, толысу дегенді білдірсе керек. Төрт құбыла тең болса, бақыт 

та, береке де болады деген сөз. 

 

 

Бұл санға қатысты ұлы Абай:  

«Бес нәрседен қашық бол,

 

 

Бес нәрсеге асық бол, 

Адам болам десеңіз, 

Өсек, өтірік, мақтаншақ, 

Еріншек, бекер мал шашпақ, 

Бес дұшпаның білсеңіз. 

Талап, еңбек, терең ой, 

Қанағат, рахым ойлап қой 

Бес асыл іс көнсеңіз» - дейді 

Сонымен қатар, бұл сан діни ұғымда бес уақыт намаз, бес 

парыз сияқты түсініктермен беріледі. Киелі аталатын сандардың 

қатарына жатпаса да, қазақтардың өмір- тіршілігінде жиі 

қолданылатын сандық та, сапалық (кәделік, этнографиялық т.б.) та 

мәні зор ұғымдардың бірі. 

Бес саны да халықты бекемдікке бастайды, бүтіндіктің, 

толысу мен молығудың белгісі. 

Бес саны – ерлік пен сайма – сайлықтың да көрінісі. 

Мысалы; «бес қару, бес сайыс, бес аспан, бес саусақтың 

саласындай т.с.с.) 

Бес санының исламдық ғұрыптағы мәні мынадан көрінеді. 

Мұсылман бес уақыт намазын қаза жібермеуге тиісті. 

Мұсылмандықтың да міндеті бесеу: иман келтіру, намаз оқу, ораза 

ұстау, қажылыққа бару, қайыр-садақа бері. Мұның бәрі тән мен 

жан саулығын арттыру. 

Саны да тіршілікте дәнекерші, тәрбие - тәлімге 

негіз. 

Қазақ қауымында қалыптасқан адамдар қарым-

қатынасына байланысты «міндет» ретінде емес, адам ретінде, 

оның әдептілігі тұрғысынан орындалуға тиісті алты парызға мына 

іс-әрекеттерді:  

1) 

адамдардың бір-біріне әдейілеп барып сәлем беру; 

2) 

құрметпен шақырған жерге бару; 

3) 

біреу ақыл – кеңес сұрай қалса, оған ақыл қосуы;  

4) 

біреу білгісі келіп сұрай қалса, оған жауап беруі; 

5) 

ауырып қалған адамның көңілін сұрауы 

6) 

қайтыс болған адамның жерлеу рәсіміне қатысуы 

жатқызылады. 

Түркі тектес ұлыстар «Алты алаш» делінген. 

 

 

Қастерлі «жетілер» 

Басы ашық дәлелді қажет етпейтін, өзінің киелі 

мағынасы мен ұлттық ұғымға орныққан сан «ЖЕТІ». 

Күнделікті тұрмыс – тіршіліктен бастап, күрделі 

жағдайларға дейін қолданыста жүрген бұл санның маңызы ерекше. 

Бұл санмен байланысты идея халық арасында қалыптанып 

салт, заң болып кеткендігін толық дәлелдейтін, бір мысал –ол 

«жеті атадан әрі ғана қыз алысу» заңы. 

Бертін келе алыс-жақындықтың өлшемі де осы «жетімен» 

өлшеніп, ең болмағанда әр рудың адамы жеті атасын – бергі 

шежіресін білуге міндетті болған. Осыдан барып, «жеті атасын 

білмеген жетесіз» деген сөз қалған. 

Бұл сан мәнін зерттеген ғалымдардың көпшілігі (І.Кеңесбаев, 

А.Кононов т.б.) оның морфологиялық, астрологиялық, діни, тағы 

басқа ғажайып сырға ие екенін айтады.  

«Жеті» санының ой-санадан мықтап орын алғаны сондай, бір 

нәрсені табиғаттан тыс күш екенін көрсеткісі келсе, адам 

түңілерлік етіп «жеті» санымен байланыстырып, қазақ ат қойып, 

айдар тағып алады: жалмауыздың, айдаһардың ең зорын «жеті 

басты жалмауыз», «жеті басты аждаһа» дейді. 

«Жұт жеті ағайынды» деген мәтел тағы бар.  

«Жеті» санын халық негізгі бір желі етіп, кей уақыт өмірге 

керек зат не басқа бір түрлі амалды, істі осы жетінің шеңберіне 

сыйғызады.  

Аңшылық, ит жүгірту, құс салуға құмар қазақ «ит – жеті 

қазынаның бірі» деп келеді.  

Ол жеті қазына мыналар: 

1.Жүйрік тазы,

 

 

2.Қыран бүркіт, 

3.Берен мылтық, 

4.Сұлу әйел, 

5.Жүйрік ат, 

6.Ер жігіт, 

7.Білім – ілім 

Адамның дүниеге келуі мен кетуіне байланысты көптеген 

салттар мен ырымдарды қалыптастырғаны белгілі.    

Бала дүниеге келіп жеті күннен кейін ат қойылады. Бесікке 

бөлеп, ырымдап бесікке жеті жабу жабады. Бірінші, бесік көрпе, 

одан кейін шапан, ебенек, тон, жүген және қамшы сияқты 

бұйымдар. Тон, шапан, жабу – ержеткенде бала халыққа қадірлі 

болсын деген ниеттен болса, жүген – ат ұстайтын азамат болуын 

тілеу, кебенек, қамшы, жабу – ел қорғайтын батыр болсын деген 

тілек ниеттен туған.  

Баланың жерден «таяқ жеуі» жетімен байланыспаса да, негізгі 

өлшем, жеті болуы кездейсоқтық емес. Баланың сана – сезімі оянып, 

естияр адам болуға аяқ басуын «жеті» жастан бері қарай 

есептеуде өмір шындығы бар. 

 

 

 

 

 

Жеті санына қатысты пайымдар 

Жеті қат көк:  1. Ай. 

2. Күн. 

3. 

Шолпан. 

4. Есек – қырған. 

5. Қызылжұлдыз. 

6. Сатурн. 

7. Юпитер. 

Жеті қат жер:  1. Тұңғиық. 

2. Жылан.

 

 

3. Су. 

4. Қос балық. 

5. Қаратас 

6. Көкөгіз 

7. Жер. 

Жеті жетекші: 

 

Адамның басшысы – ақыл, жетекшісі – талап, жолаушысы –

ой, жолдасы – кәсіп, қорғаны – сабыр, қорғаушысы – мінез, 

сынаушысы – халық. 

(Саққұлақ би)    

 

 

ХVІ ғасырда өмірге келген «Әз Тәукенің «Жеті жарғысы» да 

жеті сөзінің қасиетіне, киелі жағына мән беруден туған болу керек.   

Өлген адамның жетісін беру, жеті шелпек пісіріп, еске алу 

сияқты дәстүрлер де жетімен байланысты. Наурыз мерекесінде де 

наурыз көжеге жеті түрлі дәм қосылатыны белгілі.                 

Жеті санының қасиетіне барша халық мән береді, кие тұтады.  

Мәселен, Құранда жеті қат көк делінеді. Апта жеті күнге 

жіктеледі. Халықтың діни ғұрып, ырымдары да жеті санын 

айналып өтпейді. Жеті санының қасиеті бұл айтқандармен 

бітпейді, ары қарай жалғастыра беруге болады.  

P.S. 

Еліміздің өткен жылғы жетістіктері мен атқарылған 

жұмыстарды және мақсат – межелерді Елбасымыз Н.Назарбаев 

қазақтың қасиетті саналатын жеті саны аясында жан-жақты 

талдай отырып, жеті кезеңнен тұратын мемлекетіміздің 2050 

жылға дейінгі даму стратегиясын ұсынды. 

«

Тоғыз» санының қазақтың ескі салтынан орын 

тепкенін: бір руды екінші руға, бір кісінің екінші кісіге 

төлейтін айыбының «бір тоғыз», «үш тоғыз...», 

«тоғыз тоғыз» болып келуі айқындайды. 

Тоғыз саны да жеті санына ұқсас, 

көбіне салыстырмалы түрде көптік, 

тұрақтылық, киелі мәнімен өзге сандардан 

ерекшеленіп, рухани мәдениетіміздің әр 

қырынан көрініс тапқан.  

Тоғыз саны араб елінен дінмен 

байланысты енген тәрізді. 

Тоғыз санының қасиетіне тоқталсақ, 

ана құрсағында нәресте тоғыз ай, тоғыз 

күн өсіп жетіледі. Бұл сан – адам ғұмырының пайда болып, жарық 

дүниеге келетінге дейінгі уақыт өлшемі. 

 

 

 

 

Көшпенділер тоғыз санын болмыстың шыңы деп санаған. Тоғыз 

санының негізгі мағынасы – «ұзақ өмір». Нумерология бойынша 9 

саны қашанда көмекке ұмтылып тұратын, жарты жолда 

тастамайтын, жақсы жолдас бола алатындарға тән сан. 

