Экологиялық білім және дүниетаным

әртрлілік  және  тірі  зат.  Тірі  организмге,  популяцияға  және  экожүйелерге  ықпал  етуші 

антропогендік әсерлер. Экология, табиғатты қорғау және табиғатты ұтымды пайдалану. 

Сыныптан  тыс  жұмыстарда  экологиялық  сапаның  қалыптасуы  үшін  ұтымды 

әдіс  –амалдар  ықпалын  пайдалану.  Мектеп  ұйымдарының  ,  табиғатты  аялаушы  жас 

түлек  станцияларының  зерттеу  және  тәжірибелік  жұмыстары  мектеп  оқушыларының 

экологиялық  санасын  қалыптастырудағы  маңызды  бағыты.  Мектеп  лагерлеріндегі 

эколоиялық  тәрбие.  Еңбек  акциялары.  Экологиялық  аяң  жолдар.  Табиғат  аясында 

серуендер  құру,  экологиялық  жарыстар,  турнирлер,  ойындар,  дискотекалар  жүргізу. 

Оқушыларды патриоттық тәрбиелеу. ҚР оқушылар сарайындағы Кіші Ғылыми Академия. 

Оқушылардың ҚР табиғатты қорғауға қатысуы. Экологиялық білім және информациялық 

технологиялар.  ҚО  деген  антропогендік  әсер  –  ықпалдарды  кӛрсету  үшін  имитациялқ 

ойындарды пайдалану. 

Формалдық  емес  экологиялық  білім  және  дүниетаным.  ҚР  формалдық  емес 

экологиялық  білім  және  дүниетаным.  Тұрақты  даму  және  қоғам  санасын 

экологияландыру.  ҚР  формалдық  емес  экологиялық  білім  және  дүниетаным.  ҚР  табиғат 

қорғау  комитеттерінің,  «Невада  -  Семей»  халықаралық  экологиялық  қозғалысының, 

«Арал»  қозғалысының,  «Табиғаттың»  жариялылық  жұмыстары.  Қоғамдық  экологиялық 

академия.  Экологиялық  білім  және  халықты  тәрбиелеу  аймағындағы  жариялылық 

жұмыстарды жүргізудің негізгі әдіс – амалдары. 

Саяси  және  қоғамдық  ұйымдардың  және  жаппай  хабар  тарату  құралдарының 

халықтың экологиялық сауатын ашуға қатысуы. Саяси және қоғамдық ұйымдар мен 

бірлестіктердің, жаппай хабар тарату құралдарының халықтң экологиялық сауатсыздығын 

жоюға  қатысуы.  Экологиялық  ұйымдар  мен  саяси  бірлестіктер.  «Жасылдар»  партиясы. 

Халықаралық  экологиялық  қозғалыс  «Гринпис»  халықаралық  әлеуметтік    -  экологиялық 

одақ. Жаппай хабар тарату құралдарының экологиялық бағдарламаларына шолу жүргізу. 

ҚР  қоғамдық  ұйымдар  мен  партиялардың  тұрақты  дамуға  бағытталған  аймақтық 

экологиялық бағдарламалар мен жобаларды жасау және іске асыру. 

  

 

ІІ ТАРАУ: ҚОЛДАНБАЛЫ  ЭКОЛОГИЯ 

Табиғатты пайдалану экономикасы 

 

Табиғат пайдалану экономикасы адамзат мекен ететін қоршаған ортаны ылғи ӛзгеріп 

отыратын  табиғат  жағдайы  мен  табиғи  ортаны  қоғам  тарапынан  игерілу  деңгейін 

зерттейді. Басқа да экономика ғылымдары сияқты табиғат пайдалану экономикасы табиғат 

пен  адамдар  арасындағы  ӛндірістік  қатынасты,  бұл  жағдайда  табиғаттың  байлығы  мен 

күшін адамдардың пайдалануына байланысты қатынастарын зерттейді. 

Қоғамның  даму  үрдісінде  ылғида  адамзаттың  артып  отыратын  сұранысы  мен 

биосфераның,  табиғи  ресурстардың  шектеулі  мүмкіндігі  арасында  қарама-қарсылық 

туындайды. 

Табиғат  пайдалану  экономикасы  осы  аталған  қарама-қарсылықты  ескеріп,  түлыну 

деңгей мен ӛндірістің дамуы және экологиялық факторлар арасындағы тиімді қатынасты 

анықтауы қажет. 

Табиғат  пайдаланудың  жаратылыстық-ғылыми  негізі.  Табиғат  пайдаланудың 

теориялық  мәселелері.  Қоғамның  дамуындағы  табиғи  жағдай  мен  ресурстардың 

теориялық  және  практикалық  маңызы.  Табиғатты  ӛндірістің  материалдық  негізі  ретінде 

қарастыру  Табиғат  ресурстарының  түрлері  және  олардың  нарық  қатынастары 

жағдайындагы  рӛлі.  Табиғат  ресурстарының  шығу  тегі  және  пайдалану  сипатына  қарай 

қарастыру. 

Қазақстан  Республикасының  табиғи  ресурстық  потенциалы  және  оны 

пайдаланудың  мәселелері.  Табиғат  ресурстарын  пайдапанудың  қазіргі  тенденциясы. 

Қазақстан Республикасының табиғи ресурстық потенциалы. Экология мәселелері. Табиғат 

және  қоршаған  ортаны  қорғау.  Отын-энергетикалық  және  минералдық  шикізат 

ресурстары.  ҚР  отын  эергетика  және  минералдық-  шикізат  ресурстарының  жалпы 

сипаттамасы. ҚР жер, су, биологиялық ресурстарының жалпы сипаттамасы.  

Табиғат 

пайдаланудың 

экономикалық 

механизмі. 

Табиғатты 

тиімді 

пайдаланудың  эконокалық  механизмі.  Табиғат  ресурстарымен  оларды  пайдаланудан 

алынатын  ӛнімдерге  баға.  Табиғат  ресурстарын  экономикалық  түрғыдан  бағалаудың 

түрлері.  Табиғат  ресурстарын      бағалауға      алынатын      критерийлер.      Табиғат   

ресурстарын экономикалық   түрғыдан    бағалаудың    әдістері.    Табиғат   ресурстарын 

пайдалануға  белгіленетін  тӛлем  түрлері.  Табиғат  ресурстарын  пайдалану  үшін  салық, 

тӛлемдерді  белгілеу  әдістері.  ҚР  табиғат  ресурстарының  негізгі  түрлерін  пайдапанудың 

тиімділігі.  Аумақтық-ӛндірістік  кешен  мен  табиғи  ресурстық  потенциал  тиімділігі 

тұрғысынан  аймақтың  табиғи  ресурстар  шоғырын  бағалау  әдістері.  ҚР  жер,  орман,  су 

ресурстарын  экономикалық  тұрғыдан  тиімді  пайдалаудың  жаппы  сипаттамасы.  ҚР 

минералдық  -  шикізат  ресурстарын  экономикалық  тұрғыдан  тиімді  пайдалаудың  жалпы 

сипаттамасы. 

Табиғатты пайдалануды басқарудың негіздері. Табиғи орта сапасын басқарудың 

тәжірибелік  әдістері.  Табиғатты  пайдалану  туралы  түсінік,  басқарудың  субъектілері  мен 

нысандары. Табиғатты пайдалануды басқару әдістерінің негізгі топтары: әкімшілік реттеу,  

табиғатты  пайдалану  сферасындағы  экономикалық  ынталандыру  жүйесі  мен  нарықтық 

қатынас. Реттеудің негізгі аспабы, экосаясат. 

Топырақтану 

Топырақтану  -  ғылым  ретінде,  оның  мақстаты  мен  міндетгері,  топырақ  туралы 

түсінік. Топырақтану  - ғылым ретінде, оның негізгі  бағыттары және басқа ғылымдармен 

байланысы. Топырақтанудың экология ғылымымен байланысы. Топырақтанудың тарихы. 

Топырақтану  ғылымын  дамытудағы  В.В.Докучаевтың  ролі.  Топырақтану  ғылымының 

Қазақстанда  дамуы.  Топырақ  туралы  түсінік,  топырақ  анықтамасы,  оның  биосферадағы 

және адам ӛміріндегі орны мен ролі. Топырақ - биосфераның экологиялық қуысы. 

Топырақтану  –  топырақ  туралы  ғылым,  топырақ  түзілу  процессі.  Топырақ 

түзілу  процессі.  Үгілу  және  топырақтың  түзілуі,  үгілудің  типтері.  Алғашкы  топырақ 

түзілу процессі. Топырақ түзілу процессі туралы түсінік. Топырақ пішінінің қалыптасуы. 

Топырақ  түзуші  экологиялық  факторлар.  Топырақ  түзу  процессінде  биологиялық, 

экологиялық  факторлардың  ролі.  Топырақтардың  табиғи  туынды  ретіндегі  жалпы 

ерекшеліктері.  Топырақ  жамылғысына  антропогендік  факторлардың  әсері.  Топырақтың 

морфологиялық  кӛрсеткіштеріне  экологиялық  факторлардың  әсері.  Топырақтың 

морфологиясы,  топырақ  пішінінің  кұрылымы.  Топырақтың  генетикалық  қабаттары, 

олардың  диагностикасы,  символикасы.  Топырақ  пішінінің  құрылымдарының  типтері, 

олардың  топырақ-экологиялық  жағдайлармен  байланысы.  Топырақтың  морфологаялық 

қасиеттері.  Топырақтың  морфологиялық  қасиеттерінің  олардың  түзілуінің  экологиялық 

жағдайларымен  байланысы.  Топырақтың  гранулометриялық  құрамы  және  оның  маңызы. 

Топырақтың  фанулометриялық  (механикалық)  құрамы,  механикалык  элементгердің 

классификациясы, топырақтарды гранулометриялық құрамы бойынша классификациялау. 

Топырақтың  гранулометриялық  құрамының  топырақтарды    түзудегі    маңызы.  

Топырақтың    механикалық    құрамының  топырақтардың  биологиялық,  физикалык, 

химиялық қасиеттеріне әсері, 

Топырақтың  компонеттік  құрамдары  және  олардың  қасиеттері.  Топырақтың 

минералогиялық  құрамы.  Топырақтың  минералогиялық  құрамының  қалыптасуы. 

Алғашқы минералдар және олардың маңызы.  Екінші минералдар және олардың маңызы. 

Балшықты  минералдар.  Топырақтағы  әртүрлі  тұрақтылықты  минералдардың  үгілуі. 

Әртүрлі  тау  жыныстарынан  түзілген  топырақтардың  минералогиялық  құрамы. 

Топырақтағы  минералдық  ӛзгерістер.  Алғашқы  және  екінші  минералдардың  топырақ 

түзуде және топырақ құнарлылығын қалыптасудағы ролі. 

Топырақтың  химиялық  қүрамы.  Тау  жыныстарындағы  және  топырақтардағы 

химиялық  элементтердің  мӛлшері.  Топырақтың  химиялық  кұрамының  қалыптасуы. 

Топырактың  жалпы  химиялық  құрамы.  Химиялық  элементтердің  топырақ  пішінінде 

таралуы. 

Топырақтың 

макроэлементтері. 

Топырақтың 

микроэлементтері. 

Макроэлементтер мен микроэлементтердің тірі организмдерге әсері. Биогенді элементтер. 

Ауыр  металлдар.  Топырақтың  радиоактивті  элементтері.  Экологиялық  факторлардың 

топырақтың  химиялық  құрамына  әсері.  Топырақтың  сіңіру  кешені  және  топырақтың 

сіңіру  қабілеті.  Топырақтың  қышқылдығы  мен  сілтілігі.  Топырақ  ерітіндісінің 

реакциясының  ӛсімдіктерге  әсері.  Сілтілі  топырақтарды  жақсарту  жолдары.  Қыщқыл 

толырақтарды  жақсарту  жолдары.  Топырақтың  органикалық  заты  және  оның  топырақ 

құнарлылығына маңыздылығы.   

Органикалық  заттар  және  олардың  топырақ  құнарлылығын  қалыптастырудағы 

маңызы.  Топырақтағы  органикалық  заттардың  кӛздері.  Экологиялық  жағдайлардың 

органикалық заттардың мӛлшеріне әсері. Топырақтың спецификалық және спецификалық 

емес  органикалық  заттары.  Топырақ  гумусы.  Топырақтың  түзілген  жағдайларының 

гумификация  процессіне  және  оның  қарқындылыгына  әсері.  Гумус  -  күн  сәулесінің 

аккумуляторы.  Гумустың  топтық  және  фракциялық  құрамдары  жэне  оның  топырақ 

қасиеттеріне әсері. Топырақтың гумус жағдайларының кӛрсеткіштері. Топырақтағы гумус 

мӛлшерінің азаюы - маңызды экологиялық мәселелердің бірі.  

Топырақ  –  ең  басты  экологиялық  мәселелердің  бірі.  Топырақтың  гумус  жағдайын 

реттеу.  Топырақ  құнарлылығы.  Құнарлылықтың  элементтері  және  факторлары. 

Егіншілікте пайдалану нәтижесінде топырақ құнарлылығының ӛзгеруі және оны қалпына 

келтіру  жолдары.  Топырақтың  су-физикалық  және  физикалық  қасиеттері.  Топырақ 

ылғалы.  Топырақтың  су  қасиеттері.  Гидрологиялық  константалар.  Топырақтағы  ылғал 

түрлері.  Топырақтың  су  режимі  және  оның  экологиялык  маңызы.  Топырақ  ауасы. 

Топырақтын  ауа  касиеттері.  Топырақтағы  ауаның  мӛлшері.  Топырақ  аэрациясы. 

Топырақтың  ауа  режимі  және  оның  экологиялық  маңызы.  Топырақ  температурасы. 

Топырақтың  жылулық  режимі  және  оның  экологиялық  маңызы.  Топырақтың  жылулық 

режимін  реттеу  шаралары.  Су-ауа,  жылулык  режимдері  топырақтың  экологиялық 

жағдайларының  кӛрсеткіші  ретінде.  Топырақтың  физикалық  қасиеттері  және  оның 

экологиялық  маңызы.  Топырактың  физика-механикалық  қасиеттері.  Жалпы  физикалык 

қасиеттердің топырақты мекендейтін тірі организмдерге әсері. 

Топырақ  түзуші  экологиялық  факторлар  және  олардың  зоналыққа  әсері. 

Топырақтың  табиғи  зоналығы.  Топырақтардың  жер  бетінде  таралу  заңдылықтары  және 

оның қоршаған ортаның экологиялық факторларымен байланысы.  Топырақтың кӛлденең 

зоналығы.  Топырактың  тік  белдеулік  зоналығы.  Топырақ  классификациясы. 

Интразоналды  топырақтар  және  олардың  ерекшеліктері.  Әлемнің  топырақ  жамылғысы. 

Полярлы,  бореальды,  суббореальды,  субтропикалық,  тропикалык  белдеулердің 

топырақтары.  Әлемнің  топырақ  қорлары.  ТМД  топырақтары,  олардың  түзілуінің 

экологиялық  жағдайлары.  ТМД  топырақ  зоналары  және  олардьщ  қалыптасуы. 

Арктикалық және тундралық зоналарының топырақтары. Тайгалы-орманды зоналарының 

топырақтары.  Батпақты  топырақтар.  Жаллақ  ормандардың  орманды  құба  топырақтары. 

Орманды  -дала  зонасының  орманды  сұр  топырактары.  Орманды  дала  және  дала 

зоналарыныц  қара  топырақтары.  Құрғақ  дала  зонасының  топырақтары.  Сорланған 

топырақтар  және  солодтар.  Шӛл  зонасының  топырақтары.  Тау  етегіндегі  шӛл  даланың, 

құрғақ 

субтропиктердің 

топырақтары. 

Ылғалды 

субтропикалық 

ормандардьщ 

топырақтары.  Тау  аймақтарының  топырақтары.  ТМД  топырақ  қорлары.  Қазақстан 

топырақтары, олардың қалыптасуыыын экологиялық жағдайлары. 

Қазақстанның  жазық  территорияларының  кӛлденең  зоналық  топырақтары. 

Республиканың шӛл, дала, орманды-дала зоналарынын топырақтары. Сортаң топырақтар, 

сорланған топырақтар. Қазақстан топырақтарының экологиялық мәселелері, оларды шешу 

жолдары.  Қазақстанның  таулы  аймақтарының  топырақтары.  Таулы  аймақтардың  тік 

белдеулілІгі. Шалғынды- дала, орташа- таулы орманды, аласа -таулы дала, шӛл-дала, тау 

етегі  белдеулерінің  топырақ-экологиялық  сипаттамасы.  Биік  таулы  шалғынды  белдеудің 

ерекшеліктері.  Таулы  топырақтарды  пайдалану,  олардың  құнарлылығын  арттыру 

жолдары. Қазақстанның топырақ қорлары, оларды пайдалану және қорғау жолдары. 

Геоэкология 

Қазіргі  ғылыми-техникалық  революция  кезеңіндегі  қоғам  мен  табиғаттың  ӛзара 

ықпалдасуы.  Геоэкологияның  оқу  пәні,  нысаны,  теориясы.  Экожүйе,  биогеноценоз, 

ландшафт  туралы  негізгі  түсініктер.Қоршаған  ортаның  сапасы,  оның  кӛрсеткіштері. 

Экологиялық  тұрақсыздық  геожүйелерге  түрлі  экологиялық  факторлардың  әсерінің 

нәтижесі екендігі. Экологиялық факторлардың жіктелуі, олардың әсерінің заңдылықтары. 

Геожүйе,  интегралды  геожүйе,  табиғи  --  техникалық  геожүйелер(ттг)  терминдеріиің 

түсініктері. XX ғасырдың басынан бергі ғылым мен техниканың ара қатьшасының негізгі 

кезендері.  ТТГ-і  жобалаудың  негізгі  кағидалары.  Техникалық  ландшафттардың 

экологиялык  жағдайларын  бағалаудың  критерийлері  мен  әдістері.  Ғалам  шардың 

биологиялық  ресурстары.  Қоршаған  ортаны  қорғаудың  халықаралық  астарлары.  БҰҰ, 

ЮНЕСКО,  ДДҚ(ВОЗ)  және  табиғат  қорғау  мекемелері.  Табиғат  қорғаудың  халықаралық 

қоғамы. Биоалуантүрлілікті қорғау туралы. 

Техногенез  салдары.  Геоэкология:  пәні  және  мұрат  -максаты.  Геоэкология 

стратегиясы.  Қоғам  мен  табиғаттың  қазіргі  ғылыми  -  техникалық  революция  кезеңіндегі 

ӛзара  қарым-қатынасы  (ыкпалдасуы)    Геоэкологияның  теориясы,  нысаны,  зертгеу  пәні. 

Геоэкологияның  стратегиясын  қарастырамыз.  Геоэкологиянын  құрылымы.  Экологиялық 

факторлар  және  олардың  геожүйелерге  әсерінің  зақдылықтары.  Экожүйе,  биогеоценоз, 

ландшафт  туралы  негізгі  түсініктер.  Қоршаған  ортаның  сапасы,  оның  кӛрсеткіштері. 

Экологиялық  тұрақсыздық  геожүйелерге  түрлі  экологиялық  факторлардың  әсерінің 

нәтижиесі 

екендігі. 

Экологиялық 

фаткорлардың 

жіктелуі, 

олардың 

әсерінің 

зақдылықтары. 

Адамның 

экологиялық 

тұрғыда 

жағдайларға 

бейімделуі. 

Экологиялық 

тұрақсызданған  табиғи  ортаның  концепциясы,  оның  негізгі  белгілері,  Адамның 

толерантгылығын анықтайшы кӛрсеткіштері. ШРШ қалыптары. А.И.Перельман бойынша 

техногендік  ауытқулар.  Биогеохимиялық  эндемдер.  Ластаушылардың  кешенді  әсерінен 

туындайтын аурулар. 

