Комитетінде тіркеліп 24. 12

Абай институтының хабаршысы.  № 3 (9). 2011                                                                                          

 

 

12

 

ғалымның  «уысынан»  шығып,  қоғамдық 

қамқорлыққа  бөленді,  үлкен  әлеуметтік 

арна  тапты.  Міне,  осы  жағдайдың  өзі 

Абайтану  ілімінің  дайындық  дәуіріндегі 

екінші  кезеңнің,  яғни 1934-1945 жылдарда 

ғылыми  жолмен  тану  кезеңінің  басы 

болатындығына айғақты дәлел. 

Әдетте,  әдеби  өмірдегі  үлкен  оқи-

ғаларды,  жаңа  тыныс,  соны  өзгеріс,  ізде-

ністі  белгілі  бір  қаулы-қарарға  сабақтас-

тырған уақытта, олардың мән-мағы-насына, 

ғылыми-эстетикалық арнасына көз саламыз. 

Коммунистік 

партияның 

қамқор-лығы 

әрқашан  өміршең,  келешегі  мол  игі  іске 

бастайтынын  жадымыздан  шығармаймыз. 

Демек,  Абай  творчествосы  енді  үл-кен 

мұрат  деңгейінен  бағалануы,  зерттелуі 

қажет  екені  айқындалды.  Абай  бұдан 

былайғы  жерде  ұлы  дарын  ғана  емес,  бір 

халықтың  мақтанына  айналуға  тиісті  бол-

ды.  Осындай  мақсат-міндетті  дұрыс  ұққан-

да ғана қазақтың сыншылық-ғалымдық ойы 

өркен  жая  алатыны,  өзінің  эстетикалық 

мұраты мен жанрлық сипатын таба алатыны 

айқындалды. 

1934  жылы  «Әдебиет  майданы»  журна-

лының 11 және 12 сандары  тұтастырылып, 

алғашқы  бетінен  ақырғы  мұқабасына  дейін 

түгел  Абайға  арналды.  Абай  творчествосын 

ғылыми  жолмен  жан-жақты  зерттеудің 

алғашқы  қарлығашы  осыдан  басталып,  та-

лай  соны  өңірлерге  көз  тасталды.  Журнал-

дың  «Абай»  атты  кіріспе  мақаласында  қан-

дай  еңбектер  жарияланып  отырғанын  айта 

келіп: «Бұл  мақалалардың  ішінде  әртүрлі 

көзқарастар  бар.  Бәрі  де  Абай - үлкен  та-

лантты мастер дегенді дәлелдейді. Бұл жол-

дастардың  әрқайсысы  Абайды  әр  жағынан 

тексеріп, Абай туралы үлкен зерттеу жұмы-

сын істеп отыр. 

Әрине,  Абайдың  қырық  жыл  жазған 

өлеңдерін  бір  журналдың  бетінде  түгел 

зерттеп  бітіруге  болмайды.  Сөйтсе  де, 

жоғарғы  айтқан  жолдастар  Абай  туралы 

осы  уақытқа  шейін  болып  келген  сынау, 

зерттеу  жұмысын  әлдеқайда  жоғарғы  дәре-

жеге көтеріп отыр», - делінген болатын. 

Журналдағы  материалдардың  бағыт-бағ-

дарына және қорытқан ойларына қарағанда, 

бірден  көзге  ұрар  үш  саланы  байқаймыз. 

Бірінші,  өнеге  алған  арналары  және  Абай 

поэзиясының  қазақ  әдебиетіндегі  орны  мен 

ерекшелігі; екінші, Абайдың дүниетанымын 

тексерудің  жай-күйі;  үшінші,  қоғамдық 

сананың  басқа  салаларына  Абайдың  қосқан 

үлестері.  Бұларды  әңгімелеген  уақытта  да 

бұрын  сөз  болмаған  жаңалықты  ой-пікір-

лерді  мүмкіндігінше  жүйелеп  айту  жағын 

қадағалап  отырмақпыз,  өйткені  осы  кезден 

бастап  Абай  жайындағы  мақала,  еңбектер-

дің  саны  молая  түскені,  ғылыми  зерттеулер 

туа 

бастағаны 

және 

де 

қорытылған 

пікірлерді  жүйелі-жүйесіз  қайталаушылар 

кездескенін естен шығар-мау керек. 

Сонымен, Абайдың творчестволық арна-

ларын тану, оны ғылыми тұрғыдан баяндау, 

Абай  поэзиясының  сыр-сипатын  айқындау 

мәселесіне  оралғанда,  алдымен  М.  Әуезов-

тің  «Абай  ақындығының  айналасы»  деген 

мақаласында  Абайтану  ілімінің  туу,  қалып-

тасу  барысында  бірде  құпталып,  бірде 

талас-тартыс  тудырған  екі  мәселе  бірінші 

рет  кең  көлемде  ғылыми  тұрғыдан  баяндалды. 

Автор  бұл  проблемалардың  шешуін  бірден 

табамын  деген  игі  тілектен  гөрі,  оларды  шын 

зерттеу  арнасынан  өткізу,  ой  салу  мақсатымен 

жазған.  Ол  мәселелер - Абайдың  Шығыс  және 

Батыс  әдебиеттерінен  алған  үлгі-өнегелері, 

ықпал-әсері,  екінші - Абайдың  ақын-дық 

мектебі, оның мәні. 

Шығыс  және  Батыс  әдебиеттерінің  Абай 

творчествосына  жасаған  ықпалдарын  айтардан 

бұрын,  қазақтың  өз  топырағындағы  рухани 

байлықты  сөз  етпейтінін,  ол  арнайы  зерттеуді 

талап  ететін  ең  үлкен  мәселе  екендігін  ес-

керткен  автор  Абай  творчествосын  өзенге 

теңейді. Көл-көсір ағып жатқан өзеннің арнасы - 

қазақ  әдебиетінің  бай  мұрасы  мен  дәстүрі 

болса,  өзеннің  екі  жағасы - Шығыс  пен  Батыс 

әдебиет-тері деп біледі. Осы екі жағаның көрік-

келбеті 

Абай 

творчествосын 

қалай 

ажарландырды  деген  мәселені  автор  әуелі 

Шығыстан  бастайды.  Абайдың  алғаш  қолына 

алған  кітабы,  бойына  сіңірген  наным-сенімі, 

көрген-білгені  Шығысқа  байланысты  болды. 

Тінтіне  ізденіп,  жан-жаққа  көз  тастаған 

дарынды,  Шығыстың  дінінен  бұрын,  поэзиясы 

өз иіріміне тартып, алғаш  ақындық сезімі ояна 

бастаған  жас  талап  Физули,  Науаи,  Сағди, 

Фирдоуси,  Хафиздердеи  медет  тіледі,  қолын 

соларға  созды.  Сондықтан  өзінің  алғашқы 

лебізінде  «юзи раушан, кози гауһар-ды» ауызға 

алып, «Әліпбимен»  сабақтастырды.  М.  Әуезов: 

«Бұл  кез  Абайдың  шағатай  поэзиясына  таза 

еліктеу  ретінде  ілеспек  болған  талабын 

көрсетеді.  Онда  тақырып,  тіл,  ырғақ,  кейде 

ұйқас және теңеу, салыстыру суреттерінің (көзи 

гауһар  сияқты)  бәрі  де  өз  төркіні  кім  екенін 

танытып  тұр...  Балалық  күннің  еліктеу  үлгісін 

тастағанмен, өмірінің ақырына шейін Абай осы 

жағадан қол үзбеді. Абай ақын-дығының ішінде 

Шығыс арқауы ұзыннан ұзақ тартылған желідей 

болып  созыла  келіп,  ең  ақыры 1902 жылы 

жазылған  «Алланың  өзі  де  рас,  сөзі  де  распен» 

Абай институтының хабаршысы.  № 3 (9). 2011                                                                                          

 

 

13

 

аяқталды. 1902 жыл - Абай өлеңінің сарқып кеп 

тоқтаған  жылы» [13-бет], - деп  ой  түйеді. «Бұл 

аралықта  «Масғұт»  пен  «Ескендір», «Әзім 

әңгімесі»  сияқты  Шығыс  сілемінен  туған 

шығармалары 1889 жылы,  ал, «Қор  болды 

жаным», «Көзімнің  қарасы» 1891 жылы 

жазылып, 

Шығыс 

желісі 

үзілмей 

келе 

жатқандығын көрсетеді», - деп баяндады. 

Шығыс  әдебиетінің  үлгі-өрнектері  жайын-

дағы  мәселені  әзірге  қоя  тұрғанда,  осы  тұ-

жырымнан өрбіген екі мәселеге  тоқтай  кетейік. 

Бірінші - Абай  Шығыс  әдебиетімен  «қай 

уақытқа дейін жолдас» болды деген мәселе. Бұл 

жөніндегі  әрқилы  ой-пікір  әлі  бір  тиянаққа 

жеткен  жоқ.  Осы  журналда  жарияланған  мақа-

ласында  Құдайберген  Жұбанов: «1864 жылдан 

кейінгі  Абайдан  шағатай  ықпалын  іздеу - бос 

арам тер болып шығады» [36-бет], - дегенін еске 

тұтқан  күннің  өзінде,  бұл  мәселені  кейінгі 

зерттеулер 

айқындап, 

ашып 

берді 

дей 

алмаймыз. Күні бүгінге шейін Абайдың Шығыс-

пен  байланысын  арнайы  зерттеген  көлемді 

еңбек аз. Бұған белгілі себеп те жоқ емес. Міне, 

осыдан екінші мәселе тармақтанады. 

Жұртқа  мәлім,  М.  Әуезовтің  Абай  твор-

чествосының бір арнасы, өзінше айтқанда, «жа-

ғасы» - Шығыс  әдебиеті  мен  мәдениеті  болды 

деген  тұжырымы көп  уақытқа  дейін үлкен дау-

дамай туғызып, тіпті,саяси мән-мағына берілген 

көзі  көпшіліктің  есінде.  М.  Әуезов  Абай 

творчоствосынан  Шығыс  әдебиетіне  қатысты 

нені көріп оді, оны қалай түсіндіріп еді дегенге 

оралар  шақта: «Абайда  Батыстан  кірген  белгі-

ден  гөрі,  Шығыс  белгісі  басымырақ,  нақтырақ. 

Батысқа  келгенде,  ол  арқасып  Шығысқа, 

ақылмен  қорытып  алған  мұсылмандыққа  нық, 

тіреп  алып  келді» [15-бет], - деген  тұжырым 

шындықтан гөрі, сәл өсіре айтылғанын байқай-

мыз.  Дау  айтушылардың  бәрі  де  осы 

тұжырымға  табан  тіреп,  дәлелдей  сөйлеген-ді. 

М.  Әуезов  өзінің  кейінгі  зерттеулерінде  бұл 

мәселенің  негізгі  идеясынан  жалт  бермей, 

Абайға  Шығыстың  классикалық  поэзиясының 

ықпалы  болды  деген  жалпы  пікірді  айтқанмен 

де,  Батыс,  әсіресе,  орыс  әдебиетінің  үлгі-

өнегелерін терең баяндаған болатын. 

Енді мақаланың творчестволық, ой ағынына 

назар  аударсақ,  М.  Әуезов  Шығыс  әсерін  екі 

салаға  жіктейді.  Бірінші - Шығыс  әдебиетінің 

идеялық ықпалы. Абай фанатик те, схоластик те 

емес. «Шығыс  жағасынан  алған  нәрдің  бәрін 

Абай  өз  ақылымен,  сыншы,  ойшыл  ақылымен, 

бірақ,  әрине,  санашылдық  (идеалистік - Т.  К.) 

жолмен  өзінше  қорытып  алады.  Бұған  кірген 

бұйымдардың басы ислам діні, онан соң Шығыс 

поэзиясы  және  мұсылман  ғылымының  ілгері-

соңғы ғұлама философтарының сөздері болады» 

[14-бет], - деген  пікір  болса,  екіншісі – поэ-

зияның  нақты  түр-үлгісі.  Бұған  «Қазақ 

әдебиетінің  көлеміндегі  ғаруз  әсерін  тексеру 

және  соның  бір  жағын  Абайға  да  тірей  тексеру 

әдебиетшілердің  алдындағы  бірден-бір  сыни 

проблема» [12-бет], - деп  білді  де,  өзі  біраз 

тереңдеп барды. 

Осы  мәселені  түсінудің  кейбір  сілемдері 

Құдайберген  Жұбановтың  мақаласында  да 

көрініп,  Шығыс  поэзиясының  үлгі-өрнегі  деген 

проблема  алғаш  рет  көрнекті  әңгімеге  арқау 

болған.  Жасыратыны  жоқ,  қазір  қазақ 

әдебиеттану  ғылымы  қарыштап  өркендеп 

отыр  деп  қуана  айтсақ  та,  осы  проблема, 

яғни  Шығыстың  поэтикалық  үлгі-өрнек-

терін  талдау,  түсіндіру  мәселесі  бізде  әлі 

ақтаңдақ күйде. 

Өз  қазанында  өзі  пісіп  шыққан  «таза» 

әдебиетті  тарих  білмейді.  Демек,  Абайдың 

Шығыс  жағасына  қол  созып,  үлгі-өрнек 

алуын  сөкеттеуге  болмайды.  Араб,  парсы 

поэзиясының  негізгі  үлгісі - ғарузға,  яғни 

дауысты  дыбыстардың  ұзыны  мен  қысқасы 

кезектесіп,  алмасып  келіп  отыратын  өлең 

жүйесіне еліктеп өлең жазғаны шындык. М. 

Әуезов  те,  Қ.  Жұбанов  та  бұл  салада 

бірқыдыру өнімді ой өрбіткен болатын. 

Батыс,  әсіресе,  орыс  әдебиетінің  Абайға 

жасаған  ықпал-әсерін  баяндаған  уақытта, 

М.  Әуезов: «Абай  көбінесе  өз  іргесін 

бермеуге  тырысады.  Тың  жаңалықтың 

барлығын  талғап-талғап  қана  ала  алады. 

Бірақ,  барған  сайын  икемделіп,  сыпталып, 

сырт  буындығынан  арыла  береді.  Рацио-

налшы,  жаңашыл  Абай  пішіні  айқын-далып 

ашыла береді. Өз ішін бермеймін деп жүрсе 

де,  ақын  көп  жанасу  арқылы  бірқатар 

жаңғырып, түлей бастайды» [15, 17-беттер], 

-  деген  уақытта, «Шығысым - Батыс, 

Батысым - Шығыс»  болып  кетті  деген 

Абайдың  «Ішкі  дүниесінің  барлығы  бірдей 

қопарыла  өзгеріп  кетпегенін»  де [17-бет] 

еске  салады.  Бұл  ой  «Шығыс  жоралғысы 

Абайда басымырақ» деген түйіннен туған. 

Орыс  әдебиетінің  әсеріне  келгенде, 

автор  Абайға  Чернышевскийдің  күрес-

керлігі  дарымайды,  оны  «көз  салып 

құнттамайды. 

Пушкин, 

Лермонтовтар, 

Крыловтар  сарынына  бой  ұра  береді» [16-

бет], - деген  ойды  өрбітіп,  таратып  алып 

кетеді. 

Бұл мәселе, яғни Абай орыс әдебиетінен 

нені алды, қайсысын жаратты, өз бойына не 

дарытты  деген  жайлар  бұрынғы  еңбектерде 

де  біраз  айтылған,  сондықтан  М.  Әуезовтің 

өзіне 

тән 

білгірлікпен 

тұжырымдаған 

ойларына ғана тоқталған жөн. 

Абай институтының хабаршысы.  № 3 (9). 2011                                                                                          

 

 

14

 

Абай - қазақтың  Пушкині  деген  тезиске 

М.  Әуезов  өзінің  өрнегін  қосқан.  Абай  өзін 

Пушкиннен  кем  санамай,  тең  санағандай 

болып, «олай  айтпай,  былай  айтса  нетер 

еді»  деген  кісіше,  аз  ғана  бойкүйездікпен 

бұрылады» [16-бет], - деген  ойын  «Евгений 

Онегинді»  аудару  процесінен  өрбітеді. 

Татьяна  мен  Онегиннің  хаттарын  мүлде 

басқаша,  жаңа  мағына  бере  аударады, 

«қаймақ едің  көңілімде,  бізге қаспақ  болды 

жем» деп, «бірталай қошқар мүйіз салады», 

қазақ  ұғымына  жақындатады,  ал,  Пушкин 

күлкі  қып  тастап  кеткен  Онегинді  Абай 

қолтығынан 

сүйеп 

тұрғызып, 

қолына 

мылтық 

ұстатып» [16-бет], 

өзін-өзіне 

атқызады.  Бұл  мүлде  басқаша  шешім, 

демек, ол Пушкинмен бой теңестіреді. Абай 

осы  мінезін  И.Крыловқа  да  өзгертпейді, 

«өзі  айтып  жүрген  қазақы  өсиет  өлеңдеріне 

мынаны  қосымша  ғана  қып  ұсынады» [17-

бет]. 

Замана  талқысынан,  ел  игілігіндегі  көп 

талас-тартыстан  әбден  қажыған,  Лермон-

товпен  мұңдас,  сарындас  екенін  байқаған 

ұлы  ақын  «Лермонтовтан  әрі  аударады,  өрі 

үлгі  алып,  күйіне  күй  қосады.  Лермонтов 

сөзін  өз  сөзіндей  нашаланып,  мейірленіп, 

өмірене  жыр  қылады  да,  өзінікі  мен  оныкі-

нің  шекарасын  жойып, «мал  басын» 

араластыра 

қосып, «еншілес» 

боп 

кеткендей  болады...  Мұны  маңдана,  тал-

маурай  сүйеді.  Лермонтов  жырымен  туы-

сып,  бірге  жасасқандай  болады» [17-бет], - 

деп ой түйген автор Абай шығармаларының 

түріне,  жыр  жаңалықтарына  көз  тастайды. 

Ең  алдымен,  көңіл-күй,  махаббат  лири-

каларының  «батыстану»  жайына  көбірек 

назар  аударады.  Шығыс  ақындарынша 

сүйдім,  күйдімді  бірден  айтып,  көзін 

гауһар,  жаным  жараланды  деп  жатпай,  тұс-

палдап  айту,  қалғанын  өзің  ұға  бер  деген-

дей  сыңай  таныту,  оның  өзін  табиғат 

көрінісімен  қабыстыра,  ұластыра  жеткізу 

жайын 

әңгімелейді. 

Абайдың 

табиғат 

лирикаларында жаңалық мол екеніне, ақын-

дықты  үлкен  өнер  деп  табуының  эстети-

калық арналарына назар аударады. 

Осындай  мәнді  арналардан  нәр  алып, 

өнеге  көрген,  соның  арқасында  құлашы 

кеңіген  ұлы  дарынның  үлгісі  жоқ  боп 

шықса, онда ерен еңбек зая болар еді. Осы-

ны  анық  аңғарған  М.  Әуезов  өзінің  осы 

мақаласында  «шәкіртсіз - ұстаз  тұл»  деген-

ді  үлкен  проблемаға  айналдырады.  Сөйтіп, 

мақаладағы 

өрбітілген 

екінші 

өзекті 

мәселені - «Абай  мектебі»  проблемасын 

орынды  көтеріп,  өзінің  ой-пікірін  ашық 

айтады.  М.  Әуезов: «Бұл  мәселеде  біз  Абай 

ақынның  төңкеріс  алдында  не  төңкерістен 

бергі  ақындарға  еткен  әсерін  айтпаймыз. 

Ол  айрықша  ұзақ  талдауды  керек  етеді» 

[20-бет], - деп  ескерту  жасап,  тікелей  Абай 

шапанының  астында  өскендерге  тоқталады. 

Өзінің 

осы 

концепциясын 

теориялық 

қисынмен  нығыздай  түсу  үшін  «әдеби  мек-

теп  деген  ақынның  өзі  алған  түр,  өзі 

жырлаған  тақырыпты  ғана  тебіндей  беру 

емес.  Сол  басшы  ақын  берген  екпін-бағыт, 

негізгі  күйлерінің  бетімен  тың  жол  іздей 

өсуде.  Ұстаз  ақынның  өзі  айтуға  үлгер-

меген  немесе  заманында  әдейі  айтқысы 

келмеген  жайларды  тереңдетіп  үңгіп,  бір-

талай  өріске  апарып  тастау»  екенін  тұжы-

рымдай  баяндады.  Бұл  пікір  де  үлкен 

әңгімеге  арқау  болды.  Қазақ  ССР  Ғылым 

академиясының  Тіл  және  әдебиет  инсти-

туты мен Қазақстан Жазушылар одағы 1951 

жылы  үлкен  дискуссия  өткізуі  Қ.  Мұхамет-

хановтың  осы  мәселені  арнайы  зерттеуі, 

бірақ  әлі  күнге  дейін  осы  проблеманың  бір 

тиянаққа  келе  қоймауы  ойландырарлық 

жай. 

Сонымен,  М.  Әуезовтің 1934 жылғы 

«Абай 

ақындығының 

айналасы» 

атты 

мақаласы  өзінің  проблемалығымен  көзге 

түсіп,  көптеген  тың  да  соны  мәселелерге 

барлау  жасап,  Абайтануды  ғылыми  негізде 

өрбітуге  мұрындық  бола  білген  айрықша 

құнды  еңбек  деп  білеміз.  Осы  пробле-

маларды  шешісуге  және  Абай  кемеңгер-

лігінің  арнасын  кеңейтуге  үлкен  үлес 

қосқан  Құдайберген  Жұбановтың  «Абай - 

қазақ  әдебиетінің  классигі»  атты  тамаша 

құнды еңбегінде талай мәнді проблемаларға 

назар  аударылғанын  көрсете  кеткен  абзал. 

Аяқталмай  қалған  осы  еңбек  Қ.  Жұбанов-

тың  «Қазақ  тілі  жөніндегі  зерттеулер» 

жинағында 

кайтадан 1966 жылы 

жарияланды. 

Ең  алдымен,  осы  мақаланың  тақы-

рыбына  көз  салған  жөн. «Классик»  деген 

не,  ондай  құрметке  кім  ие  болуы  керек 

деген  мәселеге  Қ.Жұбанов  оңтайлы  жауап 

іздеп,  мәнді  пікірлер  айта  білгеп.  Абайды 

казақ  әдебиетінің  классигі  деген  тезисті 

алғаш  рет  айтқан  автор  өз  еңбегін  үш 

тарауға - «Еленбеген  ерекшелік», «Абай 

және  шағатай  әдебиеті», «Абай және халық 

әдебиеті»  деген  айтары  көп,  аңғартары  мол 

сүбелі-сүбелі проблемаларға бөледі. 

«Еленбеген  ерекшелік»  тарауын: «Қазақ 

әдебиетінің  тарихындағы  Абайдың  ұстай-

тын  орнын  босағаға  қарай  ысырмалау-

шылар,  оған  да  місе  тұтпай,  табал-

Абай институтының хабаршысы.  № 3 (9). 2011                                                                                          

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: