Шешендік сөздер және оны зерттеу

Фольклор қай халықтың болсын ежелгі рухани мұраларының бірінен саналады. Онда халықтың ақыл-ойы, арман-тілегі, тұрмыс-салты, шаруашылық кәсібі бейнеленеді. Сондықтан да белгілі бір халықтың ауыз әдебиеті сол халықтың ежелгі мәдениетінен, тарихынан мағлұмат береді, өмірге, дүниеге көзқарасын танытады.

Қазақтың ауыз әдебиетінің бір саласы – шешендік сөздер. Шешендік сөздер, ақындық айтыс секілді, қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін көрсететін негізгі жанрлардың бірі.

Жазушы шеберлігін, жалпы тіл мәдениетін көтеруде мақал-мәтелдермен бірге шешендік сөздерді мұқиятттап жинап, зерттеп сұрыптап жариялаудың әдеби мәні зор. Өйткені сөз өнерінің әлі жеткілікті зерттелмеген саласы – шешендік, тапқырлық, нақыл сөздерде, мақал-мәтелдер сияқты, ойды кеңейтіп, тілді байытатын мазмұнды да көркем сөз үлгілері мол.

Әдетте, шешендік өнер айтыс-дауда туып, дамиды. Дүние жүзіне есімдері әйгілі шешендердің көбінесе мемлекет қайраткерлерінен, заң қызметкерлерінен, парламент мүшелерінен шығатыны ешкімге құпия сыр емес. Мәселен, ежелгі Афин (грек) шешені Демосфен мен Рим шешені Цицерондар әуелі адвокат, кейін парламент басшылары болған. Ал ХІХ-ХХ ғасырларда өмір сүрген орыс шешендері П.А.Александров, Ф.Н.Плевако, А.Ф.Кони тағы басқалар адвокаттар еді. Сол сияқты атақты қазақ шешендері Төле, Қазыбек, Әйтекелердің би болғаны мәлім.

Қазақтың шешендері мен шешендік өнеріне қазақ ауыз әдебиетін алғаш зерттеуші ғалымдар да назар аударған. «Билер сотының ертеден келе жатқан халықтық түрі» туралы айта келіп, Ш.Уәлиханов былай дейді: «Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған үкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес, тек сот ғұрыптарына әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие болған».

Шоқанның бұл пікірге қарағанда, қазақ қауымында би атағын алу үшін екі шарт: бірінші – әдет-ғұрып заңын жетік білу, екінші – шешендік қабілеті болу керек. Дәл осыған ұқсас пікірді Абай да айтады.

Ежелгі Грек тарихында шешендік өнердің өркендеуіне атақты Солон заңы себеп болған. Солон заңы бойынша Афиннің әрбір азаматы өз мүддесін өзі қорғауға тиіс болған.

Қазақтың шешендік сөздерін жинап, халық шешендігін алғаш бағалаған адамдардың бірі – белгілі ғалым В.В.Радлов. Ол қазақ ауыз әдебиетінің нұсқаларынан өзі құрастырған жинаққа бірнеше шешендік нақыл сөздерді енгізіп, кітаптың кіріспесінде былай дейді: «Қазақ тілі – исламның бүлдіргіштік әсеріне ұшырамай, түпкі таза түрін – түркі сипатын сақтап қалған тіл».

Қазақтың шешендік-тапқырлық, нақыл сөздерін алғаш жинап, жариялаушы ғалымдардың бірі – Ыбырай Алтынсарин. Ол өзінің «Қазақ хрестоматиясына», «Ізбасты», «Байұлы», «Жәнібек батыр», «Жиренше шешен» дейтін тапқырлық-шешендік сөздерін енгізіп, оларды оқуға ұсынды.

Осы сияқты қазақтың шешендік-тапқырлық сөздерінің алғашқы қағазға түскен нұсқаларын А.Васильевтің, А.Диваевтың, М.Көпеевтің т.б. қолжазбаларынан, кейбір мерзімді баспасөздердің беттерінен кездестіруге болады. Алайда революцияға дейін шешендік сөздер арнайы жиналған да, зерттелген де емес.

Шешендік сөздерді ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде бөле зерттеуді М.Әуезовтің жиырмасыншы жылдардағы еңбектерінен кездестіреміз.

Шешендік сөздердің қайсысы қай уақытта шығып, қалай қалыптасқанын кесіп-пішіп айту қиын. Біз білетін қазақ шешендерінің атасы Жиренше шешен және ел аузында сақталған шешендік сөздердің ең көнесі де Жиренше атымен байланысты сөздер.

Майқы би (ХІІ – ХІІІ), Жиренше шешен, Асан қайғы (ХІҮ-ХҮ) атынан сақталған өсиет, насихат, нақыл сөздерде жоқшылықтың, шапқыншылықтың ауыр азабын шеккен қазақ халқының бейбіт өмір, жайлы қоныс туралы арманы мен қиянатшыл хандарға, қайырымсыз шапқыншыларға қарсы наразылығы, күресі бейнеленген. Қазақта шешендік өнердің бір дамыған дәуірі – ХҮІІ –ХҮІІІ ғасырлар. Бұл дәуір қазақ халқының Қоқан, Жоңғар, Қалмақ басқыншыларына қарсы өз тәуелсіздігін қорғау жолындағы ауыр күрес жылдарымен тұстас келеді. Осы кезде аттары шыққан қазақтың белгілі шешен билері мен батырлары Төле, Қазыбек, Әйтеке, Сырым, Жәнібек атымен байланысты шешендік сөздер дұшпанның әрекетін, хандардың әділетсіздігін әшекерелеуге, елді бірлікке, күреске жұмылдыруға бағытталған.

Жаңа, жазба әдебиетімізді бастаушы Абай өлеңдерінің, шешендік сөздерінің өнеге-үлгісі аз емес. Абайдың философиялық толғауы «Сегіз аяқ» мазмұны да, құрылысы да дәстүрлі шешендік үлгісінде жазылған.

С.Сейфуллин «Қазақ әдебиеті» кітабында «Билердің сөзі» деген тарау енгізіп, шешендік сөздерді дербес жанр деп қарайды.

Қазақ шешендік сөздерін арнайы зерттеген бір еңбек Әмина Мәметованың «Қазақ билерінің шешендік сөздері және оның әдебиеттегі тарихи орны» (1945) дейтін кандидаттық диссертациясы еді.

Кеңес дәуірінде шешендік сөздерді сөз зергерлері журналистердің, ақын-жазушылардың шығармаларынан оқимыз.

Қазақ халқының ұлттық шешендік өнер тарихы

Сандаған ғасырлар мен замандарды шолар болсақ, сонау Шыңғыс хан тұсында жасаған Майқы би Төбейұлынан (1105-1225 жылдар шамасы) бастап, ойымызға Аяз би Жаманұлы (ХІ – ХІ ғ.ғ.), Мөңке би (1207-1259), Едіге би (1354-1419), Бәйдібек би (1356-1419 жылдар), Әз Жәнібек (1406-1473), Жиренше шешен, Шоған би (1584 – 1642), Әнет би (1626-1723), Қадірғали би(1530-1605), Досай, Ескелді, Балпық, Есей, Бекболат, Тайжан, Тоқсан, Жанкісі, Ақтайлақ, Бөлтірік, Сары, Сырлыбек, Қарауыл Қанай би, Мәтжан, Қазанғап, Шоң, Шорман, Байдалы, Қараменде, Зілқара, Алшынбай, Жанқұтты, Байкөкше, Бала би, Ноғайбай, Бөгенбай батырдың ұрпақтары Саққұлақ пен Бапан сияқты «талғанда тіреу, сасқанда сүйеу» болған шешен-билер есімдері оралады.

Тәуке хан. Ұлттық мәдениет тарихындағы кесек тұлғаның бірі – Есім ханның немересі, Салқам Жәңгірдің баласы Тәуке хан 1680-1718 жылдарда хандық тізгінін мығым, бекем ұстаған. Халқының ынтымақшыл, ұйымшыл болуына ұшан-теңіз қажыр-қайрат жұмсаған.

Тәуке хан тұсында (1680-1718) атақты «Жеті Жарғы» дүниеге келген. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, Тәуке хан қырық атадан үздік шыққан 40 биді таңдап, солармен ақылдасып, қорытындысында «Жеті Жарғыны» жүйелеген. Тәуке ханның ұйымдастыруымен толықтырылған, жинақталған, жүйеленген «Жеті Жарғы» Ресей тарихында «Тәуке хан заңдары» деп айтылады. Сондай-ақ ол халық мұрасының жанашыр жинаушысы, қазақтың ру-тайпаларының таңбаларын, ұрандарын бір ізге түсіруші де. Тәуке ханның «Жеті Жарғысын» Қасым хан (1511-1523) мен Есім ханның (1598-1645) ережелері, билік-кесімдері негізінде жасалған. Әлмисақтан бері, «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» деген мінсіз, кіршіксіз қанатты сөздер баршамызға аян.

Қасым ханның ережелерінде мынадай түйінді әдет-ғұрыптық қағидалар қамтылған:

1. Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауы).

2. Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына жаза).

3. Әскери заң (аламан міндеті, қосын жасау, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат).

4. Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда сыпайылық, әдептілік).

5. Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер).

Ал Тәуке хан бұларға 6. Жесір дауы және 7. Құн дауын қосқан.

Жиренше шешен. Ұлттың зердесінде сақталған, жадында жатталған жезтаңдай шешендігімен аты шыққан, үздік жаралған мінсіз жарқын бейненің бірі – азуы алты қарыс Жиренше шешен. Аңыздарды сөйлетсек, атақты Қасым ханның әкесі Әз Жәнібек ханмен (1406-1473) замандас. Сол ханның білгір ақылшысы, кемеңгер кеңесшісі, ғұлама сыншысы Жиренше шешен – «қазақ ауыз әдебиетіндегі кейіпкер, ақыл-парасаттың, тапқырлықтың символы. Қазақтан өзге түркі, моңғол және үнді-еуропа халықтарының фольклорында Жиренше шешен туралы шығармалар кездеседі. Қазақ фольклорында Жиренше шешен жайлы ертегі, аңыз, әңгіме бір топ.

Асан қайғы Сәбитұлы көшпелі халықтардан шыққан, болашақты болжаған көріпкел, көреген би, жырау біткеннің атасы, тереңнен толғайтын ойшыл сөз зергері. Ұлы оқымысты Шоқан Уәлихановтың пікіріне сүйенсек, ол «көшпелі қазақ, ноғай ұлысының философы».

Асан қайғы әуелінде Алтын Орданың астанасы Сарай қаласында, сонан соң Қазан шаһарында Ұлұғ Мұхамедханның (Ормамбет хан) бас биі болған. Алтын Орда ұлысы ыдыраған соң, Қазақ хандығын құрған Әз Жәнібек ханның (1456-1473) ақылгөй кеңесшісі болады. Асан қайғының толғауларында қазақ жерінің кербез сұлу табиғаты («Қырында киік жайлаған, Суында балық ойнаған»), мекенінен жөңкіліп көшкен ел («Ойыл көздің жасы еді, Ойылда кеңес қылмадың, Ойылдан елді көшірдің»), қилы-қилы заманның көріксіз суреттері («Шабылып жатқан халқың бар, Аймағын көздеп көрмейсің»), жарқын келешекті көкірегі қарс айрылып армандауы, көксеуі, «Жерұйықты», «жұпар қорығын сарсылып іздеуі, әлеуметтік қайшылықтардан ада ғажайып тұрмысты аңсауы («Желмая мініп жер шалсам, Тапқан жерге ел көшір»), тарихи оқиғалардың көріністері елестеп өтеді.

Төле би. Атақты шешен-ділмардың өмірбаяндық деректерін сөйлететін босақ, Төле Әлібек ұлы (1663-1756) қазіргі Жамбыл обылысы, Шу ауданының Жайсаң жайлауында дүние табалдырығын аттаған. Төле араб, парсы тілдерін жақсы білген. Өз елінің, өзгехалықтардың, әсіресе, Шғыстың аңыз-әңгімелерін, қиса-дастандарын еркін меңгерген. Ән-күй, ақындық өнердіқұрметтеген. 15 жасынан бастап ел билеу ісіне ынтасы ауған. Ардақты істерімен, асыл қассиеттерімен, «даналық шешімдерімен» қазақ елін көркейтуге бар қажыр қайратынжұмсаған ғұлама.

Қазақ елінің еркіндігі мен егемендігін ерекше көксеген абыз көршілес халықтармен, атап айтқанда Бұхар, Қоқан, Жоңғар, Ресей елдерімен ынтымақта, бірлікте болуды көздеген. Әдет-ғұрып ережелерін көкірегінде керемет тоқыған Төле би ел ішіндегі қисынсыз істерге тиісті жазасын да әділдікпен қолданып отырған. Бұ да ақылдың, ойдың, танымның тереңдігі болса керек.

Қаздауысты Қазыбек би. Ұлттық сана мен тілінің, рухы мен арман-мұратының ұшан-теңіз ұлылық қасиеттерін ересен қуат-құдіретімен көрсете білген, тәуелсіздік жолында қабырғасы қайысып еңбек еткен көрнекті мәмлегер, арыстан жүректі ер, мемлекет қайраткері –Қаздауысты Қазыбек би.

Тарихта жазба деректерді сөйлетсек, кемеңгер би 1667 жылы Сыр бойында дүниеге келген, 97 жасында яғни 1764 жылы көз жұмған. Қаздауысты Қазыбектің тегіне, затына, сүйегіне зер салсақ, Орта жүздің Арғын тайпасының Қаракесек (Болатқожа) руынан шыққан. Қазыбек биден Бекболат би, бұдан Тіленші би баласы Алшынбай би (Құнанбай қажының құдасы, Абайдың қайын атасы). Алшынбайдан Бәпи тарайды. Атақты әнші-композитор Мәди Бәпидің ұрпағы.

Қаздауысты Қазыбек би аумалы-төкпелі, күрделі, қилы заманда ғұмыр кешті. Кең байтақ қазақ жеріне бір бүйірден Жоңғар хандығы, екінші бүйірден Ресей империясы, үшінші жақтан Бұхар мен Хиуа хандықтары әбден мазасын алып, әзәзілдік көрсетіп отырды. Жан-жағынан анталаған алпауыттарға қарсы Тәуке хан икемді саясат жүргізді.Сонымен бірге қазақ қоғамындағы жат құбылыстарды, адам бойындағы келеңсіз міндерді құртып-жоюмен шұғылданды.

Қаздауысты Қазыбек би Жоңғария хандығында елшілік, мәмлегерлік жолмен үш рет барған. Асылы, ойлау қабілетінің аса жоғарлығы, жаратылыс дарытқан судай төгілген қасиетті тілінің оралымдылығы, сөйлеу мәдениетінің кемелділігі арқылы дұшпанын бордай егілткен. Ұлтымыздың ұлылық сипат белгілерін, мемлекеттік мән-мағынасы өзгеше келелі, кесек істерін отты, сыршыл сезіммен, өрісі кең өнегелі лебіз-ғибытратымен, біресе құйылта құйқылжытқан, тамылжыта толқытқан, өрелете қаңқылдатқан дауысымен, ойын өлеңмен өрнектеп аңырақан зу шешеннің мірдің оғындай екпінді сөздерімен ешкімнің тіл-ауызын аштырмапты.

Сайып келгенде, осынау жүйріктіктен туған жүйелі сөз, шешендік толғаныс-ойшылдықтан, дүниетаным тереңдігінен, даналықтан, әрі шапшаң, әрі аса тегеурінді ойлау мүмкіндігінен туғандығын байқауға болады.

Қаздауысты Қазыбектің әділдікке, дұрыстыққа, туралыққа суарылған келісті келісім-биліктері, сұлулық пен мөлдірлікке ие, алғыр-тапқыр лебіздері өлшеусіз тереңдігімен, өнегелі пайым-парасатымен, даналық қорытындыларымен ерекшеленеді.

Әйтеке би. Әдебиет, өнер тарихында рухани таза болмысымен, турашылдығымен, даналығымен, күйлі-қуатты әрі сымбатты сөздерімен аты аңызға айналған ақыл-ой алыптарының бірі – Алшын Әйтеке би. Ол ұлтының біртұтастығын сақтаған, мемлекеттің ігретасын көркейте қалаған, елінің есендігі мен еңсесі биік болуы үшін қайраткерлік, санаткерлік, мәмлегерлік, батырлық, шешендік өнерінің күш-қуатын мейлінше сарқа пайдаланған текті өнерінің күш-қуатын мейлінше сарқа пайдаланған текті тұлға.

Әйтеке би Нұрата тауының Бұқарға қарай созылған Қызбибі тауының сілемінде 1644 жылы өмірге келген (қазіргі Өзбекстан Республикасы Науайы облысы). Ол он екі жасына дейін ұлы әкесі Ақшаханның тәрбиесінде болып, ел басқару мен әскери өнерді меңгерген. Бұқар мен Самарқан медреселерінде араб-парсы тілдерін үйренген.

Ашу бар жерде ақыл тұрмайды

Ашу деген – ағын су,

Алдын ашсаң, арқырар,

Ақыл деген – дария,

Алдын тоссаң тоқырар,

Кісіге бірге туыспау керек.

Сөз қуған пәлеге жолығады,

Жол қуған олжаға жолығады.

Өрелі өркениетті біртұтас мемлекет болу үшін ынтымақ, бірлік ауадай қажет. Ел ішінде ауыз бірлік болса, берекелі, мағыналы істер мол болады. Адамның жүйкесі тозбайды, жұмысқа қабілеті ерекше артады, өмірін көркейтеді, елін есейтеді.

Сырымның шешендік өнері. Ұлтымыздың тарихында асқан батырлық-ерлік істерімен, асқақ сипатты, тапқырлық даналық, шешендік сөздерімен, әділетті билік-кесімдерімен жарқын із қалдырған заңғар тұлғаның бірі – Сырым Датұлы.

Сырым Датұлының заманында қазақ елінің шұрайлы, нулы, сулы жерінен, құтты-жайлы қоныс-мекеінен айрылып, зар жылаған шағы еді. Патша үкіметі жазалаушы отрядтарын-яғни казак орыстарды қазақ ауылдарына жұмсап, құт-берексін кетірді. Сонда Сырым батыр адамның сүйегі сырқырарлық сөз айтып, елі мен жерін қорғауға жұртын шақырды. Сырым Датұлы 1783-1797 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілістің ту ұстаушысы болады.

Шешеннің пайым-парасаты, зерде-зейіні, адамгершілік қасиеттері, жоғары ойлау мәдениеті сөйлеген сөзінен байқалады. Нақтылап айтқанда, ойын дұрыс, мінсіз жеткізу мен ойлаған пікір-лебізінің дұрыстығына деген сенімі. Бірде хан:

Дау мұраты не?

Сауда мұраты не?

Жол мұраты не?

Қыз мұраты не? – депті. Сол мезетте Сырым:

Дау мұраты – біту,

Сауда мұраты – ұту,

Жол мұраты – жету,

Қыз мұраты – кету, - дейді.

Осынау Сырым сөздері жоғары танымдық қабілеттен, этикалық-тәжірибелік даналықтан, көрегендік интуициядан туған. Сырым би өнернамасында жүзіктің көзінен өткендей оймақтай оралымдар – ақыл мен сұлулықтың тұтаса қауышқан құймасындай жұмыр бітімді нақыл-ғибратқа бергісіз түйінді тұжырымға ие сөздер бар. Мысалы:

1. Табалдырықтан биік тау жоқ,

Жаман ағайыннан мықты жау жоқ.

2. Үгітті – ұққанға, ақылды – жұққанға.

3. Ата тұрып ұл сөйлесе – ер жеткені болар,

Ана тұрып қыз сөйлесе – бой жеткені болар,

Ата балаға кесір болса – кері кеткені болар.

Ақтайлақ би. Атақты би Ақтайлақ Байғара ұлы 1720-1816 жылдарда өмір сүрген. Ата-бабасы азуы алты қарыс, қара сөзді орып айтқан, тілге даңғыл дүлдүлдер болыпты. Ақтайлақ ХҮІІ ғасырдың аяғында Ташкентте бек болған «нар дауысты Нарынбайдың» шөбересі, даусы аққудай саңқылдаған «қу дауысты Құттыбайдың» немересі.

Ақтайлақ би ел арасындағы дау-шарларды әділ билігімен, парасатты ақылымен,тапқыр, ойдағыдай кесімді пайымдауларымен мүлтіксіз тындырған. әрине, өзінің жаратылысы, кісілік болмысы, кіршіксіз таза пейіл дүниетанымы, көзқарасы, әдептілігі аса жоғары болғандығын мына бір қасиетке толы мөлдір тізбектерден тануға болады: «Асқа арыңды сатпа, ілінбе жаманатқа», «Еріншек болма, елгезек бол, еңбексіз бос жатпа», «Жақсысын ешкім бермейді, өз қолыңда барыңды мақта», «Алтының болса әсерленбе, арыңды сақта, арамдықтан аулақ бол, адалдықты жақта», «Береке-бірлік іздесең, ең әуелі үй-ішіңмен бол ынтымақта», «Қайырымды бол қарындасқа, өзі тимегенге ұрынба босқа», «Мұзға бұзаулап, жеріме тасқа», т.с.с.

Ғасырда жуық ғұмырында небір қиян-кескі дау-шарларда ақ алмастай жарқылдап, ақ сұңқардай саңқылдап билік айтқан Айтайлақ би мұрасының тарихи-әдеби мәні мейлінше зор.

Бөлтірік шешен сөздері. Қазақ халқының тухани-мәдени тарихындағы атышулы «құс көмей» шешен, «жолбарыс терісін жамылған» айтула батыр, атақты билердің бірегейі – Бөлтірік Әлменұлы (1771-1853).

«Бөлтірік – Ысты елінен шыққан ақын, шешен әрі батыр. Өз қатарында ешкімнен жеңілмеген. Терең ойлы, тапқыр тілді, дауысы күндей күркіреген Бөлтірік шешенмен талай тарландар иық теңестіре алмаған, адуынды да алғыр шешенннің қасында олар жіп есе алмаған, жалындаған жүйрік оза шауып отырған.

Әділдіктің, дұрыстықтың, туралықтың жолында алмас қылыштай тілін аямай жұмсаған. Ойын бүкпесіз айқын жеткізген, сүйектен өткізген.

Бөлтіріктің шешендік өнері этикалық-тәжірибелік даналыққа негізделген. өз ұлтының қасиетті ұғым-түсініктеріне (жер, ел, ер, т.с.с.) сұлу сипаттама береді. Мысалы:

Жер деген – байлық,

Ел деген – халық.

Жер сәні – мыңғырған мал, ағылған аң.

Аққан су, жайқалған ну.

Ел сәні – атаға қарап өскен ұл.

Анаға қарап өскен қыз.

Жерді су көтереді.

Елді ер көтереді.

Жердің құты күйінде болады.

Ердің құты үйінде болады.

Елдің құты биінде болады.

Жас ұрпақты ата-анасын, отбасын, ортасын, Отанын қастерлеуге, көздің қарашығындай сақауға һәм қорғауға үндейді. Азаматтық парызы мен қарызы екенін шегелеп айтады.