Тоғыз санына қатысты пайымдар: 

• 

Ағасы аға болғанның қолы тоғыз болар 

• 

Тойған үйге тоғыз кел 

• 

Үйірімен үш тоғыз 

• 

Білгенің бір тоғыз, білмегенің тоқсан тоғыз 

• 

Тоғыз сөздің тоғысы 

• 

Тоғыз жолдың торабы 

• 

Тоғыз тұрып, тоқсан толғанды 

 

Көне салт – дәстүрге тарихи оқиғаға, наным-сенімге немесе 

арнаулы кәсіпке байланысты ұғымдар, құбылыстар мен өнім, зат 

атаулары көбінесе сол мәселелермен шұғылданатын немесе онымен 

жақсы таныс, болмысында күнделікті қолданатын адамдар 

арасында қолданылады да, солардың өздеріне, сол жердің 

тұрғындарына ғана түсінікті болады.  

Мысалы, Қызылорда, Шымкент өңірлерінде тоғыз беру салты 

жақсы сақталған, бүгінгі күнге дейін үш тоғыз, тоғыз тоғыз деген 

түрлері халық тұрмысының бір көрінісі болып келеді.    

 

 

Саны. Тек қазақ халқында ғана емес, барлық 

халықтар үшін он екі саны қасиетті сан. Қазақтар он 

екі жылды бір мүшел дейді. Алғашқы мүшел жас қана 

он үш жыл, оған он екі жастан қоса отырып келесі мүшел шығады.  

Сондай-ақ жыл санауда он екі жылдың әрқайсысына он екі жануар 

аты берілген. Қазақтың сандық мәндер арқылы айтылған ұлағатты 

ұғымдары өте көп. Мәселен, «он екі саққа жүгіртті», «он екі құрсау 

жез айыр», «он екі қарыс», «он екі мүше».  

«Он екі» санына байланысты мынадай сөз тіркестері жиі 

айтылады: Су кезегінен қалған, он екі ай аш қалады.      Шындық он 

екі қабат шынжырда.  «Он екіде бір гүлі ашылмаған» 

Сонымен, он екі саны «табыс», «тоқтық», ұғымдарын 

білдіреді.  

Саны. Қазақ халқы үшін, әрбір он үш жас бір 

мүшел. Ал, мүшелден қауіптеніп сақтанып жүрген. 

Және де «он үште отау иесі» деп ұлды үйлендірген.   

 

Мұны да білген жөн 

Күннен туған ұрпақпыз немесе «32» санының 

құпиясы. 

Қазақстанның Мемлекеттік Туына 

мұқияттап қарасаңыз, назар аударатын бір 

жайт бар.  Ол – бұл қасиетті байрақтағы КҮН 

бейнесінен 32 шапақтан тұратындығы. 

Рәміз авторының қалауымен болған нәрсе ме, әлде ол 

цифрлардың арғы жақтағы астарында бізге белгісіз бір заңдылық 

жатыр ма? 

Адамзат баласы Күннің болмысы мен 

оған қатысты өлшемдерді есте жоқ ескі 

замандардың өзінде байқап, бақылап, барлап 

білген сияқты.  

Ең заманауи зерттеулер бойынша, жер мен күннің арасы 

шамамен 149 млн. км-ге тең, жарық оны 498 секундта жүріп өтеді. 

Ара қашықтықтың құбылуы Күннің көріну диаметрінің 

өлшеміне әсер етеді. Ол арғы жаққа да, бері қарай да 32 градусқа 

ауытқиды екен. Бәлкім, сондықтан оның көзге көрінуінің, бұрыштық 

диаметрінің 32 градустық о жақ, бұ жағынан табылуы осы санның 

айрықша сипат алуына себеп болған жоқ па деген ойға қаласың... 

«Күннен туған баламын» деп Мағжан Жұмабаев жырлағандай, 

жалпы қазақ осылай деп айта алар еді. 

 

«Күннен туған ұрпақ» екенімізді 

генеалогиялық материалдардың негізінде парықтай 

алатынымыз сөзсіз.  

Мысалы, белгілі зерттеуші Жарылқап 

Бейсенбайұлы түзген «Қазақ шежіресі» атты 

кітаптан мынаны оқимыз. 

«Тағы бір аңыз бойынша, бағзы заманда Сыр бойында отыз екі 

рулы елді билеген Қызыл Арыстан деген хан болыпты делінеді. Ол бір 

жорықта қолға түскен сұлу қызға үйленеді. Тұтқын әйел тұла бойы 

түгел ала ұл табады. Бұны жаман ырым деп шошыған хан оны 

Сырдың суына тастатқызады.      

Ағып бара жатқан сәбиді балық аулап жүрген бір кедей 

құтқарып алып, өзіне бала қылады. Кейін бала ақылды да, батыр 

болып өсіп, маңайдағы жұртқа «Алаш» деген атпен әйгіленеді. Хан 

мұны естіп, оны өз ордасына алдырмақ болады. Алайда қарашы 

билері Қотанби мен Майқыби Алашты ордаға әкелмей-ақ, қасына 

жүз жігіт қосып беріп, өз еркіне жіберуге кеңес береді. Содан 

Қотанбидің үлкен ұлы Үйсін бастаған жүз жігіт Алашқа барып 

қосылады. Келесі жылы Қотанбидің ортаншы ұлы Болат бастаған 

жүз жігіт іздеп барып, олар да Алаштың қасында қалады.  Үшінші 

жылы Алшын бастаған жүз жігіт те осы жолды қайталайды. Осы 

үш жүз ешкімге мойынсұнбай еркін жүріп, төңірегіндегі елдерді де 

бағындырып, сол заманда «ержүрек», «еркін» деген мағынаны 

білдіретін «қазақ» деген атаумен аталыпты. Кейін халық Алашты 

ақ киізге салып, Алаш ордасының ханы етеді». Сондықтан аталмыш 

аңыздағы (отыз екі рулы ел» дегеніңіз «Қызыл Арыстан – Күннен» 

тараған «сәулелер» секілді.  

Сөйтіп, аңыздың желісіне жүгінсек, 

ҚАЗАҚ атты ел «Қызыл Арыстан 

ханнан», яғни «Күннен» туған Алаштың 

ұрпағы болып шығады. 

Ендеше, Қазақстанның Мемлекеттік 

Туында «отыз екі шапақты» Күннің 

бейнелеуінде құдіретті тылсым, ғажайып мән бар деп ойлаймыз.   

Салт – дәстүрімізде мызғымастай орын тепкен 

киелі саналатын сандардың бірі – «қырық». 

Қырық санының қасиетті мәнін зерттеушілер 

қанша тырысса да оның барша жұмбақ сырын, тылсым табиғатын 

толық ашып бере алған жоқ.  

Қазақта қырық санына байланысты кәде – ырымдар, наным – 

сенім, тағылым – тыйымдардың басым көпшілігіне тән көзге ұрып 

тұратын ортақ мағына ретінде олардың «көптік», «молдық», «сан 

салалық», «алуан түрлілік» сияқты ұғымды білдіретінін айтуға 

болады. 

Қырық санының этимологиясы анық емес. Түрік халықтарында, 

соның ішінде қазақ халқында да қырық саны діни тотемдік 

ұғымдарға байланысты айтылады.  

Өлген кісінің артынан 

қырық күннен соң еске түсіру, 

қырқын беру, ауыз әдебиетінде 

кездесетін қырық күн тәрізді 

қолданыстар сондай ұғымнан 

тууы мүмкін. 

Қырық санының 

қасиеттілігі де, киелілігі де 

баланың ана құрсағында қырық апта болуынан бастау алған.  

Қырқынан шығару тұрақты тіркесі баланы қырқынан шығару 

ғұрпынан, наным – сенімнен өрбіген. Сәби дүниеге келгеннен кейінгі 

қырық күнге дейінгі уақыты қауіп-қатерлі кезең деп есептелген. 

Осы аралықта баланы көз тимес үшін 

көпшілікке көрсете бермеген. Қырық күн 

өткен соң, ыдыстың түбіне күміс салып, 

қырық қасық суға түсіріп, қарын шашын 

алады.  

«Адам жаны қырық күннен соң шығады» 

деген пікір бар. Қазақтың өлік жөнелту салтын ұзақ зерттеген 

Ш.Уәлиханов бұл жөнінде былай деп жазды: «Қазақ ұғымы 

бойынша, аруақ қырық күнге дейін өз шаңырағына келіп – кетіп бала 

– 

шағасының жай-күйін біліп кетіп жүреді.  Сондықтан да бұрын 

өлік шыққан үй қырық күн бойы ымырт жабылғанша, үйдің есігін 

ашып, оң босағаға шырақ жағып қоятын болған». 

«Қырық үйдің қылауынан» деген тіркес те бар. Адамның сүйегі 

сынған, мертіккенде қырық үйден мертік, асын жинап әкеліп берген. 

Қырық санына байланысты оның қасиетін ашатын мағыналы 

тіркестер кең көлемде тараған. «Қызға қырық үйден тыйым» 

дегенде ұғатынымыз қыз әдебіне деген көзқарас. Той жасап, қуаныш 

қызық болар болса, қазақ елінің бұрыннан қалыптасқан ұғымында 

«Отыз күн ойын, қырық күн тойын» 

жасады» деген сөз қолданысы бар.  Ер – 

азаматтарға байланысты «Отызда 

орда бұзған, қырқында қамал алған» 

дейді. «Қырықтың бірі – қыдыр» деп 

үйге келген қонақпен бірге ырыс, құт 

келеді деп түсінген. 

Әр рудан құралған құрама ауылды, көп рудан құралған бір 

тайпа елді қазақ «қырық ру» деп келді. «Қырық күн қырғын болса да, 

ажалды өледі». Бұл мақал жауынгер елдің батырлық, ерлігінен 

шыққан мақал.  

Сонымен қырық саны біріншіден «көптік», «шексіз» ұғымын 

бесре, екіншіден, орта ғасыр магиясы мен көне дәуір 

мифологиясының ықпалы негізінде жұмбаққа айналған, үшіншіден, 

қырық санының «қасиеті», «киелі» деп танылуы, баланың ана 

құрсағында жетілу мерзіміне байланысты.  

 

ІІІ. Киелі сандардың зерттелуі 

 

Қазақ тілінде сандарды әр түрлі қырынан зерттеулердің 

бастамасы ретінде академик І.Кеңесбаевтың еңбегін айтуға 

болады. Ғалым біршама фразеологизмге ұйтқы болған сандардың 

семантикалық қызметін аша отырып, олар көне замандағы діни 

сенімдермен байланысты болып шыққан киелі сандар деп 

қорытынды жасайды. 

Жалпы түркі тілдерінің сан есімдер ХҮІІ ғасырдан бері қаралып 

келеді. Сандар сонымен бірге Ә.Хасенов, Ә.Қайдар, Н.Уәлиұлы, 

Т.Жанұзақов, Е.Қойшыбаев, Н.Оралбаева, Т.Сайрамбаев, 

Ж.Байзақов, А.Маманов, А.Елешева, Қ.Тажиев, Қ.Дүсіпбаева 

еңбектерінде әр түрлі аспектілерде қарастырылды. 

 

 

 

 

 

Пайдалынған әдебиеттер: 

Айдаров Д.Ж. Діл және дәстүр. – Алматы: Дайк – Пресс, 2010. 

– 

344 бет. 

Естенов А. Біздің батыр бабалар. – Алматы: «Глобус» баспа 

үйі, 2012. 212 бет, сурет. 

Кәріпұлы Ө.Тұғыр: Ұлттық тәрбие сағаты. – Астана: ҚҚ 

«Елорда Жастары», 2011. – 400 бет. 

Кейкин Ж. Қазақы атаулар мен байламдар. – Алматы: «Өлке» 

баспасы. 2000. – 256 бет. 

Кенжеахметұлы С. Жеті қазына (бірінші кітап). –   Алматы: 

«Ана тілі» ЖШС. – 2007. 136 бет. 

Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт – дәстүрлері мен әдет - 

ғұрыптары. – Атамұра, 2010. – 384 бет.  

Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Вопросы казахского 

языкознания. – Алматы, 2008. – 608 б. 

Қайдар Ә. Қазақтар ана тілінде (этнолингвистикалық сөздік). 

Т2. – Алматы: «Сардар» баспа үйі, 2013. – 728 бет. 

Шәріп А. Алтын арқау: Ғылыми – танымдық мақалалар. – 

Алматы, 2009. – Б. 5-13. 

«Дәстүр» журналы. – 2014. – №1 (32), қаңтар – ақпан. Б,3. 

Сайбирова Т. Киелі сандар сыры (зерттеу). Жұлдыз. – 2009. 

№8. – Б. 180 – 183. 

 

Шүленбаева Ұ. Мақал – мәтелдердегі киелі сандар. – Ана тілі. – 

2004. – 

5тамыз. – Б.8. 

Интернет материалдары.