Конференция материалдары
жүктеу/скачать 3,73 Mb. Pdf көрінісі
|
zhinak akhmet baitursynov konferentsiia1
| Тірек сөздер: жай сөйлем түрлері, лепті сөйлем, реплика ретіндегі лепті сөйлем,
лингвистикалық маркер, диалог Лингвистикалық маркерлер – оқырман назарын аударту, ой салу мақсатында көркем мәтінде қолданылған, семантикасы мен графикалық таңбалануы жағынан өзгеше айрықша белгілер. Осындай айрықша белгілердің қатарына синтаксистік конструкцияларға құрылған вербалды маркерлерді, яғни сөз тіркесі не сөйлем түрінде кездесетін синтаксистік маркерлерді жатқызуға болады. Ғалым Қ.Жұбанов «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» атты еңбегінде сөйлемге мынадай анықтама береді: «Біршама тиянақталған ойды білдіретін бір я бірнеше сөзді сөйлем дейміз» [1,139]. Ал профессор Р.Әмір: «Жай сөйлем – коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға» [2,48], – дей келе, оның функционалдық қызметіне ерекше мән берген. Тілімізде сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай топтастырылуында да әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Айтылуынша айрылатын сөйлем түрлерін А.Байтұрсынов үшке топтастырған. Олар: сұраулы сөйлем, лепті сөйлем, тілекті сөйлем. Ал тілекті сөйлемді тағы да төртке бөлген «көңіл тілегі түрлі айтылады: бұйыру түрде, өтініш түрде, үгіт (ақыл) түрде, жай тілек (мұрат) түрде» [3,297- 298]. Ал Қ.Жұбанов сөйлемнің түрлі сазбен айтылатынына баса назар аударып, осы белгісіне байланысты сөйлемдерді хабар сазды, сұрау сазды, леп сазды сөйлемдер деп үш топқа жіктейді. С.Аманжолов айтылу мақсатына қарай сөйлемнің хабарлы, сұраулы, лепті деген түрлерін көрсетсе, М.Балақаев, Т.Сайрамбаев, Р.Әмір сөйлемнің жоғарыда аталған үш түріне бұйрықты сөйлемдерді жатқызып, төртке бөліп қарастырады (хабарлы сөйлем, сұраулы сөйлем, бұйрықты сөйлем, лепті сөйлем) [4,15]. Орыс тіл білімінде де сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, лепті деп үшке бөледі. Н.С.Валгинаның редакторлығымен шыққан «Современный русский язык» атты еңбекте: «По цели высказывания и зависящей от этой цели интонации предложения делятся на повествовательные, вопросительные, побудительные» [5,365], – деп айтылып, әр сөйлемнің айтылу сазына қарай лепті не лепсіз болатыны делінген. Бұл арқылы типологиялық жағынан өзгеше екі тілдің, яғни агглютинативті тілдер қатарына жататын қазақ тілі мен флективті тілдер тобына жататын орыс тілінің тіл заңдылықтары арасында ұқсастықты байқауға болады. 163 Жоғарыда аталған жай сөйлем түрлерінің ішінде кейіпкердің түрлі экспрессивті эмоцияларын, сезімін оқырманға жеткізуде, сол арқылы олардың толыққанды образын жасауда лепті сөйлемдер ерекше орын алады. Лепті сөйлем – адамның көңіл-күйін, әртүрлі эмоциялық сезімін білдіру үшін жұмсалатын сөйлемдер. Лепті сөйлемнің мағынасы жай хабар болуымен қатар, кісінің қуанышы, қорқынышы, таңырқауы, ызасы, аянышы, жалынышы, күмәні, жиреніші сияқты ішкі сезімдерді білдіреді [6,132] . Қазақ тіл біліміндегі лепті сөйлем туралы пікірлерге тоқталсақ, тіл ғылымының іргетасын қалаушы ғалым А.Байтұрсынұлы лепті сөйлемдерді: «Адам көңілі-күйі, жан-жайымен сөйлегенде, мәселен, жан ауырғанда, не кенелгенде, таңданғанда, сұқтанғанда, кейігенде, есіркегенде, күйінгенде, сүйінгенде, қорыққанда, қуанғанда айтылатын сөйлемдер», – дейді [7,156]. Ал Қ.Жұбанов: «Бір нәрсеге таңдана, опына, біреуге өтіне, бұйыра, ашулана, қуана сөйленген немесе хабар өте көтеріңкі я өте басылыңқы көңілмен берілген сөйлемдерді леп сазды сөйлем» [1,141], – деп, лепті сөйлемдердің қатарына тілек айту, бұйыру мақсатында айтылған сөйлемдерді де қосып қарастырады. Профессор С.Аманжолов лепті сөйлемдерге «ерекше көңіл-күйіне, күшті сезімге байланысты (қуану, ренжу, таңдану, аяу, бұйыру, т.б.) айтылған ойды білдіретін сөйлемдерді» [8,7] жатқызады. Сонымен қатар ғалым лепті сөйлемдерде сұрау мәнді сөздердің араласып келетінін де айтады. Р.Әмір «Жай сөйлем синтаксисі» атты еңбегінде сөйлемдердің болмыс туралы пікірді хабарлап қана қоймай, болмысқа қатысты эмоцияны да білдіретінін айтып: «Сөйлеушінің эмоциясын қоса білдіретін сөйлемдерді лепті сөйлем дейміз» [2,72], – деген анықтама береді. Мысал келтіретін болсақ, «Осындай қиын-қыстау, алма-ғайып сәттерде ең жақын адамдардың жанында болғанға не жетсін!». Бұл лепті сөйлемнен сөйлеушінің өмірінің ауыр кезеңін басынан өткеріп жатқандығын, оның мұңаю, күйіну сезімін байқаймыз. Сөйлем соңында келген жүктеу/скачать 3,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|