Конспектісі пәннің атауы: «Әдебиеттануға кіріспе»
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
| Сатиралық лирика (грекше – satura – қосынды.).
Сатиралық эпос сықылды, сатирамен жазылған лирикалық шығармалар да болады. Сатира дворян әдебиетінде де болған. Бірақ сатиралық лириканың төтенше дәуірлеген кезі тап күресінің күшейіп, нағыз шиеленіскен дәуірде болды. XIX ғасырдағы қазақ ақындарының ішінде сатиралық лириканы көп жазған адам Абай болды. Ол елдегі болыс, билерді шенеп-мінеп, сынға алып, мысқылдап жазған «Дүтбайға», «Болыс болдым мінекей» деген өлеңдері сатиралық лирикаға жатады. Ән өлеңі деп әнге салып айтуға арналып шығарылған өлеңді айтады. Ән өлеңі ауыздан-ауызға көшіп жүреді. Әнмен айтылатын өлеңдер лириканың қай түріне болса да, көпшілікке жақын тұрады. Ән жұртшылыққа тезірек тарайды. Лирикалық шығармалар кейде тақырыбы, мазмұнына қарай да бөлінеді: саяси-азаматтық лирика (тақырыбы да, мазмұны да әлеуметтік мәні зор ірі мәселелелерді сөз етеді); сүйіспендік, махаббат лирикасы(негізгі әңгіме сүйіспендік, махаббат туралы, кейде қуанышты, кейде қайғылы болуы мүмкін); табиғат лирикасы, философиялық лирика (ақын лирикалық өлеңдерін философиялық терең мазмұнға құрады.) Лириканың антик әдебиетінде көп тараған түрлерінің бірі – идиллия (грекше eidyllion – суреттеу, сурет) - әлдебір парықсыздау салтанат, қарекетсіз қызық, уайым-қайғысыз қызғылт өміртуралы жыр. Идиллиялық өлеңнің тақырыбы – мал баққан, шөп шапқан, балық аулаған адамдар тұрмысы, олардың сұлу табиғат құшағында өтіп жататын той-думаны, сауық-сайраны. XIV ғасырдағы франсуз әдебиетінде идиллия мадригалға (франсузша madrigal – малшы сазы) ауысты. Бұл да басында жым-жырт, ың-жыңсыз рақат тіршілікті мадақтарйтын өлең болатын, кейін әйелдерге арналған аьбомдық сипатқа көшті; енді бірде азын-шоғын сықақ, күлкі араласатын болды. Лириканың әдемі түрінің бірі – сонет (итальянша sonetto; sonare – сылдырау, сыңғырау) арнаулы өлшеммен, әр түрлі тақырыпқа жазылатын сыршыл өлең; XIII ғасырда Сицилияда туған; Данте, Петрарка көп жазған; Кейін Батыс Европаның басқа елдеріне кең тараған; классикалық үлгілерін Шекспир жасаған. Сонеттің арнаулы өлшемі бар: көлемі – он төрт жол, алғашқы сегіз жолы – бірінші бөлім – катрен де, ақырғы алты жолы – екінші бөлім – терцет. Алайда мазмұн жағынан бұл екі бөлімнің ара жігін ажырату қиын. Сонет қазіргі қазақ лирикасында да бар. Соңғы кезде бұл түрмен Е. Әукебаев айналысып жүр. Ал тоқсаныншы жылдарда қазақ поэзиясындағы сонетті Х. Ерғалиев одан әрі дамытып, өндіре жазды. Лириканың жоғарыда аталғандардан басқа түрлері де толып жатыр; арнау (кейде арнайы шарықтау, кейде көлемді лиро-эпикалық шығармаға беташар, кейде жеке адамдарға бағыштау түрінде жазылған өлең), ой( әр тақырыпта туға әр алуан философиялық толғау), канцонетта (баяғының серілік сезімдерін мадақтайтын көне әуен), романс (жалт еткен бір жақсы сезімді, көбінесе сұюді жырлау), пастораль (мадригал тәрізді малшы сазының бір түрі), эклога (бір мұң, бір сыр аралас назды сарын), эпиталама (жаңа қосылғани жас жұбайлардың жарастығын құттықтайтын көне өлеңдердің бір түрі), эпитафия (дүниеден кеткен әлдебір қадірлі кісі жайлы жоқтау), эпиграмма (жеке біреулерді мінеп, мысқылдайтын сықақ өлең) т.б. Лириканы бұлай салалап тексерудің бірқатар мәні бар: әр түрінен ақынның әр қырынан тануға болады. Айталық, махаббат лирикасы. Абайдың осы саладағы лирикасынан не аңғаруға болады? Сөз жоқ, ақынның сұлулыққа көзқарасынан бастап гуманизміне дейінгі талай қырын аңғарған болар едік. Әдебиеттер: Ахметов З.Өлең сөздің теориясы. Алматы 1973.43-72 б. Байтұрсынов А. Әдебиеттанытқыш. А. 1989. 80—95 б. Әдебиеттану. Хрестоматия. А. 1991. Қабдолов З. Сөз өнері. А. 2002.63-79 б. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құрастырған Ахметов З. Шаңбаев А. 1996. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|