Көне түркі тіліндегі сөз тіркесінің қолданысы
жүктеу/скачать 0,69 Mb. Pdf көрінісі
|
Zhuyntaeva Kone 2013
| түнке йантуқу туғ ебірү бардумуз — Он күнге дейін тау етегіне жеттік.
Барыс жалғаулы сөз тіркестері табиғатында қимыл-əрекеттің бағытын, кімге, неге бағытталғанын білдіреді. Алайда ертедегі ескерткіштер тілінде барыс жалғаулы сөз тіркестері өз қызметінен тыс жатыс жəне шығыс жалғаулы сөз тіркестерінің қызметін атқарып, қимыл-əрекеттің болған орнын, мезгілін, басталар жерін, себебін де білдірген. Негізінен басқа септіктерге қарағанда жатыс жалғауы бізге көне түркі тілінен өзгеріссіз жеткен. Оның қазіргі қазақ тілінде қолданылып жүрген -да, -де тұлғалары ескерткіштер тілінен бастау алған. Жатыс септігі мекенді, орынды білдіретіндіктен, мұндай септік жалғауы арқылы қалыптасқан сөз тіркестері ең алдымен көлемдік қатынасты білдіреді. Мысалы: Ол күнте тегді — Ол күнде жетті. Көне түркі тілінде жатыс жалғауы шығыс септігінің де қызметін атқарған. Түргес қағанта көрүг келті — Түргеш қағанынан елші келді. Келтірілген мысалдан осы жайды аңғаруға болады. Жатыс жалғауы көлемдік, мезгілдік мағыналарда жұмсалса, онда олар өз міндетін атқарады, ал қимыл- əрекеттің басталар орнын, шығар жерін білдірсе, шығыс жалғаулы сөз тіркестерінің қызметін атқарған. Бұлар мағыналық жағынан тек контексте айқындалған. Шығыс септік тұлғасы қазіргі түркі тілдерінде əр түрлі вариантта кездеседі: бірсыпыра тілдерде тек д- дыбысынан ғана басталса, кейбірінде тек қана қатаң т- дыбысынан басталады. Түркі тілдерінің ескі кезеңінде шығыс мəнін беретін арнаулы қосымша болды ма дейтін мəселеде бірсыпыра зерттеушілер бұл қызметті сөйлем құрамында жатыс септік атқарған деп қарайды. Мұндай көзқарасқа дəлел болатын — Күлтегін мен Тонықұқ ескерткіштерінің тілі [6; 165]. Түргес қағанта көрүг келті — Түргеш қағанынан елші келді. Дегенмен, өте сирек болса да шығыс тұлғасының кездесетін жайттары бар: Оғуздантан көрүг келті — Оғыздан хабаршы келді. Өңден қағанғару сү йорыдым — Оң жақтан хандыққа қарай əскер аттанды. Шығыс жалғаулы сөз тіркестері түркі тілдерінің бірі — қазақ тілінде əр түрлі грамматикалық мағыналарды білдіреді, алайда осылардың ішінен тым əріден келе жатқандығын, əрі басқаларға негіз болатындығын ескеріп, екі түрлі мағынаны атап өтуге болады: 1) кеңістіктегі қимыл-əрекеттің басталар орны мен шығар жерін білдіру мағынасы; 2) қимыл- əрекеттің кімнен, неден басталатынын білдіру мағынасы [4; 32]. Ре по зи то ри й К ар ГУ Көне түркі тіліндегі сөз тіркесінің қолданысы Серия «Филология». № 1(69)/2013 27 Қазіргі түркі тілдерінің барлығында бірдей кездеспейтін септік жалғауы — көмектес септік. Дегенмен, арнаулы грамматикалық тұлғасы бар көмектес септік — қазақ тілінің ғана ерекшелігі. Басқа түркі тілдерінде бұл жалғаудың қызметін біле (білен) шылауы атқарады. Көне түркі тілінде қазақ тіліндегі -мен септік жалғауы мен басқа түркі тілдеріндегі біле шылауының мəнін беретін арнайы жалғау -ын, ін, -н тұлғасы қолданылған [6; 168]. Қазақ тіліндегі көмектес септік жалғауының мағынасы, сол тəрізді өзге түркі тіліндегі біле шылауының мағынасы орхон-енисей ескерткіші тілінде құралдық септіктің -н (-ын, ін, -ун, -үн) тұлғасы арқылы берілген. Ертедегі ескерткіштер тілінде бірлестік мағына мен қимыл-əрекетке қатыстық мағына жоғарыда келтірілген құралдық септіктің жалғауларынан тыс бірле шылауы арқылы да берілген [4; 34]. Көне түркі тілінде -н тұлғасымен қолданылған көмектес жалғаулы сөз тіркестері жиі қолданылады. Бір еріг оқ-ун урты — Ол бір жауынгерді оқпен жарақаттады. Сүңүгін ачдымым — Сүңгімен аштық. Бұлар қимыл-əрекеттің немен істелгенін, болып өткен орнын, кейде бірлестік мағынасын білдіреді. Тіліміздің даму тарихына назар салсақ, -н, -ын, -ін тұлғасы көне заманда қалыптасқандығын, ал қазақ тіліндегі -мен тұлғасы кейінгі дəуірдің жемісі екендігін байқаймыз. Матаса байланысатын сөздер — негізінен зат есімдер. Мұндай сөз тіркестері ілік септігі мен тəуелдік жалғаулары арасында болады. Бұлардың байланысу тəсілдері біркелкі емес. Олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топтағы сөз тіркестерінің екі жағы да жалғаулы болып келеді: Білге қағаның будуны — жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|