Коммуникативті жағдайлар да сөйлеу мінез-құлқына қойылатын талаптар

И.Ф. Харламов «Мұғалімнің салғырт көңілі мен қаталдығы, зілді даусынан артық ешнәрсе тәрбиеге олай әсер етпейді. Мұндай мұғалімнен балалар әдетте қашықтықта болғысы келеді, ол оларды ішкі қорқынышпен, одан алыстатумен шабыттандырады.»

Оқушының реніштері әдетте мұғалімнің айтқан сөзінің мағынасынан емес, сөйлемнің тонынан туындайды. Бұл мұғалім оқушының қателіктерін түзетіп, түсініктеме берген жағдайда өте маңызды. Мұғалімнің ренжітуі немесе даусын көтеріп сөйлеуі сабақ барысында орын алмауы қажет.

Мұғалімнің студенттермен коммуникативті қарым-қатынасын ұйымдастыру процесінде қарым-қатынастың тоналдылық ерекшеліктері:

- оқушылардың өздерінің жетістіктері мен сәтсіздіктерін қабылдауын ескере отырып олардың жетістіктеріне деген қызығушылық. Егер мұғалімнің қарым-қатынасқа деген қызығушылығы болса, белгілі бір тақырыпты оқып үйрену қажеттілігін түсіндіруге деген ынтасы бар болса, онда оқушыларға оқу-тәрбие процесіне жағымды қатынасты қалыптастыру әлдеқайда жеңіл болады;

Ауызша сөйлеудің жалпы ережелері:

- сәтті ауызша қарым-қатынас жағдайларын сақтау. Бұл адресатқа деген ізгі ниет, әңгімеге қызығушылық таныту және шынайылық, жанашырлық және т.б. туралы;

- сөйлеудің арнайы этикет формулаларын сақтау. Оларға сәлемдесулер мен үндеулер кіреді, олардың міндеті байланыс реңін және байланыс орнату функциясын орындау («Қайырлы таң», «Сәлем»). Мұндай сөйлеу формулаларын қолдану әңгімелесушіге жақсы сезімдерді көрсетуге, оған назар аударуға мүмкіндік береді. Сіз сонымен бірге этикет формулаларын және құттықтаулар мен шақыруларға арналған этикет формулаларын, петицияға өтініш пен т.б. сияқты сөздерді қолдана аласыз.

Егер сұраныс болса, сіздің мүдделеріңізді жанама мәлімдемеде ұсынған жөн, бұл қызығушылықты біршама жеңілдетеді және серіктеске жауап таңдауға мүмкіндік береді («Назеркеге бүгін сыныпты тазартуға көмектесе аласыз ба?», «Кешіріңіз, менде қазір сабақ бар, сіз оның аяқталғанын күте аласыз ба? Содан кейін мен әңгімеге көп уақыт бөле аламын.»).

Қазіргі уақытта мұғалімнің сөйлеу дағдыларын жетілдіруге бағытталған әдістер әзірленді. Оқытудың бастапқы сатысында олардың көп бөлігі дыбыстық, диктант, интонация әуендерін, фразалық және логикалық стресстерді сауатты сахналауды және т.б. дыбыстық аппараттарды жаттықтыруға арналған.

Сөйлеу техникасы мұғалімнің кәсіби жұмысында маңызды, бірақ сөйлеудің көптеген қасиеттері «болашақта қолдануға дайын болу» мүмкін емес. Олар белгілі бір педагогикалық жағдайда, спикердің тапқыр шығармашылығында пайда болады. Бұл оны жақсарту және мүмкіндіктерді арттыру үшін жұмысты қажет ететін көбінесе эмоционалды сөйлеуді бояуға қатысты. Дұрыс дауысты табу - бұл қиын, бірақ өте қызықты оқиға, ол дауыстық аппаратта жұмыс істеуді және мұғалімнің ым-ишаралары мен бет-әлпетін жақсартуды қамтиды.

Мұғалімнің жұмысында көбінесе репликаны ынталандырудан («пароль») және реплика реакциясынан («еске түсіру») тұратын диалогтық бірлік түрінде ұсынылған этикет диалогына назар аудару керек.

Этикет диалогтарын қолдану мұғалімнің кәсіби қызметіне қатысты, оларға типтік әртүрлілік тән:

- ынталандыру сөйлеу актілері (өтініш, кеңес, ұсыныс, команда, бұйрық, талап);

- әлеуметтік байланыс диалогтары (кешірім сұрау, рахмет айту, құттықтау);

- жауап беріп (реактивті) сөйлеу актілері: келісім, келіспеушілік, бас тарту, рұқсат алу.

Жалпы жас ұрпақты тәрбиелеуде мұғалімнің жұмысының сәтті құрылуы мұғалімнің сауаттылығымен этикет диалогының мүмкіндіктерін қолдана отырып және коммуникациялық серіктестің ерекшеліктерін ескере отырып анықталады. Сіз өзіңіздің сөйлеген сөзіңізді қадағалап отыруыңыз керек, себебі сөйлеу сіздің сөз мәдениетін көрсететін мұғалім ретінде сіздің жеке тұлғаңыздың көрінісі екенін ұмытпаңыз.

Сөйлеу этикетінің негізгі ережелері:

- қорлауды пайдаланудан бас тарту. Біз жаргон сөздер, сленг, аргоизм туралы айтып отырмыз. Академик Д.С. Лихачева, «әлсіздік кез-келген сленгтің, дөрекі сөйлеудің және қиянаттың негізінде жатыр». «Анайы сөздер» - бұл адамның өміріндегі жарақатты құбылыстардың болғанынының көрінісі, олардың алаңдаушылығы, азабы мен толқуы. Мұндай адам өзінің әлсіздігін, сенімсіздігін сезінеді. Күшті, дені сау және байсалды адам қатты дауыстап сөйлеп, ұрысқысы келмейді және жаргон сөздерді қолданбайды, өйткені оның сөзі соншалықты маңызды екеніне сенімді.

- сөйлеу қателерін қайталаудың болмауы;

- өз сөзінің сауаттылығын бақылау. Сөздерді дұрыс айту керек, дұрыс екпінмен, орынды қолданумен және т.б.;

- «паразиттік сөздерді», соның ішінде «сонымен бірге», «енді», «қалай айтсам екен», «жалпы», «сол сияқты» т.с.с. сөздерді қолданбау;

- сөйлеу қарқынын бақылау, өйткені білімді игеру процесі осыған көбіне байланысты;

- интонацияға мән беру. Интонациялық екпіндердің дұрыс орналасуымен деректерді қабылдау сапасы жақсаратындығын, оларды жаттаудың қарқындылық деңгейі мен сыныптағы психологиялық микроклиматтың жоғарылайтынын есте ұстаған жөн.

- студенттерге теріс әсер ететін, олардың тұрақсыздығын және эмоционалдық қолайсыздықты тудыратын қатты интонация, айқайларды сөздік қордан алып тастау.

Д.С. Лихачев: