Жақын адамдардың қарым қатынасы мен жылы сөздеріне мұхтаждық

• 
  Өзінің келбетіне деген артқан ынта;
  
• 
  Бос жүру мен тәуелсіз болуға талпыныс;
  
• 
  Құрдастарымен топтасу;
  
• 
  Жалғыздыққа мұхтаждық [39, б. 58].;
  
• 
  Жеке кеңістіктің болуына мұхтаждық және оған қызғанышпен қарауы.
  

Жасөспірімнің жетістіктеріне көптеген факторлар әсер етеді: психологиялық жағынан (бағдар, темперамент, қабілет, мінез), әлеуметтік (әлеуметтік және тұлға аралық қатынастардан, белгілі бір топқа жататын адамдарға, ұлтқа және т.б.), биологиялық (жоғары жүйке қызметінің түрлері, инстинкттер, физикалық күш, өсу т.б.).

Заманауи жасөспірім - бұл әрі қарай дамытуға барлық мүмкіндігі бар жас адам. Көптеген авторлар жасөспірімдердің әртүрлі түрлерін ерекшелейді. Психологтар мен педагогтар мұны жасөспірімдердің жеке-психологиялық ерекшеліктерімен түсіндіреді. Күйзеліске төзімділікті және жасөспірім темпераментінің түрлерін қарастырайық.

Қазіргі ғылымда күйзеліске төзімділікті сипаттау үшін зерттеушілер түрлі дефиницияларды пайдаланады. С.В. Субботиннің ойынша, күйзеліске төзімділігі - бұл тұлғаның әртүрлі белгілерінің өзара байланысынан тұратын, субъектінің өмірдің түрлі-түсті жағдайларымен оңтайлы өзара әрекеттесуіне әкелетін күрделі жеке психологиялық ерекшелігі. В. А. Бодров күйзелістің негізгі теорияларын бөледі: генетикалық-шартты, психодинамикалық, пәнаралық, жүйелік, интегративті, когнитивті күйзелістік тәсілдер, сондай-ақ іс-әрекет, тұлғалық, динамикалық, субъективті - күйзеліс табиғатын, күйзелістік жағдайларды жеңу механизмдерін зерттеу үшін іс-әрекет тәсілдері. Көп жағдайда күйзеліске төзімділік темперамент арқылы анықталады [40, б. 1].

Темперамент жасөспірімнің өмірінде маңызды рөл атқарады, өйткені темпераментінің әртүрлі типтері бар жасөспірімдер оқу орындарында әртүрлі бейімделеді, үй тапсырмаларын дайындайды, кейбіреулері күйзеліске төзімді, ал басқалары күйзеліске бейім және т.б. Гиппократ темперамент - адамның анатомо-физиологиялық және жеке-психологиялық ерекшеліктері деп есептеді. Зерттеушілердің темперамент мәселесіне деген қызығушылығы, оның физиологиялық негіздері әртүрлі теориялық концепциялардың дамуына ықпал етті: гуморалдық, энергетикалық, конституциялық, факторлық (психологиялық), психофизиологиялық. Темпераменттің холерик, меланхолик, флегматик және сангвиник типтерін дәстүрлі түрде ерекшелейді. Холерик адамдар күйзеліске салыстырмалы түрде жоғары сезімталдыққа ие, флегматик өкілдері жүйке жүйесінің күшті, теңдестірілген инертті түріне ие, сангвиник типі - бұл темпераменттің ең күйзеліске төзімді түрі, өйткені ол жүйке жүйесінің күшті, теңгерімді, мобильді түріне ие, эмоционалды «нәзік» меланхоликтердің күйзеліске тұрақтылығы төмен.

Әр түрлі темпераменті бар адамдар арасындағы айырмашылық неде? Холерик әсіресе ашуланшақтық пен қаһарланудың жағымсыз эмоцияларының көрінісіне бейім; сангвиник оң эмоцияларға бейім; флегматик, әдетте, зорлық-зомбылық эмоционалды реакцияға бейім емес, дегенмен ол сангвиник адам сияқты позитивті эмоцияларға ұмтылады, ал меланхолик қорқыныш пен үрейдің жағымсыз эмоцияларына тез бой алдырады [41; б. 18].

Жалпы тұрмыстық анықтамалар темпераменттің аталған түрлерін айқын сипаттайды: холериктер эмоциялық жарғыш, сангвиниктер эмоционалдық өміршеңдігімен ерекшеленеді, флегматиктер - эмоциялық сезімді емес, ал меланхоликтер эмоциялық сезімтал және осал деп санайды.

Холерик және сангвиник адамдар шығармашылық, флегматик және меланхолик үшін орын бар міндеттерді - қатаң реттелуді қажет ететін міндеттерді жақсы шешеді.

Тұтастай алғанда, жоғары жүйке қызметінің күшті түрі бар адамдар күйзелістік жағдайдың әсеріне оңай төзеді, көбінесе олар жеңудің, жеңудің белсенді әдістерін қолданады, ал әлсіз жүйке жүйесі бар адамдар күйзелісті болдырмауға, күйзелістен аулақ болуға, жауапкершілікті басқа адамдарға немесе сыртқы адамдарға жүктеуге бейім. Күйзеліске эмоциялық реакция холерик темпераменті бар адамдарға тән, әсіресе қойылған мақсатқа жету жолында кенеттен кедергінің туындауына жіті әсер етеді. Дегенмен, олар шұғыл күтпеген міндеттерді жақсы орындайды, өйткені күшті эмоциялардың болуы оларды белсенді қызметке итермелейді. Сангвиниктерде эмоционалдық фон сәл тыныш: олардың эмоциялары тез пайда болады, орташа күш пен ұзақтығы аз. Белсенді әрекетті қажет ететін және күшті эмоциялар тудыратын оқиғаларға қарағанда күйзелістің екі типі де монотонды, қызықсыз болуы мүмкін. Флегматик баяу сезімге ие. Ол тіпті эмоциялармен баяулайды. Ол сабырлылықты сақтау үшін өзіне күш салудың қажеті жоқ, сондықтан оған асығыс шешімге қарсы тұру оңай. Күйзеліс жағдайында флегматик жұмыс істеген, стереотипті іс-әрекеттерді жақсы орындайды, сонымен қатар тез өзгеретін жағдайда одан тиімді шешімдерді күтуге болмайды. Ең қиын күйзеліс меланхоликтер әкеледі. Олар әуел бастан қорқыныш пен үрейленуге бейім, олардың сезімдері ұзаққа созылатын сипатқа ие, қайғы-қасірет төзімсіз және кез келген жұбанудан жоғары болып көрінеді [42, б. 45]. Күйзелістік жағдайда әрекет ету қажет болған жағдайда меланхоликтер энергия мен табандылықтың жоқтығын көрсетеді, бірақ олардың артықшылығы жоғары өзін-өзі бақылау болуы мүмкін.

Айта кетерлігі, аталған темперамент типологиясы жеңілдетілген схема болып табылады, әрбір нақты адамның темпераментінің мүмкін болатын ерекшеліктері толық емес.

Бақылау локусы адамның қоршаған ортаны қаншалықты тиімді бақылай алатынын және оның өзгеруіне әсер ететінін анықтайды. Бұл мәселе бойынша адамдардың позициялары екі шеткі нүкте арасында орналасады: сыртқы (экстерналдық) және ішкі (интерналдық) бақылау локусы. Экстерналдар болып жатқан оқиғалардың көпшілігін адамға бағынбайтын сыртқы күштердің кездейсоқ немесе іс-әрекетінің нәтижесі ретінде қабылдайды. Интернал, керісінше, кейбір оқиғалар адам ықпалынан тыс екен деп санайды. Тіпті апатты оқиғалар, олардың көзқарасы, адамның жақсы ойластырылған іс-қимылдарымен алдын алуы мүмкін.

Психологиялық төзімділікке мамандар бірқатар факторларды жатқызады, олардың ішінде бұрын белгіленген бақылау локусы мен өзін-өзі бағалау, сондай-ақ сындылық деңгейі, оптимизм, ішкі қақтығыстардың болуы, күйзелістік жағдайдың жеке басының мағынасын беруге әсер ететін сенімдер мен моральдық құндылықтар.

Әрбір адам өзінің күйзелістік жағдайды жеңе алатын жеке қабілетіне ие. Әркімнің күйзелістің «шекті деңгейі» бар. Сын маңыздылығы адам үшін қауіпсіздік, тұрақтылық және оқиғалардың болжалдылығы үшін маңыздылық дәрежесін көрсетеді. Адам үшін қауіпсіздік, тұрақтылық және болжамдылық сезімі неғұрлым маңызды болса, соғұрлым ол күйзеліске ұшырайды. Сондай-ақ, адамдар оптимистік, көңілді және психологиялық жағынан икемді екендігі атап өтілді. Адамның болып жатқан күйзеліске толы оқиғаның мәнін жеке түсінуі өте маңызды. Әйгілі психиатр В. Франкл өз еңбектерінде (атап айтқанда, «Мағынаны іздейтін адам» кітабында) егер адам өз көзқарасын түсінсе, кез-келген нәрсеге шыдай алатындығын сенімді түрде көрсетті [43, б. 96]..

Өзін-өзі бағалау - бұл адамның мүмкіндіктерін бағалау. Егер адамдар өздерін бағаласа және сәйкесінше олардың қабілеттері өте жоғары болса, онда олар күйзелістік жағдайларды қиын деп қабылдайтын шығар, сондықтан эмоционалды әрекет тұрғысынан қиын емес. Осылайша, күйзеліс жағдайында өзін-өзі бағалауы жоғары адамдар өзін-өзі бағалауы төмен адамдарға қарағанда жақсы жеңе алады, бұл оларға мүмкіндіктері туралы қосымша ақпарат береді және өз кезегінде олардың өзін-өзі бағалауын одан әрі нығайтуға көмектеседі.

Қиын жағдайларға тап болған адам күн сайын өзінің физикалық және әлеуметтік ортасына бейімделеді. Психологиялық күйзеліс дегеніміз - адамның әртүрлі экстремалды әсерлерге жауап ретінде туындайтын эмоционалды жағдайлары мен әрекеттерін кең сипаттау үшін қолданылатын ұғым [44; б. 12].

Психологиялық күйзелістің дамуына көптеген факторлар әсер етеді, олардың арасында күйзелісті оқиғаның сипаттамасын, оқиғаны адамның түсіндіруі, адамның өткен тәжірибесінің әсері, жағдайды түсіну, адамның жеке және жеке ерекшеліктері туралы айтуға болады. Өз кезегінде күйзеліс адамның психикалық процестеріне, атап айтқанда жоғары психикалық қызметтерге әсер етеді.

Адам күйзеліске физиологиялық, эмоционалды және мінез-құлық деңгейінде жауап береді.

«Кіп-кішкентай болып, нені уайымдайды дейсің?» − деп балалардың көңілсіз жүргеніне көп көңіл бөле бермейміз. Ал оның соңы үлкен қиындықтар тудыруы мүмкін. Жасөспірімдер немесе жеткіншектер көп жағдайды терең түсіне алмай, күйзеліске ұшырайды. Олардың бойында ұялшақтық пен агрессиялы мінез-құлық, жастық максимализм, шектен тыс мазасыздану, шамасы келмесе де «өзім білеміндікке» ұмтылу сияқты әрекеттер тән болады.

Жалпы, жасөспірімнің күйзеліске душар болып жүргенін төмендегідей әрекеттерінен анық аңғаруға болады:

1. Баланың мінез-құлқы өзгереді, тұйық бола бастайды, әңгімеден қашады, өте енжар, селқостық байқалады.

2. Мектепке бармаудың барлық амал-шарасын ойлап табады: «басым, ішім ауырып тұр, құсқым келеді» деген секілді сылтауларды көбейеді.

3. Мектепте болған жағдайлардан бас тартады, сабаққа барғысы келмей, әдейі ұйықтап қалады.

4. Әдеттегіден гөрі ақшаны жиі сұрай бастайды, сылтауы көбейеді.

5. Кейбіреулері тіпті тұйықталып кетеді, ешкіммен сөйлеспейді, ал екіншілері өте ашуланшақ бола бастайды.

6. Оқу үлгерімі нашарлайды, зейінсіз болады.

Сонымен бірге егер бала зорлық-зомбылық көрсе, оны келесі жанама белгілерден де байқауға болады:

1. Ұйқысы бұзылады;

2. Ата-анамен, мұғалімдермен, құрбыларымен ерегесу әрекеттері байқалады;

3. Достарын жиі ауыстырады [45, б. 187].