Кілтті сөздер: Экономикалық өсу. Экономикалық өсу моделдері
жүктеу/скачать 79,24 Kb.
|
| Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлттық өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары:
-жұмыс күшінің санының өсуі; -капиталдың көлемі өсуі. Аралас типі - факторлардың өсуімен қатар техникамен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Экономикалық теорияда экономикалық өсудің сапасы деген ұғым әлеуметтік бағытталуының күшеюімен байланыстырылады, оның сипаттайтын келесі көрсеткіштер: -халықтың материалдық әл-ауқатының жақсаруы; -адамның бос уақытының көбеюі; -әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму дәрежесінің жоғарылауы; -адам капиталына инвестицияны өсіру; -адамдардың еңбек және өмір жағдайларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету; -жұмыссыздар мен жұмысқа қабілеті жоқтарды әлеуметтік қорғау; -еңбек нарығында ұсыныс көлемінің өсуі жағдайында жұмыспен толық қамтуды қолдау. Экономикалық өсудің факторлары дегеніміз өндірістің нақты көлемін және оның тиімділігі мен сапасын арттыратын құбылыстар ықпалына мен процестер. Тигізетін ықпалына қарай экономикалық өсудің факторлары жанама және тікелей факторларға бөлінеді. Экономикалық өсудің факторлары:
Қазіргі замаңғы экономикалық өсудің сипаттары: -экономиканың өсу ерекшелігі – ауыл шаруашылық сектор маңыздылығының төмендеуіне деген үрдіс; -өнеркәсіп үлесінің өсуі және қызмет көрсету аясы үлесінің көбеюі. Тездетіп өсудің алғашқы сатыларында өнеркәсіп үлесі тез кеңіп, шыңына жетеді де, біртіндеп азаяды. Қызмет көрсету аясы үнемі дамып, экономикадағы оның үлесі көбееді, дәл сол кезде өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының үлесі азая бастайды; -тез экономикалық өсіп жатқан елдерде урбанизация – кенттену байқалады, яғни халықтың және ірі өнеркәсіп орындарының ірі қалаларға шоғырлануы. Кенттену – аграрлық сектор үлесінің төмендеуі мен индустрияның өркендеу салдары. Өнеркәсіп өндірісін ірі фирмалардың күшімен іске асырады. Осындай өнеркәсіп фирмалардың бір-біріне жақын орналасуы тиімді: жалпы инфрақұрылыммен – коммуникациялармен, көлік құралдарымен, электр энергиясымен пайдалану үшін. Соңғы тұтыну тауарларды өндіретін фирмалар сатып өткізу нарықтары болып келетін ірі тұтыну орталықтары жақын орналасуға тырысып (ұмтылып), сонымен шығындар экономиясын алады. Экономикалық өсудің көздері туралы ұзақ талқылаулар жүреді, олардың барысында Жапония, Сингапур, Гонконг, Тайвань сияқты елдер, басқа елдерге қарағанда, қалайша тез дамып, экономикалық өркендеуге жетті деген сұрақтар туындайды. Нобель лауреаты Роберт Солоу экономикалық өсу көздерінің факторлы талдау үлгісін немесе өсудің факторлы үлгісін әзірледі. Негізгі нүкте – өндірістік функция, онда шығару Q негізгі капиталдан К, сіңірген еңбектен L және технологияның Т даму деңгейінен функция түрінде көрсетіледі: (10.1) Солоу жеке факторлардың өсуінде, яғни K,L,T өсуінің есебінде шығару Q өсуін көрсеткен. Бұндай теңдеуді алу үшін, Солоу өндірістік функциясының ерекше түрін ұйғарады: Т өзгеруі К және L шекті өнімнің бірдей көбеюіне әкеледі. Бұл солай болады, егер (10.1) теңдеуін келесі түрде жазсақ: , (10.2) Мұнда F (K,L) капитал мен еңбектен тәуелді қарапайым өндірістік функция (10.2) теңдеудің негізінде шығарудағы өзгерістерді жазуға болады: (10.3) Бұл теңдеуде TFK – капиталдың шекті өнімі, TFL – еңбектің шекті өнімі. Бұндай жазба ∆Q шығару өзгерістері ∆Т, ∆К және ∆L араларында сайма-сай түрінде бөлінетіндігін білдіреді, мысалы, шығару өзгерісіндегі L өзгерісінің үлесі еңбектің шекті өніміне көбейтілген ∆L тең. Енді тұрақты ауқым әсері бар өндірістік функцияны пайдалана отырып, экономика жетілген жағдайда дейік. Онда , болады, яғни шығару бірлігіндегі жалақыға (жетілген бәсекелестік жағдайларында өнімдегі жалақы үлесі шекті еңбек өніміне тең). Осыдан жиынтық шығаруда жұмыс күшіне шығындар үлесіне тең, оны SL деп белгілейік. Сәйкес, жиынтық шығаруда капитал шығындарының үлесіне тең, оны SK деп белгілейік. Еңбек пен капитал үлестерінің сомасы бірге (1) тең, яғни SL +SK = 1 Жоғарыда айтылғанды ескере отыра, (10.3) теңдеуді келесі түрде жазуға болады: Бұл жазба бойынша ∆Q/Q шығарудың өсу қарқыны 3 қосылғыштың сомасына тең екендігін білдіреді: -техникалық өрлеу қарқының (SL шығару бірліктеріндегі жалақыға көбейтілген ∆L/L сіңірген еңбек көлемінің өсу қарқынының) -SK шығарудағы капитал үлесіне тең коэффициентке көбейтілген ∆К/К капиталдың өсім қарқынының. Экономикалық өсудің Кейнстік үлгісі. Р.Солоудың факторлы үлгісінде экономикалық өсу капиталдың жинақталуымен, жұмыс күшінің өсуімен және технологиялық өзгерістермен анықталады. 1956 жылы Солоу басқа – жинақтардың, капитал жинақтарының және экономикалық өсу өзара байланыстарын көрсететін үлгіні әзірледі. Қазіргі уақытқа дейін осы үлгі жинақтар, капитал жинақтары мен экономикалық өсу араларындағы байланыстарды талдау үшін басты теориялық негіз болып келеді. Солоу 10.2 теңдеуімен білдірілген (көрсетілген) өндірістік функциясын пайдаланды, бірақ ондағы ауыспалылар бір жанға шаққандағы көрсеткіштер түрінде берілген. Бір жұмыскердің шығаруы q арқылы, еңбек бірлігіне капитал саны – К/L – К арқылы білінеді. Осыған байланысты өндірістік функциясының түрі келесі: , (10.4) Бір жанға шаққандағы шығару «капитал – еңбек» катынасының ұлғаймалы функциясы болып табылады. Солоу үлгісі жабық түрдегі экономиканы қарастырады, сондықтан ұлттық инвестициялар мұнда ұлттық жинақтарға тең. I = S. Негізгі өндірістік қорлардың өзгерістері (∆К) таза инвестицияларға тең, амортизациясын санамағанда (dk тең k тұрақты үлгісі), яғни . Жинақтар ұлттық (жиынтық) шығару жалпы көлемінің белгіленген үлесін құрайды, яғни I=S=sQ, сондықтан . Соңғы теңдеудің екі бөлігін жұмыс күшінің жиынтық санына бөліп, табамыз: (10.5) Үлгі халықтың тұрақты қарқынмен (n) өсуін және халықтың өсу қарқыны жұмыс күшінің өсу қарқынына тең екендігін болжайды (шамалайды): ∆L/L = n), технологиялық үдеріс алдында нольге тең k = K/L болғандықтан, өсу қарқыны k тең: Демек, . Теңдеудің екі бөлігін L бөліп, келесіні аламыз: Осы алғанымызды (10.5) теңдеуіне қоссақ, капитал жинақтауының негізгі теңдеуін табамыз: (10.6) Енді осы (10.6) теңдеуді тыңғылықты, толық қарастырайық. Жұмыс күші жиынтық санының өсу қарқындары n тең. Бір жанға шаққандағы жинақтардың белгіленген сомасы жұмыс күші құрамына әр кірушісін капиталмен (К) қамтамасыз ету үшін пайдалануы тиіс, яғни бұл сома nk тең. Сол уақытта бір жанға шаққан жинақтардың белгіленген сомасы кеткен капиталдың ауысуына пайдаланады (ол dk тең). Сонымен, бір жанға шаққан (n+d)k көлеміндегі орташа жинақтар «капитал - еңбек» қатынастарын тұрақты деңгейінде ұстау үшін пайдалануға тиіс. Жианқтарды (n+d)k деңгейінен жоғары көлемде пайдалануы «капитал-еңбек» қатынастарының көбеюіне әкеледі. Тұрақты жағдайда немесе капиталдың ұзақ мерзімді тепе-теңдік жағдайында еңбек пен шығару халықтың өсу қарқынымен бірдей өседі. Солоу үлгісі келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді: жинақтардың өсу деңгейі бір жанға шаққандағы деңгейдің, «капитал – еңбек» қатынастарының өсуіне әкеледі, бірақ тұрақты жағдайдағы экономиканың өсу қарқынына қатысы жоқ. Солоу үлгісіндегі жинақтар деңгейі тұрақты жағдайдағы өсу қарқынына ешқандай ықпал жасамайды. Халықтың өсу жоғары қарқыны экономиканың тез өсу қарқынына әкеледі, бірақ бір жанға шаққандағы шығару тұрақты жағдайда төмендейді. Жинақтау деңгейі қысқа мерзімдегі экономикалық өсу қарқынына және ұзақ мерзімді тұрақты жағдайдағы бір жанға шаққандағы табысқа ықпал жасауы мүмкін. Экономиканың осындай жағдайында техникалық өрлеу тез өсудің шарты болып табылады. Мысалды қарастырайық: екі ел, біреуінде – жинақтар деңгейі Sa, екіншісі – Sb деңгейімен, ол Sa деңгейінен жоғары. Екі елде де халықтың өсу қарқыны мен өтелім нормасы бірдей. Жинақтар қисығы капиталдың өсу тура сызығын кесетін екі нүктелер арасындағы айырымда екі ел арасындағы айырмашылық білінеді (сурет). Жинақтардың жоғары деңгейі бар елде тұрақты жағдайда бір жанға шаққанда жоғарылау табыс деңгейі мен «капитал – еңбек» қатынастарының көбірек маңызы бар. Бірақ, осы ахуалда тұрақты жағдайда өсу қарқыны бірдей, жұмыс күшінің (n) өсу қарқынына тең. Төмен деңгейлі жинақтары бар, тұрақты жағдайдағы елде мемлекеттік саясаттың іске асыру нәтижесінде (мемлекеттік жинақтар деңгейін жоғарылату немесе салықтық ынталандыру арқылы) жеке жинақтар деңгейі S – S1 дейін өседі дейік (10.2 суреті). Жинақтар деңгейі өскенде, ұлттық жинақтар көлемі капиталдың өсу қажеттіліктерінен асып, «капитал – еңбек» қатынасы да өсе бастайды. Сонымен, экономика q0 нүктесінен q1 нүктесіне көшеді. Ауыспалы кезең барысында экономиканың өсу қарқыны n жоғары көтеріледі, өйткені ∆Q/Q>∆L/L = n. Тепе-теңдікке жету барысында өсу қарқыны төмендей береді, тұрақты жағдайындағы өсу қарқынына тең болғанша дейін. жүктеу/скачать 79,24 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|