Геожүйелердің  антропоорнылықтығы,  қоршаған  ортаның  экологиялық  сапасын 

бағалау  кӛрсеткіштері  және  әдістері,.  Антропогендік  ландшафтар  -  қазіргі  замандық 

ландшафтардың  бір  бӛлігі  ретінде.  Ландшафтардың  орнылықтық,  оның  қамтамасыз  ету 

механиздері.  Геожүйелердің  антропоорнылықтығының  керсеткіштері.  Геожүйелердің 

орныктылығының  жіктелуі.  Табиғи  ортаның  экологиялық  сапасын  бағалау  әдістері. 

Техногенездің  экологиялық  мәселелері.  Техногенез  терминінің  түсінігі.  Барлық  кӛптүрлі 

антропогендік  әсерлерді  3  үлкен  сыныпқа  жіктеу  -эмиссиялык  әсерлер,  фондық  - 

параметрлік  әсерлер  және  ландшафттық  -деструкциялық.  И.В.Комардың  ресурстық 

оралым (цикл) концепциясы (тұжырымы). 

Табиғи  -  техникалық  геожүйелер  жүйелік  геоэкологиялық  талдауыныңнысаны 

ретінде. Терминдердің анықтамасы: геожүйе, интегралдық геожүйе, табиғи  - техникалық 

геожүйелер.  20  ғасырдың  басынан  бастап  ғылымның  және  техниканьщ  ӛзара 

байланысының  негізгі  этаптары.  ТТГЖ  жобалау  негізгі  принциптері.  Техникалық 

ландшафтардъщ экологиялық жағдайының бағалау әдістері мен критериялары.  

Табиғи ресурстарды қорғау.  ҒТК дәуіріндегі  табиғат қорғау мәселелері.  Алғашқы 

қоғамның  болу  кезендерінен  бастап  табиғи  ортаға  антропогендік  әсерін  талдау. 

Планетаның  ӛзгеру  негізгі  факторы  антропогендік  әсер.  Экологиялык  тепе-тендікте 

болуының  мәселесі.  «Рим  клубының»  іс-әрекеті.  Атмосфераның  қорғауы,  атмосфералық 

ауа  терминың  анықтамасы.  Атмосфераның  ластануының  кӛздері.  Ӛздік  тазалау 

атмосфераның  касиетті.  Атмосфералық  ауаның  ластаныдан  қорғау  шаралар.  Гигиеналық 

нормативтер – ШРЕК, ШРТ, ШРЭН. Нормативтерді сақтау бақылау әдістері. 

Топырақ  және  жер  ресурстарды  қорғау.  Планетаның  жер  фондының  жағдайын 

талдау.  Жер  ресурстарды  негізгі  пайдалану  формалары.  Қазакстан  республиканың  жер 

фондының  құрылысы.  Топырақ  эрозиясы  және  онымен  күресу.  Пестициттердің 

альтернативасы биоәдістер, оларды пайдалану. Жерлерді қорғау, жер кадастыры. 

Жер  қойнау  ресурстарын  қорғау.  «Жер  қойнау  терминің  анықтамасы.  Табиғи 

ресурстардьщ  жіктелуі.  Жанғырмалы  және  жанғырмалысыз  ресурстар.  Қазақстаның 

жанармай-  энергетикалық  ресурстары.  Жер  қонауының  байлықтарын  қорғау  және  тиімді 

пайдалану принциптері. 

Су  ресурстары  және  оларды  тиіді  пайдалану.  «Гидросфера  терминың  анықтамасы. 

Жер  үсті  және  жер  асты  сулар.  Су  пайдалану.  Су  қоймалардың  ластаушы  түрлері  мен 

кӛздері. Су қоймалардың ӛздік тазалану касиеті. Су қорғау шаралар. Ӛсімдік және жануар 

әлемін қорғау. Планетаның биологиялық ресурстары. Адамзатқа және тірі организмдерге 

ӛсімдік  ресурстарының  маңызы.  ӛсімдіктердің  биоӛнімділігін  жоғарлату  үшін 

биотехнологиялық зерттеулерді пайдалану. Орманьщ маңызы, олардың жіктеліу. Жануар 

әлемінің ресурстары. Биоресурстарды қорғау шаралар. 

Табиғи  ортаның  негізгі  үрдісі  (процестері)  және  табиғи  кешендерге 

жүктеу/скачать 425,44 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: