«кітап. УақЫТ. ҚОҒАМ»

 
 
126 
ИСТОРИЯ 
КАЗАХСКОГО НАЦИОНАЛЬНОГО ЧИТАТЕЛЯ 
 
В.О. Скитневский 
Ленинградский университет им. А.С.Пушкина, Россия 
 
Современный казахский национальный читатель сегодня являет 
собой  вполне  сформировавшийся  тип  интеллигентного  читателя, 
свободно  ориентирующегося  в  родной  и  мировой  художественной 
литературе.  Книжность  и  само  чтение  уже  давно  стали  феноменом 
казахской культуры. 
Как  известно,  рождение  книги  всегда  совпадает  с  рождением 
письменности.  История  письменности  в  Казахстане  –  это  совершено 
уже  отдельный  вопрос,  и мы  не будем  здесь  его  касаться,  поскольку 
письменность и словесность –  более широкие проблемы, чем чтение. 
Здесь  нельзя  не  учитывать  и  тот  факт,  что  номадизм,  кочевой  образ 
жизни,  сдерживал  генезис  чтения  не  только  казахов,  но  и  других 
этносов. Как показал опыт исследования данной проблемы, буквально 
озарением и стимулом к изучению истории чтения в Казахстане стал 
выдающийся  в  мировой  литературе  роман-эпопея  Мухтара  Ауэзова 
«Путь Абая».  
Мы  только  сегодня  начинаем  понимать  бесценный  дар 
проницательности  Мухтара  Ауэзова,  сумевшего  в  эволюционном 
формировании  личности  мыслителя  разглядеть  одновременно  и 
генезис  массового  чтения  казахского  этноса,  распознать  его 
этнопсихологические особенности на стыке двух веков. Если придать 
этому  факту  научно-педагогическое  значение,  то  мы  с  уверенностью 
говорить  о  том,  что  писатель  стоял  у  истоков  истории  чтения  в 
Казахстане.  С  точки  зрения  субъектно-деятельностного  подхода 
кданной  проблеме,  и  Абай,  и  сам  Мухтар  Ауэзов  находились  на 
высшем  уровне  активности,  интегральности,  сумевшие  каждый  по-
своему противостоять обстоятельствам. Средствами художественного 
слова  М.Ауэзов  сумел  создать  яркое  представление  процесса 
распространенности  чтения  в  Казахстане,  которое  при  дальнейшем 
изучении  может  трансформироваться  в  научное  понятие  о  чтении,  в 
стройную концептуальную систему. 
Проникая  в  ткань  текста  этого  произведения,  обретаешь 
энциклопедическую  сокровищницу  культуры  этого.  Глубинное, 
проницательное  прочтение  книги  дает  возможность  встретиться  с 
оценками бытования казахского народа на стыке веков, когда чтение 

 
 
127 
уже  начинало  проникать  в  степь  и  заполнять  разум  молодого 
поколения. 
Одним  из  таких  молодых  приверженцев  к  чтению  был  Абай 
Кунанбаев.  Абай-читатель  в  романе  —  реальная  действительность 
бытия, яркий срез педагогического опыта нации. Понятно, что самые 
лучшие  его  читательские  качества  не  могли  формироваться  сами 
собой.  С  одной  стороны  они  были  детерминированы  его 
собственными  усилиями,  а  с  другой  –  средой  его  обитания, 
спецификой  обыденного  сознания,  устоявшимися  стереотипами 
казахской  ментальности.  С  годами  чтение  становилось  его 
инструментально 
обустроенной 
функцией, 
превращаясь 
в 
своеобразный  «верстак»,  на  котором  юный  Абай  оттачивал  своё 
мировоззренческое “Я”.  
Еще  в  семидесятые  годы  у  нас  родилась  идея  контент-анализа 
художественного 
текста 
М.Ауэзова. 
Биографическая 
основа 
текстового материала позволяла нам опираться на некоторые методы, 
родившиеся в психологической науке. Многое мы смогли почерпнуть 
из 
фундаментальных 
работ 
Б.Г.Ананьева. 
«Биографическое 
исследование  личности,  —  писал  он,  —  её  жизненного  пути  и 
творчества  есть  род  исторического  исследования  в  любой  области 
знания —  искусствоведения, истории науки и техники, психологии». 
(Ананьев Б.Г. Онтогенез и жизненный путь человека // Избр. психол. 
труды.: в 2-х т.:Т.1 - М.,1980. -  С. 65-120.) 
Контент-анализ  осуществлялся  в  основном  ради  накопления 
эмпирического  материала  и  формирования  двух  новых  логических 
процессов относительно этнопедагогики чтения. 
1. Осмысление всей совокупности данных о генезисе и развитии 
чтения  в Казахстане,  как в онтогенезе, так и в филогенезе. 
2.  Уплотнение  полученной  информации    и  ранжирование 
смысловых  единиц  в  контексте    этнопедагогического  предметного 
поля. 
Мы  выстроили  систему  задач  контент-анализа  согласно 
логическому 
расположению 
некоторых 
рабочих 
гипотез, 
сформулированных нами в процесс подготовки к нему: 
- 
зафиксировать  возможные  типологические  признаки, 
присущие этому этническому читателю. 
-  установить  факт  возможности  идентификации  читательской 
деятельности  Абая-образа  с  читательской  деятельностью  Абая 
реального; 
- добыть эмпирический материал, способные стать индикатором 
определения феномена этничности чтения; 

 
 
128 
 -  изучить  характер  формирования  читательской  среды  Абая  и 
появления  первых  пользователей  печатной  продукции  в  лице 
зарождающейся казахской интеллигенции; 
- получить представление о читательском мире Абая;  
-    использовать  результаты  контент-анализа  для  обобщения 
понятия «этническая история чтения». 
Именно 
«генетическая 
персоналогия», 
разработанная  
Б.Г.  Ананьевым,  позволила  нам  приоткрыть  завесу  не  только 
онтогенетической  эволюции  чтения,  но  и  факт  читательского 
становления  личности  в  контексте  этнопедагогического  предметного 
поля. Мы убедились, в том, что имеем дело с уникальным явлением, 
когда  чтение  зарождалось  в  этнической  общности  на  фоне 
традиционной  устной  вербальности,  активно  функционировавшего 
во всех сферах бытия. Порой некоторые срезы процесса приобщения к 
печатной  продукции  здесь  носили  уникальный,  буквально 
реликтовый характер. 
Между тем, феномен чтения в романе не зафиксирован прямо и 
тенденциозно,  хотя  на  самом  деле  его  в  романе  –  в  избытке.  По 
частоте  его  упоминания  феномен  чтения  занимает  в  романе    ровно 
третью  часть,  что  по  логике  вещей  не  может  не  выдвигать  данную 
проблему в ряд основных.  
Нашей рабочей гипотезой был тезис: «Без чтения – не было бы и 
мыслителя».  В  то  же  время  мы  учитывали  и  то,  что  линия  реальной 
читательской деятельности Абая была писателем фактически скрыта и 
не  входила  в  самостоятельную  сюжетную  линию  романа.  Эта  линия 
была  подводной  относительно  ведущей  линии  мощного  сюжетного 
течения авторской мысли в романе.  
Категориями  выборки  для  контен-анализа  послужили  в 
основном  наиболее  исчерпывающие  ключевые  понятия:  “книга”, 
“образование”,  “читатель”,  “библиотека”,  “чтение”  и  другие.  
Смысловые единицы фиксировались нами не только в диалогах, а по 
всему  тексту,  в  авторских  отступлениях,  в  лирических  монологах, 
связанных  с  развитием  биографической  линии  романа.  Особых 
формализованных границ мы не придерживались и использовали всё 
текстовое  поле  романа.  Смысловые  единицы  были  приведены  в 
систему,  исходя  из  функций  отдельных  понятий  читательской 
деятельности.  Мы  добились  определённого  единства  назначения 
основных категорий, их соответствия ключевым понятиям чтения. 
Если учесть, что Мухтар Ауэзов собирал информацию о чтении 
Абая  фактически  из  первых  рук,  к  тому  же  сам  тоже  являлся  
причастным  к  процессу  зарождения  чтения  в  казахском  обществе  – 

 
 
129 
сомневаться  не  приходилось.  Текст  романа  –  уникальный 
эмпирический  источник  вполне  самостоятельного  психолого-
социологического исследования. Таким образом, мыслитель и поэт не 
мог формироваться без книги и чтения. И это надо было доказать. 
Нами  была  использована  совершенно  не  сложная  система 
квантификации  полученных  данных  и  приведения  их  в 
количественные  формы,  при  подсчёте  смысловых  единиц.  Основная 
статистическая  обработка  данных  проводилась  по  традиционным  в 
социологии методам. Была выведена формула  F = h/g, где F -- частота 
встречаемости  в  тексте  смысловых  единиц,  h  —  общее  количество 
зафиксированных  смысловых  единиц  и  g  —    общий  объём  текста  в 
страницах. 
Всего  мы  нашли  и  выделили  490  смысловых  единиц.  Все  они 
были  логически  преобразованы  и  обобщены  в  42  категории 
психолого-педагогического,  социологического  и  книговедческого 
смысла  и  в  свою  очередь  скомплектованы  в  три  блока  проблем 
этнопедагогического содержания. 
Таким  образом,  частота  встречаемости  смысловых  единиц  в 
тексте  романа  определилась  следующим  образом:  F=h/g,  что 
соответствует в цифровом выражении   как  490/1466 =1/3, т.е. частота 
встречаемости  смысловых  единиц  в  тексте  составила  одну  единицу 
на  три  страницы,  что  свидетельствует  о  большой  насыщенности  в 
тексте  (в  1466  страниц)  информации    о  феномене  чтения. 
Проведенный нами контент-анализ романа-эпопеи, дал нам основание 
экстраполировать  «феномен  чтения»  Абая  на  весь  казахский  этнос, 
социализация  которого  осуществлялась  по  тем  же  принципам,  что  и 
этого великого мыслителя.  
В  итоге  мы  убедились  в  том,  что  контент-анализ 
художественных  текстов  вполне  возможен  для  создания  её 
необходимой эмпирической базы.  
Пусть  это  покажется  аксиомой,  но  мы  (на  всякий  случай!) 
доказали,  что  М.О.  Ауэзов    является  основоположником  изучения 
истории  чтения  в  Казахстане.  Им  первым  была  описана  психолого-
педагогическая  картина  распространенности  чтения  и  приобщения 
казахского  этноса  к  книжности.  Мы  доказали,  что  Абай  Кунанбаев 
является  непосредственным  генотипом  казахского  этнического 
читателя. Мы имеем основания полагать, что казахский национальный 
читатель  обладает  определёнными  типообразующими  признаками,  
выдвигающими его по типологии в ряд читателей, сформировавшихся 
в 
период 
наиболее 
активного 
процесса 
межкультурной 
коммуникации.  

 
 
130 
Таким образом, наши рабочие гипотезы могут стать основанием 
для  крупномасштабного  этнокультурного  исследования  на  стыке 
этнопедагогики  чтения,  социальной  психологии,  философии, 
социологии, книговедения и социолингвистики. 
 
Литература 
1. Читая Абая по-русски. (150 лет со дня рождения поэта). // Казахстанская 
правда.  - 1995.  – 5 августа. 
2. Его читательский мир: Абай как читатель // Мысль. -  1995. – № 8.– С. 9-
15. 
3. 
Абай 
и 
казахский 
читатель: 
Гносеологические 
проблемы 
распространённости  чтения:  монография.  //  Сб.  "Депонированные  научные 
работы". № 4, – С.1. -  Алматы, 1996. -  № 7106. – Каз. 9б. – 117 с.  
4.  Национальные  особенности  чтения  в  этногенезе  как  проблема 
библиотековедения  //  Библиотековедение:  Вчера.  Сегодня.  Завтра:  материалы 
научно-теор.конференции. – М.: МГУКИ, 1996.– С. 31-33. 
5.  К вопросу об  этничности текстового поля // Современные технологии в 
образовательном процессе: сб. научных работ ин-та языкознания РАН. -  М.,1999.  
- С. 102-106.  
6.  История  чтения  в  Казахстане  //  Методология  вопроса  и  методы 
исследования:монография. - 2-е изд. – СПб.:Скиф, 2005. – 144с.  
7.  Творчество  Абая  в  формировании  генотипа  казахского  читателя  // 
Вестник Библиотечной Ассоциации Евразии. -  2006. - №2. -  С. 47-50. ( ЮНЕСКО 
– ГБ РФ). 
8.  Очерки  зарождения  и  развития  массового  чтения  в  Казахстане: 
монография. -  Алматы:Искандер,2007. -  135 с. 
9. Кочевник стал властителем дум народа // «Библиотечное дело».  – 2006.-  
№9. - С.18-21.  
10.  Этнопедагогика    чтения  как  педагогическая  парадигма  //  IХ 
Вишняковские чтения. –  Бокситогорск, 2006. - С.11-14. 
 
 
 
АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ КІТАПТАРЫНЫҢ ӘДЕБИ  
ҮДІРІСКЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ 
 
С.Н. Сүтжанов 
ПМПИ, Павлодар қаласы  
 
Қалың бұқара тегеуірінен сескенген патша өкіметі бірінші орыс 
төңкерісі  жылдары  баспасөзге  аз-кем  бостандық  беріп,  олардың 
қатарын  қазақтар  да  құрады.  Сөйтіп  қазақ  баспагерлерінің  алғашқы 
шоғыры  бой  көтерді.  Олар  –  Шерияздан  Шеленов,  Қайырбай 
Мұратов,  Туамырза  Қозыбаев,  Жұмал  Арсланов,  Рахат  Тілешов, 
Мұхамеджан Сералин, Сәния Ертісбаева, Мәдина Әбілғазизовалар еді. 

 
 
131 
Сонымен  қатар,  Үпі,  Орынбор,  Омбы,  Қазан  медреселерінде  оқитын 
қазақ шәкірттері де баспа ісіне араласа бастады. Мәселен, Ғалиядағы 
қазақ-қырғыз  шәкірттерінің  өз  ынта-ықыласымен  “Садақ”  жорналын 
шығаруы – осының толық айғағы. 
Алайда  жас  баспагерлердің,  жалпы  түркі  түлектерінің  белсене 
кірісіп,  жұмыс  істеуіне  патша  өкіметінің  отарлау  саясаты  көп 
тосқауыл қойды. Бұл туралы кітаптану  маманы М.Мамажанов былай 
дейді:  “Самодержавие  “бұратаналардың”,  яғни  империя  отарлық 
шеткері аймақтарының жергілікті халық өкілдерінің баспа орындарын 
ашуына  тосқауыл  қоюдан  ешбір  тартынған  жоқ.  Соның  ішінде  кітап 
бастыру  ісіне  мұрындық  болған  татар  азаматтары  мейлінше 
қудаланды. Көп жыл бойы батыл күш-жігер жұмсап талай рет өтініш 
айтып,  талай  рет  жалынып-жалбарынғаннан  кейін  барып  ғана 
ағайынды Кәрімовтер тек 1899 жылы Қазанда баспахана ашуға рұқсат 
алды. Мұндай мысалдар екінің бірінде кездесіп отырды.”[1,Б.25] 
Сондай-ақ,  еуроцентристік  бағыт  ұстанып,  христианизация 
пиғылын іске асырушы орыс миссионерлері – Н.И. Ильминский, В.Д. 
Смирнов  сынды  «ғалымдар»  тарапынан  да  түркі  зиялылары  қысым 
көрді.  А.Каримуллиннің  аталмыш  еңбегінде  («Татарская  книга 
проформенной  России»)  бұл  туралы  жазылғандықтан,  қайталап 
айтуды артық санадық. 
Шынында,  түркі  халықтарының  ішінде  сауаттылығы  жағынан 
басқаларға  қарағанда  көш  ілгері  озық  тұрған  әрі  газет-жорнал 
шығарып,  кітап  бастыру  ісін  бірінші  болып  бастаған  татар 
түліктерінің  бұл  жолда  көп  қиыншылық  кешкені  туралы 
А.Каримуллин, М.Ғайнуллин, Р.Нафигов, Р.Амирханов, Ә.Жиреншин 
сынды ғалымдардың еңбектерінде жазылып, мол орын бөлінгенін айта 
кеткен жөн сияқты. 
Сонымен,  қазақ  жазбагерлері  де  баспасөз  арқылы  көрінуге 
белсенділік танытып, кітап басу ісінің тууы мен қалыптасуына айтулы 
үлес  қосты.  Бұлар  кезінде  “кітаби”  ақын-жазушылар  атанып,  біразы 
қараланып,  енді  біразы  қақпайланған  К.Шахмарданов,  А.Сабалұлы, 
Ж.Шайхыисламов, 
М.Қалтаев, 
Ш.Жәңгіров, 
Т.Жомартбаев, 
М.Ж.Көпеев,  С.Көбеев  сынды  майталмандар  еді.  Қазақ  тіліндегі 
әдебиеттердің  басылып  шығуына  Ф.Халиди,  Ф.Амашев,  Ф.Катеев, 
И.Шамсутдинов,  ағайынды  Сулейменовтар  және  тағы  басқа  татар 
мәдениетінің  қайраткерлері  мен  баспагерлері  белгілі  бір  дәрежеде 
көмек күшін берді.  
Төңкеріске дейін қазақ тілінде жарық көрген барлық әдебиеттер 
тақырыбы,  мазмұны  және  білім-болмысы  тұрғысында  мынандай 
негізгі түрлерге бөлінеді: 

 
 
132 
1.
 
батырлық жырлар мен лиро-эпикалық эпостар; 
2.
 
діни-танымдық мазмұндағы туындылар; 
3.
 
нәзира үлгісіндегі шығармалар; 
4.
 
фольклор  үлгілері:  тұрмыс-салт  жырлары,  ертегілер,  жыр-
аңыздар,  қисса-дастандар,  жоқтау,  жұмбақ,  жаңылтпаш,  мақал-
мәтелдер, айтыстар; 
5.
 
қазақ жазбагерлерінің төл көркем, тарихи туындылары; 
6.
 
оқу-ағарту саласының басылымдары және сөздіктер; 
7.
 
медицина,  ветеринария,  ауыл  шаруашылығы  және  түрлі 
арнайы мәселелерге арналған кітап, брошюралар. 
Ғалым  А.  Каримуллиннің  құрастыруындағы  Еділ-Жайық 
бойында  жарық  көрген  қазақ  кітаптарының  классификациясы 
тұрғысында  басылымдардың  саны  мен  тиражы  бойынша  көп  орын 
фольклорлық  үлгілер  мен  ауыз  әдебиетінің  (батырлық,  лиро-эпостық 
жырлар) туындыларына тиесілі. 
Одақ  республикалары  тәуелсіздік  алып,  «жылымық»  заман 
орнаған  кейінгі  кезде  жазылған  Ж.Шалғымбаеваның  еңбегінде  ауыз 
әдебиеті  шығармаларының  көп  бөлігін  таза  діни  және  діни-насихат 
үлгісінде  дастандар,  қиссалар  құрайтыны  жөнінде  былай  дейді:  “В 
большинстве своем религиозные дастаны и кисса представляют собой 
сочинения,  в  которых  за  основы  взяты  сюжеты  и  мотивы  известных 
мусульманских  легенд  и  сказаний,  а  также  коранические  тексты, 
посвященные  жизнеописанию  оснавателя  ислама  Магомета,  его 
последователей,  и  сподвижников,  описанию  различных  событий  из 
истории  распространения  ислама,  в  частности,  религиозных  войн  и 
походов, прославляющих мусульманство и победы ислама. ”[2,С.8]. 
Біздіңше,  Ә.Жиреншин  мен  А.Каримуллиннің  еңбектерінде 
қазақ  кітаптарын  былайша  нақты  жіктеу  мен  байыптау  кездеспеу 
себебі  кеңестік  кезеңдегі  тар  жүйенің  қыспағы,  идеологиялық  саясат 
және  дінге  деген  теріс  көзқарас  болса  керек.  Сондықтан  жоғарыда 
аталған  ғалымдар  мен  басқа  да  жазбагерлер  діни-танымдық 
шығармалардың  басылымдарын  атап  көрсеткенмен,  олардың  түрін 
түстеп,  түгін  үрлеп,  тап  басып  айта  алмады.  Былайша  айтқанда, 
тотаритарлық  жүйе  қыспағы  әділін  айтып,  ашық  ой-пікір  білдіруге 
тосқауыл болды. 
Сөйте  тұра  қазақ  кітаптарының  тарихын  таразылаған 
Ә.Жиреншин басылымдарды кезеңге бөліп қарастырады. Мәселен, ол: 
«Ерекше  көзге  түсетін  жаңалықтардың  бірі  –  ХХ  ғасырдың  басынан 
бастап  кітаптардың  мазмұны  мен  сапасының  жақсаруымен  қатар 
тақырыптары  кеңіді»,  [3,Б.18]  –  дей  келіп,  осы  тұрғысында  бірнеше 
топқа бөледі. 

 
 
133 
Жазбагер  бірінші  топқа  қазақтың  өткен  тарихын,  қоғамдық-
саяси  жағдайын  жазған  –  Абайдың  «Өлеңдер  жинағын»(1909), 
Шоқанның  шығармаларын  (Н.И.  Веселовскийдің  редакциясы  –  С.С.) 
және Мақыштың «Қазақ айнасы», «Тура жол» кітаптарын жатқызады. 
Екінші  –  ағартушылыққа  үндеген,  оқу-білімге  шақырған 
насихатшы 
шығармаларға 
Ғ.Мәжитовтың, 
З.Ерғалиұлының, 
С.Көбеевтің кітаптарын енгізеді. 
Ал  үшінші  топқа  –  «кәсіпшілік,  отырықшылық,  сауда-
саттық,егіншілік, бау-бақша, өндіріс, қолөнері істеріне арналған» деп 
атау  беріп,  «Торғай  шаруашылық  қоғамы»(1903),  «Май  алатын 
машина»(1912) деген кітап-кітапшаларды тізімге алады. 
Ал  төртінші  деп  автор  кедей-шаруаның  хал-ахуалын 
баяндайтын,  оларға  жәбір-жапа  көрсетуші  патша  шенеуліктері  мен 
бай-болыстардың 
іс-әрекеттерін 
әшкерелейтін 
М.Ж.Көпеевтің,  
А. Сабалұлының, Х.Сәдуақасовтың кітаптарын атайды. 
Ә. Жиреншиннің тізімінде бесінші топты Абай аудармасындағы 
орыс  классиктерінің  өлеңдері,  М.Бекімовтің  Пушкиннен  аударған 
«Капитан қызы»(1903), «Дубровский»поэмасы (Шәкәрім аудармасы – 
С.С.)  (1912),  сосын  А.Сабанов  аударған  «Қырық  уәзір»мен  «Таһир-
Зуһра» поэмалары құрайды. 
Соңғы алтыншы топқа ғалым әйел теңдігі тақырыбына арналған 
М.Сералиннің, 
Т.Жомартбаевтың, 
С.Көбеевтің 
романдарын 
жатқызады. 
Сондай-ақ,  жазбагер  «осы  кезде  әдебиетіміздің  роман,  пьеса 
сияқты  жаңа  жанрлары  туа  бастады»  дей  отырып:  А.  Жандыбаевтың 
«Жас  ғұмырым  уа  жастықта  ғафлат»  (1907)  пен  К.  Төгісовтың 
«Надандық құрбаны» пьесасын атайды. [3,Б. 56] 
Осы тақырыпқа ғылыми зерттеу жүргізген Ж.Шалғымбаеваның 
1917  жылға  дейінгі  қазақ  кітаптарын  топтастыруы  да  дәл  осындай. 
Тек  Ә.  Жиреншин  не  кітап  атауын,  не  оның  жазбагерін  көрсете 
алмаған,  бүгінгі  күнге  дейін  ақтаңдақтар  санатында  болған  ақын-
жазушылардың  шығармаларын  жас  ғалым  тақырыбы  мен мазмұнына 
орай  топқа  бөліп,  енгізуге  тырысқан.  Мысалы,  С.Сейфуллиннің 
«Өткен  күндер»  және  тағы  басқаларын  бірінші  топқа,  ал  Ғұмар 
Қараштың 
«Қарлығаш», 
А.Жандыбаевтің 
«Жас 
ғұмырым», 
А.Маметовтің «Абрит» шығармаларын ағартушылық бағытқа қосады. 
Сондай-ақ, диссертант үшінші топқа А.Ғұмарұлының «Жатпа, қазақ», 
К.Абдуллиннің  «Қазақтың  қамы»,  М.Енсеевтің  «Қызметкер»  деген 
секілді 
кітаптарын 
енгізіп, 
М.Дулатовтың 
«Оян, 
қазақ», 
М.Кашимовтың  «Насихат  қазақия»,  Ғ.Ғалымжановтың  «Есіл 
жұртым», Б.Ержановтың «Тұр, қазақ» туындыларын қазақ қоғамының 

 
 
134 
артта  қалу  себептерін  айқындайтын  патша  өкіметінің  отарлау 
саясатын әшкерелейтін топ шығармаларына қосақтайды. Ақтаңдақтар 
қатарында  болып  келген  М.Дулатұлының  «Бақытсыз  Жамал» 
романын бесінші топқа енгізеді. 
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында қазақ кітаптары тек 
Еділ-Жайық  не  Еділ-Орал  бойындағы  қалалар  мен  Мәскеу, 
Петерборда  жарық  көрді  десек,  шындықтан  алыстаған  болар  едік. 
Олай дейтініміз, Түркістан өңірінің мәдени орталығы – Ташкентте де 
ортағасырлық  ескі  өзбек  тілінде  басылымдар  жарық  көрді.  Бірінші 
кітап  1883 жылы  саудагер  Семен  Лахтиннің баспаханасында  шықты. 
Бұл – Сопы Аллаярдың шығармасы болатын. 
Сол кезең Орта Азия халықтарына ортақ әрі түсінікті көне түркі-
шағатай  тілінде  басылған  кітаптардың  көбі  діни  сарындағы 
шығармалар  еді.  Бұл  басылымдар  Ғұлам  Хасанның  «Ғуломия» 
баспаханасында  жарық  көрді.  Бұл  жөнінде  Ә.Жиреншин  мынадай 
дерек  көзін  көрсетеді:  «Г.Х.Гарифжанов  в  1908  г.  открыл  в  городе 
художественную  литографию  и  организовал  печатание  узбекских 
книг.  С  1913  г.  он  стал  издавать  книги  на  казахском  языке.  Всего 
типография Г.Х.Гарифжанова выпустила в свет 16 книг на казахском 
языке ...» [3,Б. 113]. 
Алайда, бұл дерекпен келіспейтін жеріміз мынада. Кітаптанушы 
өзбек  ғалымы  М.Рустамов  аталмыш  баспахананың  ашылуы  туралы 
мынандай  дәйектеме  келтіреді:  «Ғулом  Хасан  Орифжонов  уз 
фаолиятининг  дастлабки  йилларида  Урта  Осие  халқларининг 
утмишдаги буюк езувчилари ва шоирларинг машхур асарларини нашр 
этишга  жидий  эътибор  берган.  Укинг  нашрида  1900  йилда  Навоий 
«Девон»  и,  Фузулий  «Ғазалиет»  и,  шунингдек,  Мукимий  «Баез»  и 
босилиб чиқди». [4,С.95]. 
Біздіңше,  өзбек  ғалымының  дерегі  барынша  шынайы.  Өйткені 
Ташкентте  басылған  алғашқы  шығарма  Фирдаусидің  «Шахнамасы» 
болғандықтан  және  ол  1900  жылы  «Ғуломия»  литографиясында,  ал 
1908  жылы  «Хайрия»  баспаханасында  жарық  көргендіктен, 
Ә.Жиреншин  кейінгі,  яғни  1908  жылғы  басылымға  қарап, 
жаңылысқанға  ұқсайды.  Және  өзбек  ғалымы  өз  елінің  мәдени-әдеби 
тарихынан дұрыс дерек бермеді деуге еш негіз жоқ. 
Сонымен,  «Ғуломия»  баспаханасында  қазақша  16  кітап  шықты 
десек,  олардың  жетеуі  (7)  қиссашыл  ақын  Шәді  Жәңгіровке  тиесілі 
екені белгілі. Айта кететін бір жайт – Шәдінің дастан – хикаялары бір 
Ташкент емес, Қазан, Орынбор қалаларында да жарық көрді.* 
Біздің пайымдауымызша, бұл екі топтастыруда аздаған кемшілік 
барға  ұқсайды.  Мәселен,  Абай  шығармаларының  дені  ағартушылық 

 
 
135 
бағытта  жазылғандықтан,  «қазақтың  бас  ақынын»  ағартушы  ретінде 
танимыз  және  танытып  келеміз  де.  Ал,  аталмыш  қос  автор  болса, 
Абайдың  өлеңдер  жинағын  қазақтың  өткені  мен  болашағын 
суреттеген шығармалар тобына жатқызады. Бұған еш талас жоқ. Бірақ 
ұлы  ақынның  өлеңдері  оқу-білімге,  өнерге  үндейтіндіктен  екінші 
топқа да төтеп берері сөзсіз. 
Жалпы,  тақырыбы  мен  жанрлық  көлемі  тұрғысында  қазақ 
тіліндегі  әдебиеттер  бірте-бірте  ұлғайды  және  әлдеқайда  көп  қырлы 
бола бастады. Сонымен қатар, олардың саяси-әлеуметтік бағыттары да 
айқындалып,  маңызы  мен  мәні  барынша  арта  түсті.  Әдебиеттердің 
жарық  көруі  қазақ  зиялыларының  арасынан  талантты  жазбагерлер  – 
нағыз  көркем  сөз  шеберлерін,  көсемсөз  иелерін,  тарихшылардың 
аренадан  көрінуіне  мүмкіндік  туғызды.  Ал,  олар  оның  есесіне  туған 
халқының  мұң-мұқтажын,  арман-аңсарын  батыл  да  басым  өрнектеп, 
саяси-қоғамдық белсенділігі мен ұлттық санасын ұлғайтты. 
Ұлан-байтақ қазақ жерінің шығыс өңірінде, нақтылай айтқанда, 
Түркістан маңында жағдай сәл өзгеше еді. ХІХ ғасырдың орта шеніне 
дейін  бұл  аймақты  мекендеуші  өзбек,  қырғыз,  қазақ,  қарақалпақтар 
Хиуа  және  Бұхара  хандығына  қарасты  болып,  аралас-құралас  тұрып 
келгендіктен,  Ресейге  тәуелді  кезеңде  де  тамырластық,  аймақтық 
әлеуметтік те, рухани де байланыстарын жоғалтқан жоқ. Қайта патша 
өкіметі  тарапынан  жүргізіліп  отырған  отарлау  саясаты  ол  ұлттардың 
бірігуіне, тұтасуына итермеледі. 
Түйіндей  келгенде,  қазақ  кітаптарының  басым  бөлігі  Ресей 
аймағының  Еділ-Жайық  бойындағы  қалаларында,  нақты  айтқанда, 
Қазан,  Үпі,  Орынбор,  Троицскіде  басылып  шықты.  Бұған,  әрине, 
татарлардың  түркі  халықтарының  ішінде  ең  сауаттысы  әрі  барынша 
діндарлығы  басты  себеп  бола  тұра,  өкімет  орталығына  жақын 
орналасуы  да  игі  әсерін  тигізбей  қоймады  және  төңкеріс  пен 
қозғалыстар дүмпуі оларға бұрын жетті. 
Ғасырлар тоғысында, әсіресе, ХХ ғасыр басында кітап бастыру 
ісімен  айналасып,  татар  бай-көпестерінің  қолдауымен  өз  шығарма-
лаларын  басылымдар  ретінде  жұртшылыққа  ұсынушы  қазақ 
қаламгерлерінің  қатары  біршама  артты.  Атап  айтқанда,  олардың 
қатарын  кейін  Алаш  партиясын  құрушылар  да,  Кеңес  әдебиетінің 
негізін  қалаушылар  да,  «кітаби  ақындар»  атанушылар  да  тіпті 
былайғы әдебиетші-еліктеушілер де, т.т. құрады. 
Сондықтан  қазіргі  қайсы  бір  әдеби  үрдерістер,  ағым-тәсілдер 
тұрғысынан қарағанда, бұл аталмыш кітаптардың биік талаптарға сай 
келмейтіні  рас.  Солай  болған  күнде  де,  ол  басылымдар  сол  тұстағы 
оқырман  жұртшылықтың  сұранысын  өтеп,  төл  сөз  өнеріміздің 

 
 
136 
көркемдік-эстетикалық  деңгейінің  біршама  арттыруына  көп  септігін 
тигізді.  
Әдебиет 
1. Мамажанов М. Асыл мұра. - Алматы: Қазақстан.- 1993. - 128 б.  
2.  Шалгумбаева  Ж.  История  казахского  книгоиздания:  фольклор, 
художественная  литература  и  их  цензура  (XIX  -  начало  XX  вв.). 
Автореф.дисс.канд.филол. наук. - Алматы, РК НАН ИЛИ.- 1994.- 28 с. 
3. Жиреншин Ә. Қазақ кітаптарының тарихынан. - Алматы, 1971.- 242 б.  
4.  Рустамов  М.И.  История  книги и  книжного дела  в  Средней  Азии   (ХІХ-
ХХвв). - Ташкент, 1968.- 224 с. 
 
 
 

жүктеу/скачать 2,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: